وتاندىق QazVac ۆاكتسيناسى-ءبىزدىڭ سوڭعى جىلدارداعى باستى جەتىستىكتەرىمىزدىڭ بىرى بولعانى انىق. ونىمەن بىرگە تسيفرلاندىرۋ باعىتى جا جاڭا بەلەستى باعىندىردى. ساندىق جۇيە بارلىق سالاعا ەندى. كوپتەگەن قىزمەت تۇرلەرىن ۇيدەن شىقپاي-اق سمارتفون ارقىلى الا بەرەتىن دارەجەگە جەتتىك. اتاپ ايتقاندا، كەز-كەلگەن سالىققا قاتىستى وپەراتسيالاردى جاساۋعا بولادى. وعان قوسا مەديتسينالىق جانە قارجىلىق، ءبىلىم بەرۋ قىزمەت تۇرلەرىن دە الۋعا مۇمكىندىك بار. قازاقستاندىقتار قاجەتتى انىقتاما مەن سەرتيفيكات تۇرلەرىن ەلەكتروندىق پورتالمەن الۋدى مەڭگەردى.
قازىر "eGov" كورسەتەتىن قىزمەتتىڭ كومەگىمەن كوپتەگەن دەرەكتەردى، مىسالى، مەكەنجاي انىقتاماسىن نەمەسە تەلەگرام-بوت ارقىلى ناركولوگيالىق تاۋەلدىلىكتىڭ جوق ەكەندىگى تۋرالى انىقتامانى بىر مينۋت ىشىندە الۋعا بولادى. مەملەكەتتىك تسيفرلىق قىزمەتتەردىڭ دامۋ دەڭگەيى بويىنشا (e-Government Development Index) بۇۇ رەيتينگىندە قازاقستاننىڭ 29 –ورىنعا تابان تىرەگەن. ءبىز وتكەن جىلى رەسەيدى جەتى ، بەلارۋستى ون ءبىر، ال ۋكراينانى قىرىق پۋنكتكە باسىپ وزدىق.
تسيفرلاندىرۋ حالىقتىڭ بارىنە بىردەي عالامتور قولجەتىمدى بولعاندا عانا ناتيجەسىن بەرەدى. قازاقستان الەمدە ەڭ ارزان ءارى قولجەتىمدى ءموبيلدى ينتەرنەت كورسەتكىشى بويىنشا التىنشى ورىندا. ياعني جەتەكشى وندىققا كىرەدى. وتكەن جىلى پاندەمياعا قاراماستان، «قازاقتەلەكوم» 828 اۋىلدىق ەلدى مەكەندى كەڭجولاقتى ينتەرنەتپەن قامتاماسىز ەتەتىن 14,5 مىڭ شاقىرىمنان استام تالشىقتى -وپتيكالىق جەلىنى تارتىپ، توبج جوباسىن ءساتتى اياقتادى. تۇتاستاي العاندا، ىندەت كۇتپەگەن جەردەن تسيفرلاندىرۋدى جەدەلدەتۋگە، ونىڭ قارقىندى جۇرۋىنە ايتارلىقتاي ۇلكەن ۇلەس قوستى، دەپ ايتۋعا بولادى. حالىق امالسىزدان ونلاين فورماتتىڭ مۇمكىندىكتەرىن يگەرىپ، تسيفرلىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىردى.
كەيبىر باقىلاۋشىلاردىڭ ءوزى قازاقستاندا كورسەتىلەتىن مەملەكەتتىك تسيفرلىق قىزمەتتەردىڭ جىلدامدىعى مەن ىڭعايلىلىعىنا تاڭقالعان. ولاردىڭ قاتارىندا اقش ازاماتتارى دا بار. سونداي-اق، تۇركىستانعا كەلگەن رەسەي تۋريستەرى اقشانىڭ ورنىنا «كاسپيىڭ» بار ما، سوعان اۋدارا بەرىڭىز»، دەگەندە قولما-قول اقشا ايىرباسىنىڭ جوقتىعىنا تاڭدانىس بىلدىرگەن.
كاسپي تۋرالى ايتار بولساق: قارجى كومپانياسى بۇگىندە بانك قىزمەتتەرىنەن باسقا، بولشەك قارجى قىزمەتتەرىن، ەلەكتروندىق تولەمدەردى جانە ەلەكتروندىق ساۋدا الاڭدارىن ۇيىمداستىرۋدى ۇيلەستىرەتىن الاتىن الپاۋىت قارجى ۇيىمىنا اينالا باستادى. ءتىپتى كومپانيا ۋكراينا نارىعىندا ءوز ەكسپانسياسىن باستادى
مىنە تسيفرلاندىرۋ سالاسىندا وسىنداي وڭ وزگەرىستەر ورناي باستاعان كەزدە قازاقستان ۇكىمەتى مەن جيناقبانكى كومپانيالار توبى ( رەسەيجيناقبانكءى) اراسىندا ءبىزدىڭ eGov ەلەكتروندى ۇكىمەتىن جيناقبانكىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا كوشىرۋ تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلعاندىعى تۋرالى جاڭالىق كوپشىلىكتى ابدىراتىپ تاستادى. بۇل شەشىمدى جۇرتشىلىق قۋانا قابىلدادى، دەپ ايتا المايمىز. حالىق ونى كوپكە دەيىن تۇسىنە الماي دال بولدى.
مۇنداي ساندىق اۋىسۋدى قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم بولىگى قولدامايدى. اسىرەسە اتا-انالار Kundelik.kz جۇيەسى رەسەيدىڭ Dnevnik.ru جوباسىنىڭ نەگىزىندە جاسالعانىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان، بۇل جايىندا جاعىمسىز پىكىرلەر وتە كوپ. وسىعان وراي ءدال وسىنداي جوبالاردىڭ قايتالانباۋىن قالايدى.
ەگەر ءبىز وسىنداي جاعىمسىز مىسالداردان الشاقتاپ، رەسەيدىڭ تەحنولوگيالىق جۇيەلەرى دامىپ جاتىر دەسەك تە، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ەڭ باستىسى گەوساياسي جاعى الاڭداتادى. سەبەبى ولار ءۇشىن الەمدەگى تەحنولوگياسى دامىعان ەلدەردەگى كومپانيالاردىڭ ەسىكتەرى جابىق ەكەنى اششى بولسا دا شىندىق. قازاقستاننىڭ بارلىق بانكتەرىندە رەسەي تاراپىنان قارجىلىق وپەراتسيالاردان شەكتەۋلەر بولاتىندىعى تۋرالى حابارلامالار ءىلىنىپ تۇر. سەبەبى بۇل ەل ۆەنەسۋەلا مەن سولتۇستىك كورەيا سياقتى حالىقارالىق سانكتسياعا ۇشىراعان.
بۇل سانكتسيالار رەسەيمەن يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى الماسۋعا تىيىم سالادى. ياعني، ونىڭ دامۋ بارىسى اقش سياقتى كوشباسشىلاردىڭ تەحنولوگيالىق ونىمدەرىمەن سايكەس كەلمەيتىنىن بىلدىرەدى. بۇل كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋ قيىن. وسى ورايدا الەمدەگى ەڭ ءىرى قىتايدىڭ Huawei تەلەكوممۋنيكاتسيالىق كومپانياسىنىڭ باسىنان كەشكەنىن ەسكە ءتۇسىرۋ جەتكىلىكتى. ول 2020 جىلى Samsung –تى باسىپ وزعانىمەن اقش ەكسپورتىندا قارا تىزىمگە ەندى. Android ەكوجۇيەسى باعدارلامالارىن جاڭارتۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى، سونىمەن قاتار Kirin چيپتەرىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى بۇكىل وندىرىستىك جەلىلەردى توقتاتۋعا ماجبۇرلەدى. ناتيجەسىندە كومپانيا ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تەحنولوگيالىق وليمپتان ءبىر ساتتە تۇڭعيىققا بىراق قۇلادى. الپاۋىت قىتايدىڭ ءوزى قانشا كۇش جۇمىلدىرعانىمەن وعان كومەكتەسە المادى. بۇدان كەيىن اقش سانكتسيالارىنىڭ قانشالىقتى زيان كەلتىرگەنى تۋرالى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
قازىر بىزدىڭ بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ تسيفرلىق ترانسفورماتسياسىن حالىقارالىق سانكتسيالارعا ۇشىراعان ەلدىڭ جەكە بانكىنە سەنىپ تاپسىرۋ قانشالىقتى قاۋىپسىز؟ بۇل سۇراقتىڭ تۋىنداعانى زاڭدى قۇبىلىس. سونداي-اق، رەسەي مەن اقش اراسى شيەلەنىسكەن جاعدايدا بىزگە قالاي اسەر ەتەدى؟ وسىنىڭ ءبارىن رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ساياسي ۇردىستى ەسكەرە وتىرىپ تالداعان ءجون.
ءبىزدىڭ ازاماتتىق قوعامىمىز بىرتىندەپ ەندى دامىپ كەلە جاتىر. ول شىن مانىندە، قوعامدىق مۇددەنى قورعايتىن ۇكىمەتتەن تەك قولداۋ كۇتەدى. وسى ورايدا قازاقستاندىقتار باعدات ءمۋسيننىڭ جۇمسارتىپ ايتقان مالىمدەمەسىن تۇسىنە الماي قالدى. ول بولسا بارلىق سۇراقتار جيناقبانكىنىڭ بىرىڭعاي تسيفرلىق پلاتفورماسىنا كوشۋ جونىندەگى مامىلەنىڭ بىرەگەيلىگى مەن پايدالىلىعىن تۇسىنبەۋدەن تۋىندادى، دەۋمەن شەكتەلدى. سونداي-اق، حەيت تولقىنىن قازاقستاندىق IT-كومپانيالار كوتەردى دەگەن تۇجىرىمدار دا كەزدەسىپ جاتىر. ويتكەنى قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەر شەتەلدىكتەردىڭ ەمەس، وتاندىق كومپانيالاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاپ، جۇمىسىن ىلگەرىلەتۋى ءتيىس.
سونىمەن قاتار، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى بىرقاتار ساراپشىلار جيناقبانكتىڭ PlatformV ورنىنا ARTA SYNERGY جانە OR3 سياقتى وتاندىق ازىرلەمەلەردى پايدالانۋعا بولاتىنىن بىرنەشە رەت اتاپ ءوتتى. بۇل مامىلەدەگى باعانى تۇسىرۋگە سەپتىگىن تيگىزەر ەدى. ياعني، ەل بيۋدجەتىنەن تولەنەتىن شارتتى باعاداعى 500 ميلليون دوللاردى (مۇمكىن ودان دا كوپ) تاعى دا ازايتىپ، جاعدايدى جاقسارتپاق.
نەگە ءبىرتۇتاس تسيفرلىق تۇجىرىمداماعا كوشۋ سياقتى داۋىرلىك رەفورمانى قازاقستان جۇرتشىلىعىنان قۇپيا تۇردە وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى؟ جاۋاپ الىنباعان تاعى ءبىر باستى سۇراق وسى. ونىڭ كىمنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىنى ماڭىزدى ەمەس. بايقاۋشىلار اتاپ وتكەندەي، 2021 جىلدىڭ كوكتەمىندە جەرگىلىكتى ساراپشىلار اشىق زاڭدى تۇلعالار پورتالىندا جيناقبانكپەن مامىلە جاساۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ جوباسىن بايقاعان. بىراق ول بىردەن وشىرىلگەن. سول كەزدە مينيستر ب.مۋسين بۇل تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەردىڭ قاتەلىگى ەكەنىن حابارلاعان بولاتىن. الايدا كورىپ وتىرعانىمىزداي، سول "قاتەلىك" قىركۇيەكتە جيناق كورپوراتسياسى مەن قازاقستان ۇكىمەتى اراسىنداعى «تسيفرلىق ترانسفورماتسيا، تسيفرلاندىرۋدىڭ پلاتفورمالىق مودەلىنە اۋىستىرۋ، Data-Driven Government تۇجىرىمداماسىنا كوشۋ جونىندەگى جوبالاردى ىسكە اسىرۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى» مەموراندۋمدى قابىلداۋعا الىپ كەلدى.
بۇل تۋرالى جوعارىداعىلار كوپشىلىككە اقپارات بەرگىسى كەلمەدى. جۇرتشىلىق اتالعان ماسەلەمەن وزدەرى بەتپە-بەت كەلدى. بۇل قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ بىرنەشە رەت ايتقان "حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت" باعىتىنا قايشى كەلەدى. ويتكەنى مۇنداي مەملەكەت «مىلقاۋ» بولمايدى، ول ءاردايىم ءوز شەشىمدەرى مەن ارەكەتتەرىن ازاماتتارعا ءتۇسىندىرىپ وتىرۋى تيىس. ءبىز قايتادان مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى بايلانىس ماسەلەسىنە تاپ بولىپ جاتىرمىز. سەبەبى، بۇعان دەيىن دە ۇكىمەت پەن حالىق اراسىندا تۇسىنبەۋشىلىكتەر بولعان. ماسەلەن، بىرنەشە رەت جەرگىلىكتى تۇرعىندار قىتاي كاسىپورىندارىن كوشىرۋدى تالاپ ەتكەن. سوندىقتان، ۇكىمەتتىڭ بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن جاڭا تەحنولوگيالىق پلاتفورماعا ءوتۋدىڭ پايداسى مەن كەمشىلىگىن ساۋاتتى ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن اقپاراتتىق ناۋقان ۇيىمداستىرعانى دۇرىس بولار ەدى. وسىدان ناقتى شەشىمدى قابىلداۋدا اشىقتىقتى قامتاماسىز ەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەر ەدى، دەگەن وي تۋىندايدى. مۇنداي ارەكەتتەر الگوريتمى ءوز ازاماتتارىنىڭ سەنىمىنە يە بولعان مەملەكەتكە دە، ءوز مۇددەلەرى نازاردان تىس قالمايتىنىنا تاعى ءبىر رەت كوز جەتكىزگەن قوعامعا دا پايدالى ەمەس پە؟
تاعى دا ايتا كەتەرلىگى «تسيفرلىق تاۋەلسىزدىك» گەوساياسي ويىندارداعى مامىلەگە اينالدى دەگەن ويدان اۋلاقپىز. ەگەر ءبىز 23 قىركۇيەكتە بىشكەكتە وتكەن ەاەو ورتالىق بانكتەرىنىڭ ۆاليۋتالىق ساياسات جونىندەگى كونسۋلتاتسيالىق كەڭەسى وتىرىسىنىڭ قورىتىندىلارىن ەسكەرەتىن بولساق، وندا قارجى نارىعىن رەتتەۋ جونىندەگى ۇلتتىق ورگاننىڭ جوباسى تالقىلاندى. بىراق بۇل رەسەي تاراپىنىڭ پىكىرى ەكەنىن ۇمىتپايىق. ال، ونى قۇرۋ تۋرالى 2014 جىلعى 29 مامىرداعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى شارتىندا كورسەتىلىپ قويعان.
سوندىقتان، بىزگە «تسيفرلاندىرۋدىڭ» بولاشاعىن قازىردەن باستاپ ۋايىمداۋعا تۋرا كەلەدى.
فارحاد قاسەنوۆ،
A + Analytics
