Búgingi tańda elimizde Elbasynyń bastamasymen «Rýhanı jańǵyrýǵa» baılanysty kóptegen ıgilikti sharalar júzege asyrylyp jatyr. Rýhanı jańǵyrý – eldik jańarýǵa, kúlli rýhanı qundylyqtardy damytýǵa negiz bolatyn mańyzdy serpilis. Olaı bolsa, memlekettik til irgetasynyń myqty qalanýy da – rýhanı jańǵyrýymyzǵa sebepker ekeni anyq. Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan maqalamyzda ana tilimizdiń oı-sanamyzdy tolǵandyrǵan ózekti máselelerine nazar aýdarýdy jón kórdik.
Jalpy adamzat balasynyń álemdegi jandy jaratylystan basty aıyrmashylyǵy onyń sanasy men tilinde ekeni beseneden belgili.Osy belgiler arqyly olar ózara qarym-qatynasqa túsip, qaýymdasyp,áýeli otbasyn, sonyń negizinde qoǵamdy quraıdy.Al bir qoǵamnyń ekinshiden aıyrmashylyǵy da, olardyń órkenıetke jetý joldary da osy sanalylyqtyń deńgeıimen jáne tildik keńistiktiń sapasymen aıqyndalady.
Altaıdan Edilge deıingi alyp aımaqty alyp jatqan Qazaqstan ejelden álemdik adamzat qaýymdastyǵynyń bir otaýy bolyp kelgen-di. Reseıdiń otary bolyp, qaramaǵyna ótý men sonyń saıası jalǵasyndaı bolǵan Keńes ókimeti tusynda óz bıliginen aıryldy.Jergilikti halyq «buratana» atalyp, onyń eń birinshi tili, dini men dili rýhanı ezgige ushyrady. Zamanynda patshalyq Reseıdiń Qazaqstandy otarlaý saıasatynan týyndaǵan qaıshylyqtardy eń birinshi Alashtyń ardaqtylary bilip, qolynan kelgeninshe qarsylyq kórsetti.Sonaý Alash ult-azattyq qozǵalysynyń bastaýynda-aq, 1905 jyly Máskeýde ótken qalalyq qaıratkerlerdiń sezinde qazaq halqynyń atynan sóz sóılegende Álıhan Bókeıhan eń birinshi – óz halqynyń ana tiline bostandyq berilýin, isqaǵazdary qazaq tilinde júrgizilýin, qazaq mektebiniń qýdalanatynyn aıtqan edi.Alash kósemi tildiń azattyǵyn el táýelsizdiginiń eń basty sharty dep uǵyndy.
Keńestik zamanda tilimizge degen qııanat Qazaqstannyń óziniń eń basty qujatynan tanyldy. 1937 jylǵy Konstıtýııada ejelden osy jerdiń ıesi jáne memleket qurýshy ulttyń tili týraly bir aýyz sóz aıtylmady.Sóıtip, Odaq Konstıtýııasyndaǵy orys tiliniń quqyqtyq normalary óktemdikpen moıyndattyryldy.
Qazaq qoǵamynda orys tiliniń ústemdigin arttyra túsken kelesi qadam 1938 jylǵy 13 naýryzda SSSR Halyq Komıssarlar keńesi men BKP(b) Ortalyq komıteti «Ulttyq respýblıkalar men oblystardyń mektepterinde orys tilin mindetti oqytý týraly» qaýlysynan bastaldy. Bul óz elinde azshylyq bolyp qalǵan halyq úshin zor áleýmettik, saıası-quqyqtyq qıynshylyqtarǵa jol ashty.
Máskeý ondaǵan jyl otarlyq ezgide bolǵan, keshe ǵana bar qaımaǵy sylynyp alynǵan, sodan saıası qyraǵylyǵy eleýli tómendegen buqara halyqtyń shala saýatty belsendileriniń bul saıasatty jalaýlatyp alyp ketetinine sendi. Shynynda da solaı bolyp shyqty.Olar alǵa shyǵyp, orys tiliniń ústemdigin ornatýǵa jeńderin túrip tastap kiristi.Máskeýde qabyldanǵan qaýlyǵa bir aı da tolmaı jatyp, ıaǵnı 5 sáýirde Qazaqstan KP(b) OK jáne QSSR Halyq komıssarıaty keńesi joǵary organdardyń sheshimine sáıkes keshendi is-shara qabyldady.
Onda 1938-1939 oqý jylynda bastaýysh mekteptiń ekinshi synybynyń ekinshi jartysynan,tolyq emes orta jáne orta mektepterdiń úshinshi synybynan bastap orys tilin oqytýdy qamtamasyz etý respýblıka halyq aǵartý komıssarıatyna tapsyryldy.Bul synyptarda orys tiline bólingen aptalyq saǵattar naqty kórsetildi.Osymen bastaýysh synyp 5 jyldyq bolsyn, onyń alǵashqy úsh jylynda ul-qyzdarymyz óz ana tilinde erkin oqyp, jaza jáne sóıleı alsyn, sonan soń 4 synyptan orys tilin oqytaıyq degen balanyń jas erekshelikterin jete biletin tamasha pedagog ári psıholog,Muhtar Áýezovtiń sózimen aıtqanda, «oqyǵan azamattardyń tuńǵysh kósemi» Ahmet Baıtursynulynyń ósıeti kelmeske ketti.
Shynyna kelgende, ol kezde qazaq mektepteriniń jaǵdaıynyń ózi tipti máz emes edi. 1937/1938 oqý jylynda respýblıkadaǵy barlyq 292 mekteptiń 157-i orys mektepteri, 10 aralas, 89-y ǵana taza qazaq jáne t.b. mektepter boldy. Biraq bul bizdiń basshylardy da, qosshylardy da oılandyrmady. Qaıta orys mektebin, oryssha oqytýdy órshelene kóbeıtýge umtyldy. Uly Otan soǵysy aıaqtalysymen Ortalyqtyń saıasaty jadylarynda jattalyp qalǵan respýblıkanyń bılik organdary orys tilin oqytý máselesine qaıta oraldy. 1948 jyldyń 2-3 tamyzynda Qazaqstan KP(b) OK «Qazaq mektepterinde orys tilin oqytý týraly» qaýly qabyldady.Onda qazaq mektepterinde, ásirese aýyldyq jerlerde orys tiliniń qanaǵattanǵysyz oqytylyp jatqany atap kórsetiledi.Sonymen qatar qazaq mektepteri ózderiniń aldynda turǵan negizgi mindeti bolyp sanalatyn ulttyq kadrlardy ǵylymmen qarýlandyrý jáne onyń ary qaraı ósýi úshin qazaq jastary marksızm-lenınızmniń negizin salýshylardyń óshpes eńbekteri, keńes ǵylymy men mádenıeti baıandalǵan orys tilin ana tilimen bir deńgeıde oqytylsa ǵana sheshýge bolady degen qorytyndy jasaldy…
Qazaq tiliniń jaǵdaıyn, ásirese soltústik oblystarda asa kúrdelendirip jibergen keıbireýler áli ańsap júrgen tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý boldy.Bul Qazaqstannyń osy aımaǵyn Reseıge qosýdy oılaǵan erteden kele jatqan keshendi saıasattyń mańyzdy salasy bolatyn. Mıllıondap kelgen tyń ıgerýshiler eń birinshi jergilikti halyqtyń jerin ıelendi, quramyn barynsha azaıtty, sonan soń tilin keıinge ysyrdy. Endi ata-analar sanasynda bolashaqta qazaqsha oqyǵan balanyń kúnin kórýi qıynǵa soǵady degen teris uǵym berik qalyptasty da,olar balalaryn orys mektepterine jappaı bere bastady.Sonyń saldarynan respýblıkada júzdegen qazaq mektebi jabylyp, aralas mektepter jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı qaptady.Sodan orys-qazaq aralas mektepterinde oqý-tárbıe jumysyndaǵy qos tildilik birte-birte birtildilikke, orys tiline aýysty.Sóıtip, 1980-jyldardyń aıaǵynda Qazaqstanda barlyq oqýshylardyń 67 paıyzy orys tilinde oqydy.Osyndaı sebepterge baılanysty qazaq tiliniń bedeli kúrt tómendedi, qoldanylý aıasy taryldy. Óz elinde, óz jerinde ol ekinshi qatardaǵy, keıde aýdarma tilge aınaldy.
Til táýelsizdigi – el táýelsizdigi
Egemendiktiń eleń alańynda Alashtyń kóshbasshylarynyń táýelsizdikti tilden bastaý kerek degen dástúrin elimizdiń ultshyl azamattary alǵy shepke shyǵardy.Óıtkeni bul týǵan til azattyqtyń álipbıindeı, qazaqtyń tabıǵı quqyǵy, táýelsizdigimizdiń týy da, tuǵyry da degen túsiniktiń nátıjesi bolatyn.Sóıtip, elimizdegi demografııalyq jaǵdaıdyń asa bir kúrdeli kezinde, ıaǵnı 1989 jyldyń 22 qyrkúıeginde ótken on birinshi saılanǵan Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń kezekten tys on tórtinshi sessııasynda «Qazaq SSR-iniń Til týraly» Zań qabyldanyp, qazaq tili asa zor qıynshylyqpen memlekettik mártebege ıe boldy.Shyndyǵynda, bul elimiz úshin asa bir syndarly kezeń bolatyn. 1989 jyly respýblıkada barlyq 16,5 mıllıondaı halyqtyń 6 534 616-sy qazaq, 6 227 549-sy orystar-tuǵyn.Osyndaı jaǵdaıda tilimizdiń memlekettik mártebege ıe bolǵany, shyn mánisinde, aıtarlyqtaı hám aıryqsha oqıǵa edi.Alaıda kóp uzamaı «Qazaq SSR-iniń Til týraly» Zańynan bizge tilimizdiń negizinen qaǵaz júzindegi memlekettik mártebesi ǵana qaldy.Zańnyń «Til – ulttyń asa uly ıgiligi ári onyń ózine tán ajyraǵysyz belgisi.Ulttyq mádenıettiń gúldenýi men adamdardyń tarıhı qalyptasqan turaqty qaýymdastyǵy retinde ulttyń óziniń bolashaǵy tildiń damýyna, onyń qoǵamdyq qyzmetiniń keńeıýine tyǵyz baılanysty» degen joldar umytyldy.
Memleketimizdiń Táýelsizdik alǵanyna shırek ǵasyrdan asty. Qazaq tiliniń memlekettik mártebege ıe bolǵanyna otyz jyldaı boldy. Elimizdegi memlekettik til – qazaq tili dep konstıtýııalyq sheshim jasalǵanyna jıyrma jyl toldy. 1997 jyly «Til týraly» Zań qabyldandy. 2001 jyldan beri ár on jylǵa arnalǵan tilderdi qoldaný men damytýdyń memlekettik baǵdarlamalary jumys istep keledi.Osynyń barlyǵy san ǵasyr siresip kelgen qalyń seńdi buzdy.Oǵan daý joq.Alaıda ulttyq qaıta túleýge betburys egemendikke jetý men táýelsizdikti alý ıdeıalarynan ary asa almady.San ǵasyr arman bolyp kelgen saıası azattyq, asqaq ıdeıa dástúrli ulttyq rýhanı bulaqtan sýarylmady, jańa jaǵdaıdaǵy murattarymyzdy sheshýge baǵyttalmady.Keńestik soıalıstik ınternaıonalızmmen ýlanǵan sana táýelsizdik ıdeıasymen jańǵyrtylmady.Keshegi ultsyzdyq, quldyq sanamen kúres batyl júrgizilmedi.Mysaly,ózgelerdiń sany óz halyqtarynan kem bolmasa da Baltyq teńizi jaǵalaýyndaǵy elder az ýaqytta óz tilderin shynaıy memlekettik mártebege kóterip aldy.Óıtkeni olarda eń negizgisi ulttyq rýh pen ulttyq namys kúshti boldy.Saıası sanasy sergek elder jańa jaǵdaıda tez esin jıyp aldy.
1993 jylǵy Konstıtýııada «Orys tili ultaralyq qarym-qatynas tili bolyp tabylady» degen taqııamyzǵa tar bolyp, 1995 jyly qabyldanǵan Ata zańnyń 7-babynyń birinshi tarmaǵyndaǵy «Qazaqstan Respýblıkasynda memlekettik til – qazaq tili» degen konstıtýııalyq sheshimge qaıshy ekinshi tarmaqta «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady» degen quqyqtyq norma qabyldandy.Birinshiden, óz bolashaǵyn oılaǵan el mundaı birinshi tarmaqtaǵy normany joqqa shyǵaratyn konstıtýııalyq norma qabyldamas edi. Ekinshiden, bul konstıtýııalyq qaǵıdanyń oryndalýyn qatań baqylaıtyn tıisti organ da bolmady.Birese qurylyp, birese joıylyp otyrǵan ortalyq til komıteti munymen aınalysa almady.Tipti oǵan ondaı quqyq ta berilmedi. Al 1997 jyly qabyldanǵan «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly» Zańda qazaq tili respýblıkadaǵy ózge tilderdiń qatarynan kóterile almady, Ata zańymyzdyń 7-babynyń 1-tarmaǵyndaǵy memlekettik tildiń mártebesin kóteretindeı quqyqtyq normalar qabyldanbady. Sol sebepti Zańnyń 4-babyndaǵy «Memlekettik til – memlekettiń búkil aýmaǵynda qoǵamdyq qatynastardyń barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqarý, zań shyǵarý, sot isin júrgizý jáne isqaǵazdaryn júrgizý tili» degen qaǵıda osy kezge deıin barlyǵymyz úshin tıisti normaǵa aınalmaı, jaı qaǵazdaǵy sóz bolyp qalyp otyr. Sondaı-aq Zańdaǵy «Qazaqstan halqyn toptastyrýdyń asa mańyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildi meńgerý – Qazaqstan Respýblıkasynyń árbir azamatynyń paryzy» deı salǵan qaýqarsyz qaǵıda da eshkimdi eshteńege mindetteı almady. Al «Tildi memlekettik qorǵaý» degen 23-bap «Qazaqstan Respýblıkasynda memlekettik til jáne barlyq basqa tilder memlekettiń qorǵaýynda bolady» degen jalpy sózdermen shekteldi.Sóıtip, memlekettik mártebege ıe bolǵan tildiń basqa tilderge qaraǵanda ústem bolýy degen álemdik tájirıbe Konstıtýııada da, Zańda da eskerilmedi. 27 baptan turatyn Zańnyń 10 shaqty baby tek orys tiliniń qamyn qarastyrdy. Tipti Zańda Konstıtýııanyń 7-babynyń 1-shi jáne tipti 2-tarmaqtaryna qaıshy normalar qabyldandy.Mysaly, Zańnyń «Derektemeler men kórneki aqparat tili» degen 21-babynan bastap ary qaraı kóptegen baptarynda orys tili memlekettik tilmen qosaqtalyp kete berdi.
Ay da bolsa ashyǵyn aıtaıyq, qazir de qazaq tili týraly memlekettik saıasat tolyq tuǵyryna qonǵan joq.Sondyqtan memlekettik mártebege ıe bolǵan qazaq tili áli memlekettik uıymdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynyń tórine shyǵa almaı otyr. Basqa bılik organdaryna qaraǵanda ulttyq sıpaty basymyraq bolýǵa tıisti Parlamentte de qazaq tili aýdarma til dárejesinen asa alatyn emes.
Qazir qazaq tiliniń jaǵdaıy kúrdelene túspese ońalatyn túri joq. Elbasynyń 2006 jylǵy qazanda ótken Qazaqstan halqy Assambleıasynyń HII sessııasynda jarııalanǵan «trıedınstvo ıazykov» degen sóz tirkesin quqyqtyq saýaty tómen aýdarmashylar «úsh tuǵyrly til» dep aýdaryp, úsh tildi bir deńgeıge qoıyp, qazirgi jurtty da, mınıstrlikterdegilerdi de shatastyryp qoıdy.Orys tildi qarakóz ǵylym doktory «Sbalansırovannaıa ıazykovaıa polıtıka:trıedınstvo ıazykov» dep jıyndarda baıandama jasap júr. Keıbir gazetter tildiń úsh qyrlylyǵy týraly jazyp,tilimizdi úsh qyrly egeýge teńeýde. Balabaqshalarda óz ana tilin erkin bile bermeıtin 4-5 jasar ul qyzdarymyzǵa úsh tildi, birinshi synyptan bastap júıeli aǵylshyn tilin oqytyp jatyrmyz.Mundaı sharalar ulttyq oılaý júıesi qalyptasa qoımaǵan urpaqtarymyz úshin asa qaýipti.Osylardy kórip bilip otyrǵan halqymyzdyń eleýli bóligi óz tilin moıyndaıtyn emes.Ásirese otbasyn jańa qurǵan jastar ózderi qazaq tilin erkin bilmegennen keıin óz urpaqtaryn orys mektepterine berip jatyr.Al aralas mektepter búgingi respýblıkadaǵy barlyq mektepterdiń 20 paıyzdaıynan kemıtin emes. Qazir orys mektepterindegi oqýshylardyń eleýli bóligin qazaqtyń ul-qyzdary qurap otyr.Orta arnaýly jáne joǵary oqý oryndarynda da orys toptaryndaǵy stýdentterdiń deni qazaqtyń ul-qyzdary.Qazirgi elimizdegi qazaq tildik keńistiktegi jaǵdaı osyndaı. Eń negizgisi – belgili áleýmettik áreket pen quqyqtyq normalardyń jetimsizdiginen qoǵamda ana tilimizge degen táýelsiz sana óte baıaý qalyptasyp keledi.
Qazaq tili quqyqtyq qoldaýdy qajet etedi
Bul jaǵdaıdan shyǵýdyń joldary joq emes.Bar jáne kóp. Elbasy 2006 jyly 11 mamyrda «Ana tili» gazetine bergen «Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde» atty suhbatynda qazaq tiliniń taǵdyry, onyń damýy men bolashaǵy týraly aıta kelip,Tilder týraly Zańdy qaıta qarap, qajet bolsa zamana talabyna saı ózgerister engizý kerek degendi jaıdan-jaı aıtpaǵan bolatyn.Elbasymyzdyń «Máńgilik el» ulttyq ıdeıasy da eń aldymen rýhanı tuǵyrymyz – tilimizdiń máńgiligine de tikeleı qatysty.Sol sııaqty ómirimizge endirile bastaǵan latyn álipbıi de qazaǵymyzdyń rýhanı tutastyǵyn, tildik birligin qajet etip otyr.
1997 jyldan beri elimizdegi demografııalyq jaǵdaı jaqsardy.Qazaqtar barlyq halyqtyń 65 paıyzynan astamyn qurap otyr.Ózge etnos ókilderiniń sanasynda da memlekettik tilge degen oń ózgerister oryn alyp, jer, el ıesiniń ana tiline degen izgilikti túsinik jaı da bolsa qalyptasyp keledi. Osynyń barlyǵy qabyldanǵanyna jıyrma jyl bolǵan,keıbir baptar alǵa jyljýymyzǵa tusaý bola bastaǵanyn eskerip, alǵa jyljýymyzdy qamtamasyz etetin kúrdeli quqyqtyq normalar qajet bolyp otyr.Bizdińshe, birinshiden,Ata zańnyń 7-babynyń 1-tarmaǵyndaǵy memlekettik tildiń mártebesin kóterip, qazaq tiliniń qoldanys aıasyn keńeıte túsýdi qoldaıtyn quqyqtyq amaldardy jan-jaqty oılastyrý qajet.Munyń bir joly qoldanystaǵy Zańnan Konstıtýııanyń 7-babynyń 1-tarmaǵyna qaıshy normalardy alyp tastaý kerek.Birinshiden,Ata zańnyń ekinshi tarmaǵyndaǵy «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady» degen quqyqtyq normany múmkindigi bolsa alyp tastap, bolmasa onyń oryndalýyn, bul normanyń basqa tildik keńistikke jaıylmaýyna qatań quqyqtyq baqylaý ornatatyndaı arnaıy norma qajet.Ekinshiden,Zańnyń «Derektemeler men kórneki aqparat tili» degen 21-babynda «Memlekettik organdardyń mórleri men mór-tańbalarynyń mátininde olardyń ataýlary memlekettik tilde jazylady» dep aıqyn kórsetilip, odan keıin «Menshik nysanyna qaramastan, uıymdardyń mórleriniń, mórtańbalarynyń mátini memlekettik tilde jáne orys tilinde jazylady», sondaı-aq kórneki aqparatty eki tilde jazý qajet taǵy osy sııaqty memlekettik organdarǵa qatysy joq zańdyq normalardyń «memlekettik tilde jáne orys tilinde» dep qosaqtaýdan arylýymyz qajet. Úshinshiden, Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly Zańdy oryndamaǵany úshin baqylaýdy kúsheıtetin, ásirese ujymdardyń birinshi basshylarynyń jeke jaýapkershiligin qataıtýǵa baılanysty quqyqtyq normalardyń bolǵany jón. Qazaq ejelgi dástúr boıynsha,jasy úlkenge de, qyzmeti joǵaryǵa da qarap, syılap, tyńdap qalǵan izgi jandy, izetshil halyq.Depýtattar memlekettik tildi qorǵaıtyn basqa da jaılardy oılastyryp jatsa, durys bolar edi.
Mundaı ózgerister memlekettik tilge degen jańa betburysty tanytar edi.Bul elimizdegi qazaq tiline degen ujymdyq sananyń qalyptasýyna da oń yqpal etip, halqymyzdyń tutastyǵyn arttyra túser edi.Sóıtip biz «Qazaq eli» degen qasterli de qasıetti qoǵamǵa jaqyndaı túser edik.
Elbasy 2008 jylǵy 29 mamyrda qazaq tildi aqparat quraldarynyń jetekshilerimen kezdesýinde «úsh tildiń birligin»(«trıedınstvo ıazykov»), áste «úsh tuǵyrly til» emes, durys túsinbegenderge: «Qazaq tili úsh tildiń bireýi bolyp qalmaıdy.Úsh tildiń birinshisi, negizgisi, bastysy, mańyzdysy bola beredi. Qazaq tili – Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili» dep qadap aıtqan bolatyn.Osylaı aıtylǵanymen jáne mazmuny jaǵynan da,quqyqtyq sıpaty jaǵynan da qate aýdarmadan aldymen memlekettik qyzmetkerler aırylatyn emes. Bizdiń baıqaǵanymyz,Bilim jáne ǵylym mınıstrligindegi sheneýnikterde jas balalar tilge beıim degen túsinik qatań ornaǵan.Olar «kompıýterlik bazasy» mol jas bala óz jadyna sóz sýretin túsirip qana alatynyn, alaıda ony skanerlep (taldap) uǵyna almaıtynyn bilgenderi durys bolar edi.
Men tilge qatysty bılik organdarynyń barlyǵyna derlik hat jazdym. Olardyń aıtatyny – suralǵan qazaqtardyń 300 myńdaıy balalarynyń aǵylshyn tilin bilgenderin qalaıdy eken.Qazirgi kúni balasynyń aǵylshyn tilin bilgenine qarsy ata-anany qolǵa shyraq alyp júrip tabý qıyn shyǵar. Áńgime aǵylshyn tilin qashan, qalaı oqytýda bolyp otyr. Aǵylshyn tili týraly suraqpen bosqa ýaqyttaryn ótkizgenshe Bilim jáne ǵylym mınıstrligi oqý oryndary júıesindegi qazaq tiliniń jaǵdaıyn nege zerdelemegen. Óıtkeni ondaı zertteýlerdiń qorytyndylary olardyń záresin alýlary múmkin.
Búgingi aǵylshyn tilin kúndiz-túni nasıhattaýshylardyń oıynsha, aǵylshyn tilin erkin meńgergen halyqtyń tabysy mol, jastar arasynda jumyssyzdyq az, bıznes-klımat joǵary deńgeıde kórinetin sııaqty. Olaı bolsa, kezinde aǵylshyndardyń otary bolǵan Afrıka qurlyǵynyń onnan astam elderi, Azııadaǵy Fılıppın,Kambodja,Indonezııa sııaqty elder, aǵylshyn tili ekinshi memlekettik til sanalatyn Úndistan nege osy kúnge deıin kedeıshiliktiń qursaýynan shyǵa almaı otyr? Ásili, baılyq eldiń tabıǵı artyqshylyǵynan jáne menshikteýdiń nysanynan quralyp, basqarýdyń ádis-tásilderi men halyqtyń eńbekke degen ynta-yqylysymen jasalatyn shyǵar.
Shyndyqqa betpe-bet qarasaq, orys tilinen kóp paıda taptyq, taýyp ta otyrmyz.Ejelgi soltústik kórshimizdiń mádenıeti men ádebıetine qol jetkizdik, osy til arqyly álemdik mádenıetten sýsyndadyq, t.b. degendeı. Biraq Abaı óziniń «Jıyrma besinshi sózinde»: «Oryssha oqý kerek, hıkmet te, mal da, óner de, ǵylym da – bári orysta tur» deı otyryp, onyń zararynan qashyq bolý kerek degen ósıetin qatań ustaı almadyq.Sodan rýhanı jaǵynan joǵaltqanymyz molyraq bolyp ketti.Óıtkeni orys tilin orys halqynyń bilim-ǵylymyn, ónerin úırenýge arnalǵan til dep, ony bilip qana qoıǵanymyz joq, osy tilde tárbıelendik, osy arqyly keıbir ultymyzdyń tabıǵatyna jat dúnıelerdi boıymyzǵa sińirdik, qazir de solaı etip kelemiz.
Búgingi aǵylshyn tilin úırený de orys tilin meńgergenimizdeı bolyp ketpese eken. Ómir Batys tárbıesin alǵan azamattarymyzdyń rýhanı jaǵynan óz ultyna ógeı bolyp keletinine tolyp jatqan mysaldar usynyp keledi. Olar Batys bilimi men tárbıesin ultymyzdyń tarıhı jáne ulttyq erekshelikterimizdi eskere otyryp, qabyldaýdy bile bermeıdi.Sondyqtan Batystan alynǵan jańalyqtardyń qoǵamymyzǵa kirige almaı jatqan faktileri jeterlik.
Keıde máseleni tıisti dárejede sheshý degenge ulttyq rýhymyz álsizdik kórsetip jatady. Mustafa Shoqaı táýelsizdik úshin kúreste azat sana, saıası sergektik pen ulttyq rýhymyzdy jetkilikti qalyptastyrýdyń mańyzyna erekshe kóńil bólgen bolatyn.Osy oraıda onyń: «Ulttyq rýhsyz ult táýelsizdigi bolýy múmkin be?Tarıh ondaıdy kórgen joq ta, bilmeıdi de. Ult azattyǵy – ulttyq rýhtyń nátıjesi.Al ulttyq rýhtyń ózi ult azattyǵy men táýelsizdigi aıasynda ósip damıdy,jemis beredi» degen sózin aıta ketsek artyq bolmas. Jáne ulttyq rýhtyń shynaıy ultshyldyq úderisinde qalyptasatynyn atap kórsete otyryp,Mustafa Shoqaı halqymyzdyń mádenı jáne rýhanı saladaǵy jetistikteriniń barlyǵy ultshyldyq qozǵalysqa tán degen edi.
Osy jaılardy eskere otyryp, joǵary bılik organdaryna osy qoǵamnyń múshesi, halyqtyń biri ókili retinde mynandaı naqty usynys jasaǵan bolatynbyz.Usynysymyz kez kelgen balabaqshada aǵylshyn tilin oqytýdy tyıyp, qazaq tilin júıeli túrde úıretýge kóshý qajet.Bul úshin balabaqsha tárbıeshileriniń mamandyǵyn qosymsha qazaq tili pánimen tolyqtyrý kerek. Bul búgingi kúnkóris qamymen kóbine jumysta bolatyn jas ata-analardyń otbasyndaǵy qıyndyqtardy jeńildetýge kómekteser edi.Ekinshi jaǵynan, bul ul-qyzdarymyzdy mektepke daıyndaý da bolady.Sonan soń bastaýysh mekteptiń alǵashqy synyptarynda qarakóz oqýshylardyń qazaqsha jaza, oqı jáne sóıleı alýyna, olardyń ulttyq oılaý júıesiniń qalyptasýyna erekshe mán bergen jón.Bar múmkindik, bar kúsh-jiger balabaqsha men bastaýysh mektepterdiń alǵashqy jyldarynda memlekettik tildi damytýǵa baǵyttalǵany jón.Bilim men tárbıeni qazaq tilinde jáne ejelden kele jatqan esh halyqtan kem emes ulttyq qundylyqtar negizinde, zamana talaptaryn tarıhı jáne ulttyq erekshelikterimizdi eskere otyryp qabyldaǵan durys bolar edi.Al orys jáne aǵylshyn tilderin álemdik bilim ǵylymnyń bıigin ıgerý quraly retinde ǵana eskergen jón.
Sóz sońy
Jarty jyldan astam buqaralyq aqparat quraldarynda qyzý talqylanyp kele jatqan Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasy búgingimizdi jınaqtap, keleshegimizge kemel usynystar berýimen qundy.Shynyna kelgende, rýhanı jańarýdy bizder ulttyq tilge degen kózqarastan bastaýymyz kerek. Óıtkeni sońǵy ǵasyrlar eń qaıshylyqty qarym qatynas ana tildik keńistikte boldy.Sol qordalanǵan asa kúrdeli qoǵamdyq qubylystardy ońaltpaıynsha, óz ana tilimizdiń qudiretin barynsha tereń túsinbeı, oǵan tolyqqandy ıe bola almaı, rýhanı jańarý týraly aıtqan jalyndy sózderimiz eshkimniń júregin jylyta qoımas. Sol sebepti taǵy da Elbasymyzdyń «Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde» degen qarapaıym ǵana sóz tirkesi árkimniń kókirek tórinde uıalaýy kerek-aq.
Ábdijálel BÁKIR,
saıası ǵylym doktory, professor
