nemese «ekendik» degen sóz bar ma?
Qazaq halqynyń ata-babasynyń azamattyq tarıhy sonaý kók túrikter zamanynan beri birde jeńis, birde jeńilispen aıaqtalyp, ǵasyrdan-ǵasyrǵa jalǵasyp kelgen ne bir uly aıqastarmen ótkeni sııaqty, bizdiń ana tilimizdiń damý tarıhy da únemi arpalys, bitispes kúres ústinde ótip keledi eken. Bul pikirdiń shyndyǵyn úsh-aq mysalmen dáleldeýge bolady.
Máselen, HI-ǵasyrdyń tamasha poetıkalyq murasy bolyp sanalatyn «Qutadǵý biliktiń» avtory – túrik tektes halyqtardyń ejelgi uly patrıottarynyń biri – Júsip Balasaǵunı óziniń atalmysh dastanyn sol kezeńdegi poezııa tili retinde ústemdik qurǵan parsy tiline qarsy qoıý maqsatymen túrik tilinde jazǵanyn kirispe sózinde ózi aıtyp ketken. Osydan keıin arada bes ǵasyr ótkende de álgi problema sheshile qoımapty. HÚ ǵasyrdyń uly shaıyry Álisher Naýaıı Júsip Balasaǵunı babasynyń til úshin júrgizgen kúresin jalǵastyryp, óziniń uly týyndylaryn túrik tilinde jazǵany óz aldyna, «Eki til týraly tolǵanys» dep atalatyn traktatynda ana tiliniń jyrtysyn jyrtyp, túrik tiliniń parsy tilinen áldeqaıda baı da, ıkemdi til ekenin naqty mysaldarmen dáleldep baǵady. Parsy tilinde de, arab tilinde de erkin sóılep, erkin jaza alǵan aqyn óz sóziniń shyndyǵyna kóz jetkizý úshin túrik jáne parsy tilderiniń leksıkasy men gramatıkalyq kategorııalaryn naqtylaı taldap, tipti óziniń parsy tilinde jazylǵan ne bir tamasha poezııalyq shýmaqtary men Hafızdiń sol taqyryptas óleńderin salystyra otyryp sóıleıdi. Sóıtip uly aqyn bizdiń sol tustaǵy tilimizdiń keremet joqtaýshysy bolǵanyn baıqatady. Araǵa taǵy úsh ǵasyr salyp baryp dúnıege kelgen asyl mura «Elim-aıda» Qojabergen jyraý osy máseleni taǵy kóteredi. Bul kezeńde ádebı til retinde shaǵataılyq túrik tili ústemdik etetin. Sonan soń taǵy eki ǵasyr ótkende, ıaǵnı HH ǵasyrdyń basynda Ahmet atamyz bastaǵan alashtyń atpal azamattary túgeldeı qazaq tiliniń tazalyǵy úshin jańasha kúreskeni búgingi saýatty jurtshyylyqqa túgel málim.
Demek, bizdiń ana tilimizdiń mártebesi úshin, onyń tazalyǵy úshin kúresimiz tarıh betinde jazylyp qalǵan derekterge qaraǵanda, anyq on ǵasyrǵa sozylǵan eken. Mine, búgin biz HHI ǵasyrdyń tabaldyryǵyn attaǵanda, bul másele burynǵydan áldeqaıda ótkirleý qoıylyp, kún tártibinde jáne tur.
Al endi bul ózi neǵylǵan taýsylmaıtyn, bitpeıtin tartys? Qane, syryna úńilip kórelikshi.
HI ǵasyrda ótken til zertteýshi uly babamyz Mahmud Qashqarı óziniń «Dıýan luǵatı at-túrik» atty kitabynda: «Balasaǵundyqtar da túrik halqy. Biraq olar eki tilde – túrik jáne parsy tilderinde – sóıleıdi» dep jazyp ketipti. Balasaǵun qalasy Jetisý aýmaǵynda turǵan qala ekenin eskersek, onda ómir súrgen halyqtyń búgingi qazaq halqyna tikeleı qatysy bary daýsyz ǵoı. Al HÚ ǵasyrda ótken uly aqyn Álisher Naýaıı joǵaryda atalǵan traktatynda: «Kez kelgen túrik adamy sartsha sóıleı alady, al birde-bir sart – ol aqsúıek pe, jaı qarapaıym sharýa ma, báribir – túrikshe sóıleı almaıdy» deıdi. Mynaý dál búgingi jaǵdaıdyń ózi emes pe?! Tek parsy jurtynyń ornynda orys halqynyń ókilderi, parsy tiliniń ornynda orys tili tur. Qazaqtyń toqsandaǵy shal-kempirinen bastap, balabaqshadaǵy «boqmuryndaryna» deıin oryssha saırap tur da, orys ataýly qazaqshaǵa múldem joq.
Sonda bizdiń búgingi jaı-kúıimiz neni kórsetedi deısiz ǵoı: bizdiń osynaý saıyn saharamyzǵa ár kezde dendep engen basqynshylar óziniń mádenı yqpalyn kúshtep tańýmen kelgenin ǵana emes, eń bastysy, halqymyzdyń ásire elikpeligin, al osy minezi ǵasyrdan ǵasyrǵa aýysqan óte aýyr «úırenshikti» /«hronıcheskıı»/ aýrýǵa aınalǵanyn – ıaǵnı rýhanı ımmýnıtetiniń birtindep azaıyp, endi tipti joǵalýǵa daıyn turǵanyn aıqyn tanytady. On ǵasyrǵa sozylǵan til úshin kúres ınerııasy endi jekelegen iri tulǵalar boıynda ǵana saqtalyp, al qulqyn qamynan aryǵa óresi jetpeıtin qalyń tobyr zaman jelimen yǵyp júre berýge beıimdelipti. Ol tobyrdy qara halyq qana dep túsinbeý kerek, búgingi tirshiligimiz aıqyndap berip otyrǵanyndaı, ondaı máńgúrttik «dertine» aldymen aıdarynan jel esken «el serkeleri men erkeleri» shalynady eken de, sonan soń ǵana jalpy buqaraǵa birtindep juǵady eken. Jalpy buqaraǵa juqqan kezde ony emdep alý óte qıynǵa túsetinin burynǵy tarıh ta dáleldegen, búgingi jaǵdaı da dáleldep otyr.
Osy arada ózge tildiń on ǵasyrǵa sozylǵan qysymyna qaramastan, ana tilimiz qalaısha joq bolyp ketpeı, qaıta dúnıejúzindegi eń baı tilderdiń birine aınalyp, búgingi kúnge qalaısha jetken degen saýal týýy zańdy. Sondaı-aq, osy kúnge deıin boı bermeı kelgen bolsa, onda tilimizge tónip turǵan úlken qaýip joq ta shyǵar degen jalǵan dáme de oıanýy múmkin. Óıtip ózińdi-óziń jubatýǵa da, aldanýǵa da bolmaıdy. On ǵasyr boıǵy teke-tireste joǵaltqanymyz da, tapqanymyz da bar shyǵar. Biraq burynǵy jaǵdaı men búgingi jaǵdaıdyń aıyrmasy jer men kókteı ekenin este tutýymyz kerek. Buryndary ata-babamyzdyń kóshpeli turmys saltyna oraı tildik assımılıaııaǵa tek qalalalardaǵy shaǵyn turǵyndar men at tóbelindeı ústem tap ókilderi ǵana ushyrap kelse, qazir bul qater jalpy buqaraǵa tónip tur. Ertedegi tildik assımılıaııaǵa ushyraıtyndar sany onsha kóp bolmaıtyny óz aldyna, tildik stıhııasy buzylmaǵan qalyń buqaramen baılanysy da úzilmeıtin olardyń. Teńiz tolqynynsha oqtyn-oqtyn soǵyp qaıtyp, azdy-kópti ýaqyt ústemdik quratyn basqynshylar óz jónin taýyp, qarasyn úzgesin-aq, álgi qos tildi urpaq «táýbásiná» tez kelip, úıirin qaıta tabatyn.
Búgingi tańda jaǵdaı múldem basqasha baǵyt aldy. «Kisi elinde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol» deıtin baıaǵy qulyq joq. «Malym – janym sadaǵasy, janym – arym sadaǵasy» deıtin ımandylyqtyń qazaqy sypaty ózgerdi. Osy kúngi jas zamandastardyń bala tárbıesi týraly túsinigi baıaǵy bizdiń áke-sheshelerimizdiń túsiniginen múldem basqa. «Ala jip attamaý» deıtin uǵym qazaqy tárbıeniń basy edi, endi «eseńdi jiberme» deıtin «qaǵıda» alǵa shyqty. «Zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» deıtin maqaldyń «baǵy» júrip tur. Qazaqy dildiń buzylýynyń basy osynda jatyr. Biz rýhanı izbasarlar ıaǵnı qulqy qazaq azamatyn emes, «anatomııalyq» muragerler, qattyraq aıtsaq, ásheıin tiri kókirekter baǵyp, ósirýge kóshtik. Materıaldyq máselelerdi birinshi kezekke shyǵaryp aldyq. Ulttyq dástúr, ulttyq mádenıet, ulttyq minez-qulyq sińbegen ne orys emes, ne qazaq emes dúbárá urpaq keldi ómirge. Meniń kózim jetken bir nárse - kez-kelgen basy jumyr pende áıteýir bir ulttyq dástúrde tárbıelenýi kerek eken, áıtpese, ol tasqa ósken qynadaı rýhanı tamyr tartpaıtyn kórindi. Ne orys halqynyń dástúrli ulttyq qundylyqtaryn, ne qazaq halqynyń dástúrli ulttyq qundylyqtaryn boıǵa sińirmegesin, sonaý ǵasyrlardan jalǵasyp jetken kıeli uǵymdardy shybyn qaqqannan da ońaı mansuq ete salatyn túri bar. Al ondaı túsinik adam boıyna tek til arqyly ǵana sińedi. Oǵan bir-aq mysal keltireıin: obal, saýap, qanaǵat t.b. sekildi gýmanıstik hám fılosofııalyq túsinikti siz bizdiń uǵymymyzǵa dálme-dál kúıinde basqa tilde túsindirip kórińizshi... Ony tek bizben dindes, dildes, tildes halyqtar tilinde ǵana jetkizýge bolady. Demek, tildiń buzylýy – dildiń buzylýyna, dildiń buzylýy – tildiń buzylýyna alyp kelmek. Búgingi bizdiń jaǵdaıymyz, mine, osylaı.
Aǵa býyn qalamgerlerdiń esinde bolar, men 1982 jyly «Qazaq ádebıeti» gázetiniń bir sanynda «Tildegi túıtkilder» degen atpen úsh bettik úlken maqala jarııalaǵam. Ol maqala búkil til janashyrlarynyń qyshyǵan jerine dóp tıip, qyzý aıtysqa ulasty da, tup-týra bir jarym jylǵa sozyldy. Sol tusta men Jazýshylar odaǵyna hatshy bolyp kele qaldym da, Ǵabıt Músirepovtyń usynysy boıynsha álgi aıtystyń qortyndysy retinde ǵylymı konferenııa uıymdastyrdym.Seksen jasar Ǵabeń sol konferenııada úsh saǵat boıy aıaǵynan tik turyp baıandama jasady. Ádebı tildiń sol tustaǵy kemshiligi men bolashaǵy jaıynda atalyq sózin aıtty.Ol tarıhı oqıǵaǵa aınalyp, áli kúnge aýyzdan túspeı keledi. Bizdiń sondaǵy ádebı, ǵylymı qaýymdy shýlatyp, baıbalamdatyp júrgenimiz ásheıin bekershilik eken. Tilimizdiń sondaǵy hal-jaǵdaıyna búgin jylap kórisýge barmyz. Sodan beri bar-joǵy jıyrma úsh-aq jyl ótti ǵoı. Qurdymǵa qaraı tym asyǵys zymyrap bara jatqan joqpyz ba osy?
Úsh-tórt jyl burynyraq bir tilshige bergen suhbatymda mynadaı pikir aıtyp edim. Sony qazir qaıtalaǵym kelip tur. Fızıka ǵylymynda da, fılosofııa ǵylymynda da «krıtıcheskaıa massa» deıtin uǵym bar. Bul belgili bir shekti belgileıtin shamany kórsetedi. Eger ol shama shekten asty ma, onda tabıǵatta da, qoǵamda da sapalyq ózgeris bastalady. Osy fızıkalyq hám fılosofııalyq zańdylyqtyń tilge de tikeleı qatysy bar. Ózderińizge jaqsy málim: qazirgi «kazaktar» dep júrgenimiz bir kezdegi túrik tuqymdas halyqtardyń urpaqtary ǵoı. Qazaqy turmys saltyn tutynyp erkin júrgen sol «qazaqtar» arasyna basybaıly orys mujyqtary qashyp baryp panalap, birte-birte shekten tys kóbeıýiniń áserinen álgi qazaq tuqymdastar áýeli tilin joǵaltty, sonan soń dilin joǵaltty, aqyry turpatyn da ózgertip, búginderi múldem bóten halyq ókili retinde ózimizge ses kórsetip, qoqańdaýǵa kóshti. Dýnaı boıyndaǵy túrik tekti bulǵar baýyrlarymyz da dál osy sekildi metamorfozaǵa ushyraǵan.Qazir olar da slavıan halqy dep atalady.
Osyndaı qubylys búgingi qazaq arasynan da shań bere bastaǵanyn kórip júrmiz. Bizdiń «marıgınaldar», «orys tildi qazaqtar» dep júrgenderimiz aýyldaǵy ulttyq qulqy buzylmaǵan qazaqtardy «mámbet» atandyryp, ana tilimizge shabýyldaýǵa kóshkeni tegin emes. Dúbára qandastarymyzdyń shamadan tys kóbeıip, bel ala bastaǵanynyń belgisi ol. Ana tilinen mahrum qalǵan, ulttyq rýhanı turpaty búlingen, qaǵynan jerigen bul baýyrlarymyz dástúrli murattar jolyndaǵy kúreste búgin ózge ult ókilderinen góri qaýiptirek kúshke aınalyp keledi. Ózge ult ókilderi sál de bolsa jasqanshaqtaı aıtar sózderdi, bular taısalmaı erkin aıtatyny bárińizge málim. Syrtqy jaradan ishtegi jara qaýiptirek bolatyny belgili ǵoı, mynaý sonyń ashyq kórinisi. Til – búkil ulttyq dúnıetanymnyń bastaýy: salt ta, dástúr de, dil de tek osy til arqyly sińedi adam boıyna, tek til arqyly jetedi urpaqtan-urpaqqa dep qaıtalaı beretinimiz sodan. Til joq jerde ult ta joq, ulttyq mádenıet te joq.
Ana tilimizdiń basyna tóngen bul qaýip bizdi ultsyzdanýǵa aparyp soqpaq. Tildiń buzylýy qazir bizde birneshe baǵytta júrip jatyr: onyń áýelgisi – orfoepııalyq normanyń buzylýy. Bul proestiń bastalýyna, sonan soń birtindep etek alýyna eń aldymen qazaq orfografııasynyń erejelerin jasaǵan lıngvıst ǵalymdarymyz kináli. Sózdiń túbirin saqtap jazý degen prınıpti usyný áý basta múldem qate bolǵan, sonyń kesirinen búgingi shala qazaqqa aınalǵan jastardyń tili múldem suryqsyzdanýǵa bet aldy. Sózdik qorlarynyń kúrt kedeılengeni azdaı-aq, biletin sóziniń ózin durys aıtpaıtyn kún týdy.Temir shyńdap jatqandaı qulaqqa shaq-shaq etip qatqyl tıetin: shekara, Botakóz, ata qaz, álde qaıda, álde qashan, bir kelki, bir qatar, Amankeldi t.b. aıtylýdy estý naǵyz azap. Ol ǵana emes, emleniń buǵan qarama-qarsy erejesin jáne usynyp, «bul kúnnen» ózgerip, «búgún» bolyp ornyqqan, solaı estiletin sózdi «búgin» dep jazdyrtý, sonyń kesirinen «búgin» dep qylqynyp ázer aıtý jáne bar.Osy rette «uzyn»/uzun/, «qulyn»/qulun/, «bútin»/bútún/, «quryq»/quruq/, «tulyp»/tulup/, «túsiný»/túsúný/, «qubylý»/qubulý/ t.b. sekildi myńdaǵan buzylyp aıtylatyn sózder tur. /Buny «kórki»/kórkú/, «túri»/túrú/ sekildi táýeldik jalǵaýynyń dybystalý-jazylýymen shatystyrmaý kerek/. Búkil túrik tilderi sekildi qazaq tili de sıngarmonızm, ıaǵnı dybys úndestigi zańyna baǵynatynyn elemesten, til bolmysyn belden basyp, orfografııalyq ereje jasaý ne úshin qajet bolǵanyn túsiný qıyn. Sıngarmonızm prınıpin mansuq etýdiń kesirinen búginderi tipti «kelesiń ba», «júresiń ba», «ketesiń ba» dep sóıleıtinder kóbeıip barady. Orfoepııadaǵy dybys úndestigin orfografııada saqtap qalǵan qyrǵyz halqy búgin utyp tur: tili shubarlanǵan kúnniń ózinde orfoepııalyq norma saqtalyp qalǵan. Demek, álgindeı jazý erejeleri tildik stıhııasy buzylmaǵan elde ǵana qabyldanýǵa tıis edi, al biz sııaqty jóninen adasýǵa aınalǵan elde bunyń bári tek tilbuzarlyqqa bastady.
Tildiń buzylýy leksıkalyq, gramatıkalyq baǵytta da qatar júrip keledi. Buǵan buqaralyq aparat quraldarynyń áseri óte zor. Búginderi biz qatarly qarııalar radıo men televızor tyńdaýǵa qınalatyn boldyq: «oqı ma, oqymaı ma, jaza ma, jazbaı ma, bara ma, barmaı ma» deýdiń ornyna «oqıdy ma, oqymaıdy ma, jazady ma, jazbaıdy ma, barady ma, barmaıdy ma» dep sóıleý júıkemizge tıip bitti. Onymen qoımaı, televızor men radıoda buzylyp aıtylǵan sóz aýyzeki tilge aýysyp, onda ornyqqasyn, ádebı shyǵarmalarǵa enip tynady.Nemese aldymen merzimdik baspasózde kórinip, sonan soń aýyzeki tilge aýysyp, aqyry radıo men teledıdardan biraq shyǵady.
Jalpy kópshilikke bir saýal qoıaıynshy: qazaqta «ekendik» degen sóz bar ma? Joq qoı, solaı emes pe? Biraq, jurnalıstıkany bylaı qoıǵanda, kórkem ádebıette osy sózden aıaq alyp júre almaısyń. Tymaýdyń vırýsy ispetti bul sóz jastar túgil saqaldy jazýshylardyń tiliniń de, qalamynyń da ushynda kópten beri júr. «Eken» deıtin kómekshi etistik baryn bilesizder: máselen,«bar eken», «joq eken», «jomart eken», «sarań eken», «barady eken», «keledi eken». Al endi osy sózdi jappaı «ekendik» túrinde qoldanatyn aýrý paıda boldy: «bar ekenin bilemiz» demeıdi, «bar ekendigin bilemiz» deıdi; «joq ekenin aıttyq» demeıdi, «joq ekendigin aıttyq» deıdi; «jomart ekenin kórsetti» demeıdi, «jomart ekendigin kórsetti» deıdi. Osy bir «dyq, dik, tyq, tik» kez-kelgen etistiktiń arasyna kirip ala qoıatyn naǵyz «parazıt» jurnaqqa aınalmasa, biz bir «ekendikke» bola áńgime kótermes te edik. Osy kúnderi «baratynyn» deýdiń ornyna «baratyndyǵyn», «turatynyn» deýdiń ornyna«turatyndyǵyn», «jazatynyn» deýdiń ornyna «jazatyndyǵyn» t.t. dep sóıleý de, jazý da jappaı sypat alǵany ótirik emes. Ózderińiz-aq aıtyńyzdarshy, «baratyndyq», «jazatyndyq», «júretindik» t.t. deıtin sóz bar ma? Tilshi ǵalymdar jaqsy biledi, bul jurnaqtar etistiktiń esimshe túrine ne esim sóz jasaý úshin, ne istiń maqsaty men sebep-saldaryn kórsetý úshin ǵana jalǵanatyn-dy. Máselen, «asqynǵandyq-asqynǵandyǵy», «tasynǵandyq-tasynǵandyǵy» /ne,nesi/, nemese «oqı almaǵandyqtan», «jol júretin bolǵandyqtan» /nelikten, ne sebepti?/, t.b. degendeı. Joǵarydaǵydaı buzyp qoldaný aýyzeki tilde ǵana emes, gázet-jurnal betterinde de, kórkem shyǵarmada da órip júr.
Jastar arasynda sózdiń maǵynasyn bilmeı qoldaný etek alyp barady. Maǵynasyn anyq bilmeıtin sózderdi qoıyn dápterine túrtip qoıyp, úlken kisilerden surap alý, nemese sózdikterden maǵynasyn anyqtaý deıtin ádet múldem joq sııaqty. Qulaǵyna tosyndaý tıgen beıtanys sózge áýestik bar. Osy taıaý ýaqyttan beri «kádik» deıtin sóz de jastarǵa qatty unaıtyn sózge aınaldy. Ony «múmkin», «yqtımal» degen sózderge teń maǵynaly sınonım retinde jıi paıdalanatynyn baıqadym. Biraq «kelip qalýy kádik» degen sóz «kelip qalýy múmkin» degen sóz emesin ajyrata almaıtyn hálge jetippiz. «Kádik» aıtylsa, artynda bir qater bar degen sóz. Eskertpelik máni bar «kádik» estilgende, saqtyq sharalary jasalýǵa tıis. Al bizdiń qalamgerlerden: «Kezinde adamzat tarıhynda ataýlardyń kezdeısoq bolýy kádik» - sekildi sóılemderdi keziktiresiń /«Qazaq batyrlary», №6, 2004 jyl/.
Keıingi kezde qalamger jastardyń jappaı qyzyǵýshylyq tanytqan sóziniń taǵy biri – «kózaıym». Kózaıym bolý – frazıologııalyq tirkes, ol ózgeshe qýanyshqa bólený degen maǵyna beredi. Biraq búgingi jastar onyń turaqty sóz tirkesi ekenin bilmeıdi, ortasynan qaq bólip, jeke qoldanady jáne jónsiz qoldanady: «kózaıym qyldy», «kózaıymdyq dúnıe», «kózaıym týyndy», / máselen, «...taıaýda Qorqyt fılmimen kózaıym bolýdy oılastyryp otyr», «Qazaqstan» arnasy, sońǵy habar/, t.t., t.b. Bir gázettegi ádebı habardan ortaqol marqum aqynnyń kitaby týraly: «Aqynnyń jańa kitabynyń tusaý keserin ótkizip, oqyrman qaýymdy kózaıym etti» degen habar oqydym. Búkil oqyrman qaýymdy qýanyshqa bóledi degenine qaraǵanda, Áýezovtiń «Abaı jolyna» parapar týyndy dúnıege kelgen be dep qalǵandaısyń.
Taıaýda bir telearnadan Altynorda hany Jánibektiń han saılanýy týraly aıtyp turǵan tilshi: «sol tusta Jánibekke shaq keletin eshkim joq edi» degenin estidim. «Teń keletin» degendi aıtqandaǵysy.
Tipti shylaý sózderdiń ózi «túrlenip» shyǵa keletininiń kýási bolyp júrmiz.Máselen, tele-radıo tilshileriniń aýzynan «týrasynda» degen sóz óte jıi estiledi. Biraq «týrasyn aıtqanda» degen maǵynada emes, «týraly», «jóninde» degen maǵynada. «Týraly» jáne «jóninde» deıtin sózder sınonım ekeni belgili. Osynyń alǵashqysynyń jartysyn qıyp alyp, ekinshisiniń gramatıkalyq formasyna túsirip, ózderinshe «sý jańa» sóz jasap ala qoıǵan da, álgi eki shylaý sózdiń ornyna paıdalanatyn bolǵan. Bul ne degen «jasampazdyq» dep tańyrqaısyń.
Bunyń bári tildik názik ıirimderdiń kórsetkishi. Jazýshy bolam, jurnalshy bolam deıtin jas qalamger sol názik nıýansty janymen seze bilýi kerek.
Mundaı jeke sózderdi tere berseń tipti kóp, taýysa almaısyń. Olar ár gázet betinde, ár teleradıo tilshisiniń tiliniń ushynda, muqabaly kitaptardyń ishinde júr. Bir maqala ıakı baıandama emes, ondaǵan maqala, ondaǵan baıandamaǵa júk bolýǵa jaraıdy.
Sóz maǵynasyn túsinbeı paıdalaný tek leksıkaǵa qatysty ǵana júrip jatqan joq. Bul, ásirese, joǵaryda kórsetkenimizdeı, frazologııalyq tirkesterden jıi kórinis beredi. «Qulaǵyńa altyn syrǵa» deıtin turaqty tirkesti alyńyz. Osy kúngi «sheshender» shetinen jomart. Bireýge qulaqqaǵys jasaǵysy kelse-aq, bir altyn syrǵany álginiń qulaǵyna aparyp japsyra salady. Bul sózdiń biz biletin maǵynasy – «sen bul áńgimeni estigen joqsyń» degen eskertpe edi, ıaǵnı syrtqa taratýǵa bolmaıtyn áńgime degen sóz. Endi kep buny 180 gradýsqa buryp alyp, «sen estip otyrsyń ba, bul saǵan aıtylǵan sóz, shara qoldan, áıtpese tıisti jerge jetkiz» degen maǵynada qoldanatyn bolypty. Radıo men teledıdar jurnalısteri – «tilge tıek etti» deıtin tirkesti de óte jıi qoldanady. Olar bul tirkeste jaǵymsyzdaý reńk baryn sezbeıtin bolý kerek. Bireýler jóninde jaǵymdy pikir aıtyp turyp ta: «ol óz sózinde osyny tilge tıek etti» dep soǵa beredi. Bul sóz áldebir sóıleýshiniń basqa aıtar ýáj tappaı, bolymsyzǵa jarmasa bergende aıtylatyn baǵasy ispetti sóz ǵoı. «At izin salmady», «at izin qurǵatpady» sekildi maǵynalary alshaq eki tirkesti shatystyryp, «at izin jıi salyp júr»deıtin «jańa» tirkes jasap alý taǵy bar. Al endi «áı deıtin aja, qoı deıtin qoja joq»deıtin frazıologııalyq tirkestegi «aja» sózi «áje» emesin aldymyzda ótken qalamger aǵa-apalarymyzdyń talaıy-aq aıtty. Sondaı-aq, osy kúnderi «aına-qatesi joq» túrinde jazylyp júrgen tirkestiń etımologııasy «aınaǵa» esh qatysy joq ekenin, onyń tórkini «aınymaıdy», «aınyǵysyz» túrinde ózgeriske túsetin «aıny» etistigi ekenin aıtyp ótkender de az emes. Ekiniń biriniń aýzynda júretin «Ókinishke oraı» jóninde de osyny aıtýǵa bolady.Óziń onsyz da bir ókinish ústinde otyrǵanda, taǵy bir sondaı ókinishti is istelgendeı kórinedi álgi tirkesti estigende. «Ókinishke qaraı», «bir ókinishtisi» dep qoldanylýǵa tıis sózder ǵoı.Bul da myń ret aıtylǵan shyǵar. Biraq aıtylǵan sóz aıtylǵan jerde qalyp jatyr. Bizdiń búgingi áńgimemiz de sol kepti kıerin bilip turmyn. Sonda da aıtý paryz bolǵasyn, aıtamyn. Áıteýir,bizden kiná bolmasyn.
Tildiń shubarlanýyna da, jutań tartýyna da biryńǵaı oryssha sóıleıtin qazaqtar aıypty emes, olar, til turǵysynan qaraǵanda, shegarasyn bólip alyp, ar jaqta ózderinshe bólek júrgen aǵaıyndar ǵoı. Til buzýǵa úlken «úles» qosatyndar - ózinshe qazaq tilin bilemin dep esepteıtin, biraq oryssha oılap, «qazaqsha sóıleıtin» «bergi jaqta júrgen» qandastarymyz. Al olardyń sany mol, sondyqtan aınalasyna áseri de kúshti. Jáne bir ǵajaby – bári shetinen oqyǵan, bilimdi, dıplomdy. Sonan soń maqala jazýǵa, kitap shyǵarýǵa, radıodan, teledıdardan sóıleýge qumar. Búgingi jastar solardyń sózin tyńdap, maqalasyn oqyp ósedi. Sóıtedi de, qazaq tili men ózderi jaqsy biletin orys tiliniń gramatıkalyq qurylymynan aıyrma tappaıdy. Máselen,orystyń «podelıtsıa myslıamı» deıtin qalyptasqan tirkesi bar. Ony qazaqshalasaq «pikirlesý» nemese «oı bólisý» bolýy kerek /tabys septiginiń jasyryn túri/. Biraq bizdiń jastar ony orys gramatıkasy boıynsha «oıymen bólisti» dep kómektes septikke salyp paıdalanady. Dál osyndaı «qyzmetin paıdalandy» deıtin tirkesti «qyzmetimen paıdalandy» /oryssha: polzovatsıa ýslýgamı/ deý de úırenshikti ádetke aınaldy.Tabys septigin talap etetin sabaqty etistikter ǵoı bular. Ol ǵana emes, «ınternet paıdalanýshy», «ınternetti paıdalanýshy» dep qoldanylýǵa tıis sózdi «ınternetten paıdalanýshy» dep qoldaný jáne bar. «Osyndaı maqsatqa paıdalaný» dep aıtylýǵa tıis sózdi «osyndaı maqsatta paıdalaný» deıtin qoldanys kirdi tilimizge. Nemese «maqsatynda» deıtin jatys septigindegi sóz oryssha «v elıah»-tyń kalka aýdarmasy túrinde ornyǵyp alǵan. Al endi osynyń qazaqshasy kómektes septiginde turýy keregin qalaı elemeıtinine qaıran qalasyń /máselen, «eldi órkendetý maqsatymen», «alaýyzdyqty boldyrmaý maqsatymen»/. Áıtpese,bizdiń búgingi tirshiligimizde jıi aıtylatyn «ekonomıkalyq múdde», «saıası múdde»deıtin uǵymdardy alaıyq. Osyny bizdiń búgingi jurnalıst jastar: «ekonomıkalyq qyzyǵýshylyq», «saıası qyzyǵýshylyq» dep, máselen, «Reseıdiń ekonomıkalyq qyzyǵýshylyǵyna qarsy áreket jasaldy», «Qazaqstannyń saıası qyzyǵýshylyǵy muny quptamaıdy» sekildi túrde qoldanyp júr. Nemese «múddelilik tanytty» deýdiń ornyna «qyzyǵýshylyq tanytty» deıdi /proıavıl ınteres, ımeet svoı ınteresy/. «Interesno» - «qyzyq» bolǵanmen, «ınteres»-te - «múdde» deıtin uǵym baryn da aıyra bilgen jón. Jazýshy, jýrnalıst degender ulttyq tildiń akkýmýlıatory bolýǵa tıis. Sózdiń eń názik reńkteri men ıirimderin dál sezine alýǵa tıis. Boıyńda ondaı qasıet joq pa, onda qalam ustamasyn, tele-radıo arnalaryna shyqpasyn. Qolynan keletin ózge sharýany istesin.
Osy tusta taǵy bir aıta keter jáıt mynaý. Sońǵy jyldary halqymyzdyń uǵymyna, tilimizdiń bolmysyna «revızııa» jasaý kórinis berip júr. Eki-úsh jyl burynyraq bir avtor «Egemen Qazaqstan» gázetiniń betinde qazaq halqynyń múshel sanaý dástúrinen «qatelik taýyp» jazǵany bar. Tipti ábden qalyptasqan aı attarynyń ózin neshe qubylttyq, aqyry amal ataýlary men aı attaryn bytystyryp paıdalanatyn boldyq. «Otbasy» degen qasıetti termındi «januıa»deıtin jylymshy sózben aýystyryp áýremiz. Ol ǵana emes, tipti «suqqol», «ortanqol» sekildi kúnine myń aıtylatyn sózimizdiń ózin «suq saýsaq», «ortan saýsaq» dep «túzetip» jazyp júrgender bar. «Kýá» deýdiń ornyna «kýáger» deıdi /máselen, «jańalyqqa kýá boldyq» demeıdi, «jańalyqqa kýáger boldyq» deıdi/. «Bıdaıdan un tartý» deıtin qarapaıym ǵana sózdiń ózin «bıdaıdan un úktirý» dep túzetkenin kórdim /«Jas alash», №153, 2005jyl/. Kóneden jetken «Domalaq ene» deıtin kıeli esimdi «Domalaq ana» dep jańa zamanǵa «laıyqtap» ózgertip aıtatyndar, solaı jazatyndar shyqty. «Ana» da kıeli sóz, biraq burynǵylardyń olaı atamaýynda úlken syr jatsa kerek. Bul túrimizben bir kúni «Babaja hatýn» degen esimdi «Babaja áıel» dep túzetip júremiz be dep qorqam.
Sondaı-aq, «kılo» degen sózdi «keli» dep jazý da kóńilime syımaıdy. «Keli», «kelisap» /kelsap/ degen qazaqtyń tól sózi bar emes pe? «Jaqsy úıge túsken kelin – kelin, jaman úıge túsken kelin – kelsap» deıtin maqal da bar. «Bes keli un», «on keli tary» degen sózdi jeke tursa men qalaı túsinýim kerek. «Kılony» «keli» dep alǵanda, «gramdy» qalaı, «tonnany»qalaı alyp júrmiz? Bireýinen jerigen soń, bárinen jerýimiz kerek te, ne «alalamaı» paıdaǵa asyrýyymyz kerek emes pe?
Maqal-mátelderdiń kúni tipti qarań. Áıteýir, uqsatsa – boldy. «Asatpaı jatyp quldyq dep» deýdiń ornyna «asatpaı jatyp quldyq joq» /sport sholýshysy Amangeldiniń sózi/ deı salady. Maǵynasy múldem ózgerip ketkeninde sharýasy joq. Buzyp paıdalaný bylaı tursyn, aıaq astynan qoldan maqal jasaı salý op-ońaı sharýaǵa aınaldy. Birde Qazaq radıosynyń «Tańjaryq» baǵdarlamasyn júrgizýshi jigit: «Bedel syılama, óner syıla degen ǵoı atamyz qazaq» dep uıalmaı soǵyp tur.Búgingi tilge shorqaq jastar buny shyn kóredi ǵoı. Óner tóńireginde de bedel bar. Eger ol syılaýǵa tatymasa, ónerdiń quny joǵalmaı ma?
Bir nárseni eskerte keteıin: men búginderi buzylyp aıtylyp júrgen leksıkalyq, gramatıkalyq qate ataýlyny terip shyǵýdy mindet etkem joq, olar tym kóp, bárin bir maqalada, bir baıandamada túgendep shyǵý múmkin emes. Bul kóp bolyp kóteretin aýyr júk. Sonan soń taǵy bir aıtarym: osynda keltirilgen mysaldardyń birazy osy kúnderi ábden sińisti bolyp ketti ǵoı, ony dýyldatyp jatý qajet pe deıtinder de tabylatynyna senimim kámil. Bundaı qoldanys úlken-úlken jazýshylarymyz «bálenshekeńde de, túglenshekeńde de» kezdesedi dep qarsy daý aıtatyndar shyqpaq. Men aıtar edim, kórsetilgenniń bári ana tilińdi bylǵaıtyn kúıe. Kúıeni úlken jazýshy juqtyra ma, álde jas talap gázetshi juqtyra ma, baıqamaı juqtyra ma, joq, bilmeı juqtyra ma – qandaı aıyrmasy bar. Eger ana tiliń anańdaı qymbat ekenin moıyndasań, oǵan juqqan bolmashy kúıeniń ózin de jýyp-shaıyp, tazalap turý perzenttik paryzyń bolýǵa tıis.Áıtpese, belgili bir zaman ótkende, bizdiń shóbere-shópshekterimiz eski qoldanys pen jańa qoldanystyń mánin ajyrata almaı, oıymyzdy qate túsinip júrýi nemese kóne qytaı ıeroglıfterin túsindirýmen aınalysatyn búgingi ǵalymdarsha, «buryn bul sózdiń maǵynasy bylaı edi, sońǵy kezderi mynadaı maǵynada qoldanylady» dep «túsindirme sózdik» jasap júrýleri kádik.
Osy arada bir eskerte ketetin jєıt, men kótergen máseleler men keltirgen mysaldardyњ tele-radıo arnalaryna qatystylary tilimizdi shubarlap, oryssha qazaqshany qosyp qoıyrtpaqtaı sóıleıtin kezdeısoq kisilerdiń tilinen alynǵan sózder emes, ártúrli baǵdarlamalar júrgizetin, reportajdar beretin tilshiler tilinen alynǵan sózder ekeni.
Bizdiń búgingi kótergen máselemiz - buqaralyq aqparat quraldarynyń hám ádebı kórkem tildiń máselelerine teńdeı qatysty. Bul – osy tańda kún tártibinde turǵan eń ótkir áńgimeniń taqyryby. Áıtse de, men bir-eki gázet-jurnaldyń nemese eki-úsh jazýshynyń birdi-ekili shyǵarmasynyń tiline shúılikkennen góri jalpy kemshilik, tendenııaǵa aınalǵan kemshilik, ártúrli basylymdardan oqyǵan, ártúrli arnalardan estigen naqty mysaldar tóńireginde sóz qozǵaýdy jón kórdim.Jazýshylar odaǵynyń ár jınalysynyń kún tártibinde-aq osy máselege qatysty bir baıandama turǵanyn qalar edim. Ádebı gázetterdiń ár sanynda-aq til tóńiregindegi problemalarǵa tym qurmasa bir materıal arnalyp turýyn qalar edim. Saıası-áleýmettik problemalardy kóteretin basylymdar jetip artylady, al ana tiliniń, onyń ishinde ádebı tildiń aý-jaıyn úzbeı baqylyp otyrǵan basylym joqtyń qasy. Bizdiń ádebı gázetter osy mindetti atqarsa, shyn mánindegi til saqshysyna aınalsa der edim. Osy kúnderi gázet-jurnal betterinde jaryq kórip júrgen kóptegen áńgime, hıkaıattardyń ádebı týyndy ekenin joqqa shyǵarý qıyn bolar, biraq kórkem týyndy ekenine úlken kúmánmen qaraıtynymyz ras. Kórkemdiktiń eń basty sharty – qyzyqty sıýjet qurý ǵana emes, aıshyqty da beıneli tilmen boıaýy qanyq sýret sala bilý, ásirese,sezim sýretin sala bilý emes pe!? Kórkem til joq jerde – kórkem shyǵarma qaıdan bolmaq? Bir basylymnan «ásire qyzyl tez ońar» degen maqaldy «ásirese qyzyl tez ońar» /«Azat» gázeti, 2005 j./ dep qoldanǵanyn kórip, kúıip kete jazdaǵanym bar. Al osyndaı shatpaqtardy dereý kópshilikke jetkizip, jolyn kesip otyrý ádebı gázetterdiń qasıetti mindeti der edim.
Sonaý bir jyly men «Qazaq ádebıeti» gázetindegi jigitterge bir usynys aıtyp, qoldattyra almap edim, sony qazir ádebı eki gázettegi áriptesterge taǵy aıtqym kelip tur. Qazaqta «júıeli sóz – júıesin tabady, júıesiz sóz – ıesin tabady» deıtin maqal baryn bilesizder. Osyndaǵy «júıeli sóz», «júıesiz sóz» deıtin eki tirkesten eki rýbrıka ashýǵa bolar edi. Alǵashqysyna sóz máıegi ispetti maqal-mátelderdi, keıbir kóne ataýlardyń, frazıologııalyq tirkesterdiń, qanatty sózderdiń etımologııasyn, tipti Rábıǵa Syzdyqova apamyzdyń «Sózder sóıleıdi» kitabyndaǵy qysqa etıýdtardy jarııalap tursa, jastardyń til úırenýine úlken septigi tıer edi. Al «júıesiz sózde» jazýshy, jurnalshy, taǵy basqadaı qalamgerlerdiń múlt jibergen sózderin, orasholaq sóılemderin, ózge de til shubarlaý faktilerin keketip-muqatpaı-aq, sol kúıinde jarııalap tursa, jastarǵa jaqsy sabaq bolar edi. Óz basym buǵan atsalysýǵa daıarmyn. Qury sózden góri quıttaı bolsa da bir naqty iske kóshken jón shyǵar. Sol kezde, bálkim, gázet-jurnal redaktorlary ózderi jarııalap jatqan maqala, áńgimelerdiń tiline de mán berip, qalam ushyn tıgizip, túzetip jiberip, nemese túzettirip alyp otyrar.
Lıngvıst ǵalymdar tilimizdiń orfoepııalyq, orfografııalyq problemalaryna shuǵyl qaıyrylyp, saýatty usynystar engizýi qajet. Keńes ókimeti ydyraǵannan bergi jerde bizdiń orfografııalyq erejelerimiz jumys isteýden qaldy. Ár basylym, ár qalamger árqalaı jazyp, jalpy oqyrmandy, ásirese, mektep qabyrǵasyndaǵy oqýshylardy shatystyryp bitti. Orfografııa erejesiniń zańdyq kúshi bolýǵa tıis, árkim bilgeninshe jazý elde saýatsyzdyq beleń alýyna sebep bolady dep bilem. Osyǵan oraı basa aıtarymyz – qazaq orfografııasy tilimizdiń úndestik zańyna baǵynýǵa tıis ekeni. Tilimizdiń orfoepııalyq normasyn qalpyna keltiremiz desek, osyny eskerýge tıispiz. Ol ǵana emes, qazaq tiliniń orfoepııasy ár synypta-aq ótilip, oǵan bólingen saǵat sany kóbeıtilýge tıis. Tipti oqýlyǵy daıyndalyp, pán retinde arnaıy oqytylýyn da oılastyrǵan jón. Al pedagogıkalyq joǵary oqý oryndarynda, ásirese, ádebıet jáne jurnalıstıka fakýltetterinde orfoepııa tutas kýrs retinde ótilýge tıis dep bilem. Radıo men teledıdarǵa ornalasqysy keletin ár qyzmetkerdiń tiliniń tazalyǵyna nazar aýdarý - basty shartqa aınalǵanyn qalar edik. Bul talapty «Qazaqstan» korporaııasy men «Habar» agenttiginen bastap, «Azattyqqa» deıingi búkil jekemenshik jáne táýelsiz arnalar túgeldeı basshylyqqa alsa ǵoı. Osy oraıda buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy til máselesine qatysty bir qoǵamdyq komıssııa jumys istese de artyq bolmas edi. Bundaı eldik sharalardy uıymdastyrý, oǵan belsene atsalysý ana tilimiz aldyndaǵy perzenttik boryshymyz bolýǵa tıis.
Bizdiń tilimiz – tiri til. Jar basyna taıap baryp toqtaǵanymyzben, qulap ketkeli turǵamyz joq. Qaǵynan jerigen baýyrlarymyzdy tildik ortaǵa qaıtaryp alar múmkindigimiz de jetkilikti. Bizge qazaqtyń qazaqpen qazaqsha sóıleskeni az, óıtkeni qazaq tili «ot basy, oshaq qasynyń» tili emes, ol álemdegi eń baı,oralymdy tildiń biri. Biz onyń kórkem ádebıettiń, sóz patshasy – poezııanyń, ǵylymnyń, resmı qujattardyń, mekemeniń ishki jumysynyń tili bolýyn qalaımyz. Biz onyń qazaq jerindegi mártebesi úshin kúresýimiz kerek. Til mártebesin tý etip kóterip júrgen aqparat quraldarynyń ózderi tilge muqııat bolýyn suraımyz. Biz qazaqtardyń taza qazaq tilinde sóıleskenin qalaımyz. Baı ádebı tilimiz murty buzylmaı saqtalýyn qalaımyz. Memlekettik til memlekettik mártebesine laıyq bolýyn qalaımyz.
Maral Ysqaqbaı,
