نەمەسە «ەكەندىك» دەگەن ءسوز بار ما؟
قازاق حالقىنىڭ اتا-باباسىنىڭ ازاماتتىق تاريحى سوناۋ كوك تۇرىكتەر زامانىنان بەرى بىردە جەڭىس، بىردە جەڭىلىسپەن اياقتالىپ، عاسىردان-عاسىرعا جالعاسىپ كەلگەن نە ءبىر ۇلى ايقاستارمەن وتكەنى سياقتى، ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋ تاريحى دا ۇنەمى ارپالىس، بىتىسپەس كۇرەس ۇستىندە ءوتىپ كەلەدى ەكەن. بۇل پىكىردىڭ شىندىعىن ءۇش-اق مىسالمەن دالەلدەۋگە بولادى.
ماسەلەن، ءحى-عاسىردىڭ تاماشا پوەتيكالىق مۇراسى بولىپ سانالاتىن «قۇتادعۋ بىلىكتىڭ» اۆتورى – تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ ەجەلگى ۇلى پاتريوتتارىنىڭ ءبىرى – ءجۇسىپ بالاساعۇني ءوزىنىڭ اتالمىش داستانىن سول كەزەڭدەگى پوەزيا ءتىلى رەتىندە ۇستەمدىك قۇرعان پارسى تىلىنە قارسى قويۋ ماقساتىمەن تۇرىك تىلىندە جازعانىن كىرىسپە سوزىندە ءوزى ايتىپ كەتكەن. وسىدان كەيىن ارادا بەس عاسىر وتكەندە دە الگى پروبلەما شەشىلە قويماپتى. ءحۇ عاسىردىڭ ۇلى شايىرى الىشەر ناۋاي ءجۇسىپ بالاساعۇني باباسىنىڭ ءتىل ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەسىن جالعاستىرىپ، ءوزىنىڭ ۇلى تۋىندىلارىن تۇرىك تىلىندە جازعانى ءوز الدىنا، «ەكى ءتىل تۋرالى تولعانىس» دەپ اتالاتىن تراكتاتىندا انا ءتىلىنىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، تۇرىك ءتىلىنىڭ پارسى تىلىنەن الدەقايدا باي دا، يكەمدى ءتىل ەكەنىن ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەپ باعادى. پارسى تىلىندە دە، اراب تىلىندە دە ەركىن سويلەپ، ەركىن جازا العان اقىن ءوز ءسوزىنىڭ شىندىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن تۇرىك جانە پارسى تىلدەرىنىڭ لەكسيكاسى مەن گراماتيكالىق كاتەگوريالارىن ناقتىلاي تالداپ، ءتىپتى ءوزىنىڭ پارسى تىلىندە جازىلعان نە ءبىر تاماشا پوەزيالىق شۋماقتارى مەن ءحافيزدىڭ سول تاقىرىپتاس ولەڭدەرىن سالىستىرا وتىرىپ سويلەيدى. ءسويتىپ ۇلى اقىن ءبىزدىڭ سول تۇستاعى ءتىلىمىزدىڭ كەرەمەت جوقتاۋشىسى بولعانىن بايقاتادى. اراعا تاعى ءۇش عاسىر سالىپ بارىپ دۇنيەگە كەلگەن اسىل مۇرا «ەلىم-ايدا» قوجابەرگەن جىراۋ وسى ماسەلەنى تاعى كوتەرەدى. بۇل كەزەڭدە ادەبي ءتىل رەتىندە شاعاتايلىق تۇرىك ءتىلى ۇستەمدىك ەتەتىن. سونان سوڭ تاعى ەكى عاسىر وتكەندە، ياعني حح عاسىردىڭ باسىندا احمەت اتامىز باستاعان الاشتىڭ اتپال ازاماتتارى تۇگەلدەي قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعى ءۇشىن جاڭاشا كۇرەسكەنى بۇگىنگى ساۋاتتى جۇرتشىىلىققا تۇگەل ءمالىم.
دەمەك، ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسى ءۇشىن، ونىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەسىمىز تاريح بەتىندە جازىلىپ قالعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، انىق ون عاسىرعا سوزىلعان ەكەن. مىنە، بۇگىن ءبىز ءححى عاسىردىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا، بۇل ماسەلە بۇرىنعىدان الدەقايدا وتكىرلەۋ قويىلىپ، كۇن تارتىبىندە جانە تۇر.
ال ەندى بۇل ءوزى نەعىلعان تاۋسىلمايتىن، بىتپەيتىن تارتىس؟ قانە، سىرىنا ءۇڭىلىپ كورەلىكشى.
ءحى عاسىردا وتكەن ءتىل زەرتتەۋشى ۇلى بابامىز ماحمۇد قاشقاري ءوزىنىڭ «ديۋان لۇعاتي ات-تۇرىك» اتتى كىتابىندا: «بالاساعۇندىقتار دا تۇرىك حالقى. بىراق ولار ەكى تىلدە – تۇرىك جانە پارسى تىلدەرىندە – سويلەيدى» دەپ جازىپ كەتىپتى. بالاساعۇن قالاسى جەتىسۋ اۋماعىندا تۇرعان قالا ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ بۇگىنگى قازاق حالقىنا تىكەلەي قاتىسى بارى داۋسىز عوي. ال ءحۇ عاسىردا وتكەن ۇلى اقىن الىشەر ناۋاي جوعارىدا اتالعان تراكتاتىندا: «كەز كەلگەن تۇرىك ادامى سارتشا سويلەي الادى، ال بىردە-ءبىر سارت – ول اقسۇيەك پە، جاي قاراپايىم شارۋا ما، ءبارىبىر – تۇرىكشە سويلەي المايدى» دەيدى. مىناۋ ءدال بۇگىنگى جاعدايدىڭ ءوزى ەمەس پە؟! تەك پارسى جۇرتىنىڭ ورنىندا ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرى، پارسى ءتىلىنىڭ ورنىندا ورىس ءتىلى تۇر. قازاقتىڭ توقسانداعى شال-كەمپىرىنەن باستاپ، بالاباقشاداعى «بوقمۇرىندارىنا» دەيىن ورىسشا سايراپ تۇر دا، ورىس اتاۋلى قازاقشاعا مۇلدەم جوق.
سوندا ءبىزدىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيىمىز نەنى كورسەتەدى دەيسىز عوي: ءبىزدىڭ وسىناۋ سايىن ساحارامىزعا ءار كەزدە دەندەپ ەنگەن باسقىنشىلار ءوزىنىڭ مادەني ىقپالىن كۇشتەپ تاڭۋمەن كەلگەنىن عانا ەمەس، ەڭ باستىسى, حالقىمىزدىڭ اسىرە ەلىكپەلىگىن، ال وسى مىنەزى عاسىردان عاسىرعا اۋىسقان وتە اۋىر «ۇيرەنشىكتى» /«حرونيچەسكي»/ اۋرۋعا اينالعانىن – ياعني رۋحاني يممۋنيتەتىنىڭ بىرتىندەپ ازايىپ، ەندى ءتىپتى جوعالۋعا دايىن تۇرعانىن ايقىن تانىتادى. ون عاسىرعا سوزىلعان ءتىل ءۇشىن كۇرەس ينەرتسياسى ەندى جەكەلەگەن ءىرى تۇلعالار بويىندا عانا ساقتالىپ، ال قۇلقىن قامىنان ارىعا ورەسى جەتپەيتىن قالىڭ توبىر زامان جەلىمەن ىعىپ جۇرە بەرۋگە بەيىمدەلىپتى. ول توبىردى قارا حالىق قانا دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك، بۇگىنگى تىرشىلىگىمىز ايقىنداپ بەرىپ وتىرعانىنداي، ونداي ماڭگۇرتتىك «دەرتىنە» الدىمەن ايدارىنان جەل ەسكەن «ەل سەركەلەرى مەن ەركەلەرى» شالىنادى ەكەن دە، سونان سوڭ عانا جالپى بۇقاراعا بىرتىندەپ جۇعادى ەكەن. جالپى بۇقاراعا جۇققان كەزدە ونى ەمدەپ الۋ وتە قيىنعا تۇسەتىنىن بۇرىنعى تاريح تا دالەلدەگەن، بۇگىنگى جاعداي دا دالەلدەپ وتىر.
وسى ارادا وزگە ءتىلدىڭ ون عاسىرعا سوزىلعان قىسىمىنا قاراماستان، انا ءتىلىمىز قالايشا جوق بولىپ كەتپەي، قايتا دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ باي تىلدەردىڭ بىرىنە اينالىپ، بۇگىنگى كۇنگە قالايشا جەتكەن دەگەن ساۋال تۋى زاڭدى. سونداي-اق، وسى كۇنگە دەيىن بوي بەرمەي كەلگەن بولسا، وندا تىلىمىزگە ءتونىپ تۇرعان ۇلكەن قاۋىپ جوق تا شىعار دەگەن جالعان دامە دە ويانۋى مۇمكىن. ءويتىپ ءوزىڭدى-ءوزىڭ جۇباتۋعا دا، الدانۋعا دا بولمايدى. ون عاسىر بويعى تەكە-تىرەستە جوعالتقانىمىز دا، تاپقانىمىز دا بار شىعار. بىراق بۇرىنعى جاعداي مەن بۇگىنگى جاعدايدىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن ەستە تۇتۋىمىز كەرەك. بۇرىندارى اتا-بابامىزدىڭ كوشپەلى تۇرمىس سالتىنا وراي تىلدىك اسسيميلياتسياعا تەك قالالالارداعى شاعىن تۇرعىندار مەن ات توبەلىندەي ۇستەم تاپ وكىلدەرى عانا ۇشىراپ كەلسە، قازىر بۇل قاتەر جالپى بۇقاراعا ءتونىپ تۇر. ەرتەدەگى تىلدىك اسسيميلياتسياعا ۇشىرايتىندار سانى ونشا كوپ بولمايتىنى ءوز الدىنا، تىلدىك ستيحياسى بۇزىلماعان قالىڭ بۇقارامەن بايلانىسى دا ۇزىلمەيتىن ولاردىڭ. تەڭىز تولقىنىنشا وقتىن-وقتىن سوعىپ قايتىپ، ازدى-كوپتى ۋاقىت ۇستەمدىك قۇراتىن باسقىنشىلار ءوز ءجونىن تاۋىپ، قاراسىن ۇزگەسىن-اق، الگى قوس ءتىلدى ۇرپاق «ءتاۋباسىنا» تەز كەلىپ، ءۇيىرىن قايتا تاباتىن.
بۇگىنگى تاڭدا جاعداي مۇلدەم باسقاشا باعىت الدى. «كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەيتىن باياعى قۇلىق جوق. «مالىم – جانىم ساداعاسى، جانىم – ارىم ساداعاسى» دەيتىن يماندىلىقتىڭ قازاقى سىپاتى وزگەردى. وسى كۇنگى جاس زامانداستاردىڭ بالا تاربيەسى تۋرالى تۇسىنىگى باياعى ءبىزدىڭ اكە-شەشەلەرىمىزدىڭ تۇسىنىگىنەن مۇلدەم باسقا. «الا ءجىپ اتتاماۋ» دەيتىن ۇعىم قازاقى تاربيەنىڭ باسى ەدى، ەندى «ەسەڭدى جىبەرمە» دەيتىن «قاعيدا» العا شىقتى. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەيتىن ماقالدىڭ «باعى» ءجۇرىپ تۇر. قازاقى ءدىلدىڭ بۇزىلۋىنىڭ باسى وسىندا جاتىر. ءبىز رۋحاني ءىزباسارلار ياعني قۇلقى قازاق ازاماتىن ەمەس، «اناتوميالىق» مۇراگەرلەر، قاتتىراق ايتساق، اشەيىن ءتىرى كوكىرەكتەر باعىپ، وسىرۋگە كوشتىك. ماتەريالدىق ماسەلەلەردى ءبىرىنشى كەزەككە شىعارىپ الدىق. ۇلتتىق ءداستۇر، ۇلتتىق مادەنيەت، ۇلتتىق مىنەز-قۇلىق سىڭبەگەن نە ورىس ەمەس، نە قازاق ەمەس ءدۇبارا ۇرپاق كەلدى ومىرگە. مەنىڭ كوزىم جەتكەن ءبىر نارسە - كەز-كەلگەن باسى جۇمىر پەندە ايتەۋىر ءبىر ۇلتتىق داستۇردە تاربيەلەنۋى كەرەك ەكەن، ايتپەسە، ول تاسقا وسكەن قىناداي رۋحاني تامىر تارتپايتىن كورىندى. نە ورىس حالقىنىڭ ءداستۇرلى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، نە قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن بويعا سىڭىرمەگەسىن، سوناۋ عاسىرلاردان جالعاسىپ جەتكەن كيەلى ۇعىمداردى شىبىن قاققاننان دا وڭاي مانسۇق ەتە سالاتىن ءتۇرى بار. ال ونداي تۇسىنىك ادام بويىنا تەك ءتىل ارقىلى عانا سىڭەدى. وعان ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىن: وبال، ساۋاپ، قاناعات ت.ب. سەكىلدى گۋمانيستىك ءھام فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتى ءسىز ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزعا دالمە-ءدال كۇيىندە باسقا تىلدە ءتۇسىندىرىپ كورىڭىزشى... ونى تەك بىزبەن دىندەس، دىلدەس، تىلدەس حالىقتار تىلىندە عانا جەتكىزۋگە بولادى. دەمەك، ءتىلدىڭ بۇزىلۋى – ءدىلدىڭ بۇزىلۋىنا، ءدىلدىڭ بۇزىلۋى – ءتىلدىڭ بۇزىلۋىنا الىپ كەلمەك. بۇگىنگى ءبىزدىڭ جاعدايىمىز، مىنە، وسىلاي.
اعا بۋىن قالامگەرلەردىڭ ەسىندە بولار، مەن 1982 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ءبىر سانىندا «تىلدەگى تۇيتكىلدەر» دەگەن اتپەن ءۇش بەتتىك ۇلكەن ماقالا جاريالاعام. ول ماقالا بۇكىل ءتىل جاناشىرلارىنىڭ قىشىعان جەرىنە ءدوپ ءتيىپ، قىزۋ ايتىسقا ۇلاستى دا، تۇپ-تۋرا ءبىر جارىم جىلعا سوزىلدى. سول تۇستا مەن جازۋشىلار وداعىنا حاتشى بولىپ كەلە قالدىم دا، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا الگى ايتىستىڭ قورتىندىسى رەتىندە عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىردىم.سەكسەن جاسار عابەڭ سول كونفەرەنتسيادا ءۇش ساعات بويى اياعىنان تىك تۇرىپ بايانداما جاسادى. ادەبي ءتىلدىڭ سول تۇستاعى كەمشىلىگى مەن بولاشاعى جايىندا اتالىق ءسوزىن ايتتى.ول تاريحي وقيعاعا اينالىپ، ءالى كۇنگە اۋىزدان تۇسپەي كەلەدى. ءبىزدىڭ سونداعى ادەبي، عىلىمي قاۋىمدى شۋلاتىپ، بايبالامداتىپ جۇرگەنىمىز اشەيىن بەكەرشىلىك ەكەن. ءتىلىمىزدىڭ سونداعى حال-جاعدايىنا بۇگىن جىلاپ كورىسۋگە بارمىز. سودان بەرى بار-جوعى جيىرما ءۇش-اق جىل ءوتتى عوي. قۇردىمعا قاراي تىم اسىعىس زىمىراپ بارا جاتقان جوقپىز با وسى؟
ءۇش-ءتورت جىل بۇرىنىراق ءبىر تىلشىگە بەرگەن سۇحباتىمدا مىناداي پىكىر ايتىپ ەدىم. سونى قازىر قايتالاعىم كەلىپ تۇر. فيزيكا عىلىمىندا دا، فيلوسوفيا عىلىمىندا دا «كريتيچەسكايا ماسسا» دەيتىن ۇعىم بار. بۇل بەلگىلى ءبىر شەكتى بەلگىلەيتىن شامانى كورسەتەدى. ەگەر ول شاما شەكتەن استى ما، وندا تابيعاتتا دا، قوعامدا دا ساپالىق وزگەرىس باستالادى. وسى فيزيكالىق ءھام فيلوسوفيالىق زاڭدىلىقتىڭ تىلگە دە تىكەلەي قاتىسى بار. وزدەرىڭىزگە جاقسى ءمالىم: قازىرگى «كازاكتار» دەپ جۇرگەنىمىز ءبىر كەزدەگى تۇرىك تۇقىمداس حالىقتاردىڭ ۇرپاقتارى عوي. قازاقى تۇرمىس سالتىن تۇتىنىپ ەركىن جۇرگەن سول «قازاقتار» اراسىنا باسىبايلى ورىس مۇجىقتارى قاشىپ بارىپ پانالاپ، بىرتە-بىرتە شەكتەن تىس كوبەيۋىنىڭ اسەرىنەن الگى قازاق تۇقىمداستار اۋەلى ءتىلىن جوعالتتى، سونان سوڭ ءدىلىن جوعالتتى، اقىرى تۇرپاتىن دا وزگەرتىپ، بۇگىندەرى مۇلدەم بوتەن حالىق وكىلى رەتىندە وزىمىزگە سەس كورسەتىپ، قوقاڭداۋعا كوشتى. دۋناي بويىنداعى تۇرىك تەكتى بۇلعار باۋىرلارىمىز دا ءدال وسى سەكىلدى مەتامورفوزاعا ۇشىراعان.قازىر ولار دا سلاۆيان حالقى دەپ اتالادى.
وسىنداي قۇبىلىس بۇگىنگى قازاق اراسىنان دا شاڭ بەرە باستاعانىن كورىپ ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ «ماريگينالدار»، «ورىس ءتىلدى قازاقتار» دەپ جۇرگەندەرىمىز اۋىلداعى ۇلتتىق قۇلقى بۇزىلماعان قازاقتاردى «مامبەت» اتاندىرىپ، انا تىلىمىزگە شابۋىلداۋعا كوشكەنى تەگىن ەمەس. ءدۇبارا قانداستارىمىزدىڭ شامادان تىس كوبەيىپ، بەل الا باستاعانىنىڭ بەلگىسى ول. انا تىلىنەن ماحرۇم قالعان، ۇلتتىق رۋحاني تۇرپاتى بۇلىنگەن، قاعىنان جەرىگەن بۇل باۋىرلارىمىز ءداستۇرلى مۇراتتار جولىنداعى كۇرەستە بۇگىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن گورى قاۋىپتىرەك كۇشكە اينالىپ كەلەدى. وزگە ۇلت وكىلدەرى ءسال دە بولسا جاسقانشاقتاي ايتار سوزدەردى، بۇلار تايسالماي ەركىن ايتاتىنى بارىڭىزگە ءمالىم. سىرتقى جارادان ىشتەگى جارا قاۋىپتىرەك بولاتىنى بەلگىلى عوي، مىناۋ سونىڭ اشىق كورىنىسى. ءتىل – بۇكىل ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ باستاۋى: سالت تا، ءداستۇر دە، ءدىل دە تەك وسى ءتىل ارقىلى سىڭەدى ادام بويىنا، تەك ءتىل ارقىلى جەتەدى ۇرپاقتان-ۇرپاققا دەپ قايتالاي بەرەتىنىمىز سودان. ءتىل جوق جەردە ۇلت تا جوق، ۇلتتىق مادەنيەت تە جوق.
انا ءتىلىمىزدىڭ باسىنا تونگەن بۇل قاۋىپ ءبىزدى ۇلتسىزدانۋعا اپارىپ سوقپاق. ءتىلدىڭ بۇزىلۋى قازىر بىزدە بىرنەشە باعىتتا ءجۇرىپ جاتىر: ونىڭ اۋەلگىسى – ورفوەپيالىق نورمانىڭ بۇزىلۋى. بۇل پروتسەستىڭ باستالۋىنا، سونان سوڭ بىرتىندەپ ەتەك الۋىنا ەڭ الدىمەن قازاق ورفوگرافياسىنىڭ ەرەجەلەرىن جاساعان لينگۆيست عالىمدارىمىز كىنالى. ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن ساقتاپ جازۋ دەگەن ءپرينتسيپتى ۇسىنۋ ءاۋ باستا مۇلدەم قاتە بولعان، سونىڭ كەسىرىنەن بۇگىنگى شالا قازاققا اينالعان جاستاردىڭ ءتىلى مۇلدەم سۇرىقسىزدانۋعا بەت الدى. سوزدىك قورلارىنىڭ كۇرت كەدەيلەنگەنى ازداي-اق، بىلەتىن ءسوزىنىڭ ءوزىن دۇرىس ايتپايتىن كۇن تۋدى.تەمىر شىڭداپ جاتقانداي قۇلاققا شاق-شاق ەتىپ قاتقىل تيەتىن: شەكارا، بوتاكوز، اتا قاز، الدە قايدا، الدە قاشان، ءبىر كەلكى، ءبىر قاتار، امانكەلدى ت.ب. ايتىلۋدى ەستۋ ناعىز ازاپ. ول عانا ەمەس، ەملەنىڭ بۇعان قاراما-قارسى ەرەجەسىن جانە ۇسىنىپ، «بۇل كۇننەن» وزگەرىپ, «بۇگۇن» بولىپ ورنىققان, سولاي ەستىلەتىن ءسوزدى «بۇگىن» دەپ جازدىرتۋ، سونىڭ كەسىرىنەن «بۇگىن» دەپ قىلقىنىپ ازەر ايتۋ جانە بار.وسى رەتتە «ۇزىن»/ۇزۇن/, «قۇلىن»/قۇلۇن/, «ءبۇتىن»/بۇتۇن/, «قۇرىق»/قۇرۇق/, «تۇلىپ»/تۇلۇپ/, «ءتۇسىنۋ»/تۇسۇنۋ/, «قۇبىلۋ»/قۇبۇلۋ/ ت.ب. سەكىلدى مىڭداعان بۇزىلىپ ايتىلاتىن سوزدەر تۇر. /بۇنى «كوركى»/كوركۇ/, «ءتۇرى»/تۇرۇ/ سەكىلدى تاۋەلدىك جالعاۋىنىڭ دىبىستالۋ-جازىلۋىمەن شاتىستىرماۋ كەرەك/. بۇكىل تۇرىك تىلدەرى سەكىلدى قازاق ءتىلى دە سينگارمونيزم، ياعني دىبىس ۇندەستىگى زاڭىنا باعىناتىنىن ەلەمەستەن، ءتىل بولمىسىن بەلدەن باسىپ، ورفوگرافيالىق ەرەجە جاساۋ نە ءۇشىن قاجەت بولعانىن ءتۇسىنۋ قيىن. سينگارمونيزم ءپرينتسيپىن مانسۇق ەتۋدىڭ كەسىرىنەن بۇگىندەرى ءتىپتى «كەلەسىڭ با»، «جۇرەسىڭ با»، «كەتەسىڭ با» دەپ سويلەيتىندەر كوبەيىپ بارادى. ورفوەپياداعى دىبىس ۇندەستىگىن ورفوگرافيادا ساقتاپ قالعان قىرعىز حالقى بۇگىن ۇتىپ تۇر: ءتىلى شۇبارلانعان كۇننىڭ وزىندە ورفوەپيالىق نورما ساقتالىپ قالعان. دەمەك، الگىندەي جازۋ ەرەجەلەرى تىلدىك ستيحياسى بۇزىلماعان ەلدە عانا قابىلدانۋعا ءتيىس ەدى، ال ءبىز سياقتى جونىنەن اداسۋعا اينالعان ەلدە بۇنىڭ ءبارى تەك تىلبۇزارلىققا باستادى.
ءتىلدىڭ بۇزىلۋى لەكسيكالىق، گراماتيكالىق باعىتتا دا قاتار ءجۇرىپ كەلەدى. بۇعان بۇقارالىق اپارات قۇرالدارىنىڭ اسەرى وتە زور. بۇگىندەرى ءبىز قاتارلى قاريالار راديو مەن تەلەۆيزور تىڭداۋعا قينالاتىن بولدىق: «وقي ما، وقىماي ما، جازا ما، جازباي ما، بارا ما، بارماي ما» دەۋدىڭ ورنىنا «وقيدى ما، وقىمايدى ما، جازادى ما، جازبايدى ما، بارادى ما، بارمايدى ما» دەپ سويلەۋ جۇيكەمىزگە ءتيىپ ءبىتتى. ونىمەن قويماي، تەلەۆيزور مەن راديودا بۇزىلىپ ايتىلعان ءسوز اۋىزەكى تىلگە اۋىسىپ، وندا ورنىققاسىن، ادەبي شىعارمالارعا ەنىپ تىنادى.نەمەسە الدىمەن مەرزىمدىك باسپاسوزدە كورىنىپ، سونان سوڭ اۋىزەكى تىلگە اۋىسىپ، اقىرى راديو مەن تەلەديداردان بىراق شىعادى.
جالپى كوپشىلىككە ءبىر ساۋال قويايىنشى: قازاقتا «ەكەندىك» دەگەن ءسوز بار ما؟ جوق قوي، سولاي ەمەس پە؟ بىراق، جۇرناليستيكانى بىلاي قويعاندا، كوركەم ادەبيەتتە وسى سوزدەن اياق الىپ جۇرە المايسىڭ. تىماۋدىڭ ۆيرۋسى ىسپەتتى بۇل ءسوز جاستار تۇگىل ساقالدى جازۋشىلاردىڭ ءتىلىنىڭ دە، قالامىنىڭ دا ۇشىندا كوپتەن بەرى ءجۇر. «ەكەن» دەيتىن كومەكشى ەتىستىك بارىن بىلەسىزدەر: ماسەلەن,«بار ەكەن»، «جوق ەكەن»، «جومارت ەكەن»، «ساراڭ ەكەن»، «بارادى ەكەن»، «كەلەدى ەكەن». ال ەندى وسى ءسوزدى جاپپاي «ەكەندىك» تۇرىندە قولداناتىن اۋرۋ پايدا بولدى: «بار ەكەنىن بىلەمىز» دەمەيدى، «بار ەكەندىگىن بىلەمىز» دەيدى; «جوق ەكەنىن ايتتىق» دەمەيدى، «جوق ەكەندىگىن ايتتىق» دەيدى; «جومارت ەكەنىن كورسەتتى» دەمەيدى, «جومارت ەكەندىگىن كورسەتتى» دەيدى. وسى ءبىر «دىق، دىك، تىق، تىك» كەز-كەلگەن ەتىستىكتىڭ اراسىنا كىرىپ الا قوياتىن ناعىز «پارازيت» جۇرناققا اينالماسا، ءبىز ءبىر «ەكەندىككە» بولا اڭگىمە كوتەرمەس تە ەدىك. وسى كۇندەرى «باراتىنىن» دەۋدىڭ ورنىنا «باراتىندىعىن»، «تۇراتىنىن» دەۋدىڭ ورنىنا«تۇراتىندىعىن»، «جازاتىنىن» دەۋدىڭ ورنىنا «جازاتىندىعىن» ت.ت. دەپ سويلەۋ دە، جازۋ دا جاپپاي سىپات العانى وتىرىك ەمەس. وزدەرىڭىز-اق ايتىڭىزدارشى، «باراتىندىق»، «جازاتىندىق»، «جۇرەتىندىك» ت.ت. دەيتىن ءسوز بار ما؟ ءتىلشى عالىمدار جاقسى بىلەدى، بۇل جۇرناقتار ەتىستىكتىڭ ەسىمشە تۇرىنە نە ەسىم ءسوز جاساۋ ءۇشىن، نە ءىستىڭ ماقساتى مەن سەبەپ-سالدارىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا جالعاناتىن-دى. ماسەلەن، «اسقىنعاندىق-اسقىنعاندىعى»، «تاسىنعاندىق-تاسىنعاندىعى» /نە،نەسى/, نەمەسە «وقي الماعاندىقتان»، «جول جۇرەتىن بولعاندىقتان» /نەلىكتەن، نە سەبەپتى؟/, ت.ب. دەگەندەي. جوعارىداعىداي بۇزىپ قولدانۋ اۋىزەكى تىلدە عانا ەمەس، گازەت-جۇرنال بەتتەرىندە دە، كوركەم شىعارمادا دا ءورىپ ءجۇر.
جاستار اراسىندا ءسوزدىڭ ماعىناسىن بىلمەي قولدانۋ ەتەك الىپ بارادى. ماعىناسىن انىق بىلمەيتىن سوزدەردى قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ قويىپ، ۇلكەن كىسىلەردەن سۇراپ الۋ، نەمەسە سوزدىكتەردەن ماعىناسىن انىقتاۋ دەيتىن ادەت مۇلدەم جوق سياقتى. قۇلاعىنا توسىنداۋ تيگەن بەيتانىس سوزگە اۋەستىك بار. وسى تاياۋ ۋاقىتتان بەرى «كادىك» دەيتىن ءسوز دە جاستارعا قاتتى ۇنايتىن سوزگە اينالدى. ونى «مۇمكىن»، «ىقتيمال» دەگەن سوزدەرگە تەڭ ماعىنالى سينونيم رەتىندە ءجيى پايدالاناتىنىن بايقادىم. بىراق «كەلىپ قالۋى كادىك» دەگەن ءسوز «كەلىپ قالۋى مۇمكىن» دەگەن ءسوز ەمەسىن اجىراتا المايتىن حالگە جەتىپپىز. «كادىك» ايتىلسا، ارتىندا ءبىر قاتەر بار دەگەن ءسوز. ەسكەرتپەلىك ءمانى بار «كادىك» ەستىلگەندە، ساقتىق شارالارى جاسالۋعا ءتيىس. ال ءبىزدىڭ قالامگەرلەردەن: «كەزىندە ادامزات تاريحىندا اتاۋلاردىڭ كەزدەيسوق بولۋى كادىك» - سەكىلدى سويلەمدەردى كەزىكتىرەسىڭ /«قازاق باتىرلارى»، №6, 2004 جىل/.
كەيىنگى كەزدە قالامگەر جاستاردىڭ جاپپاي قىزىعۋشىلىق تانىتقان ءسوزىنىڭ تاعى ءبىرى – «كوزايىم». كوزايىم بولۋ – فرازيولوگيالىق تىركەس، ول وزگەشە قۋانىشقا بولەنۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى. بىراق بۇگىنگى جاستار ونىڭ تۇراقتى ءسوز تىركەسى ەكەنىن بىلمەيدى، ورتاسىنان قاق ءبولىپ، جەكە قولدانادى جانە ءجونسىز قولدانادى: «كوزايىم قىلدى»، «كوزايىمدىق دۇنيە»، «كوزايىم تۋىندى»، / ماسەلەن, «...تاياۋدا قورقىت فيلمىمەن كوزايىم بولۋدى ويلاستىرىپ وتىر»، «قازاقستان» ارناسى، سوڭعى حابار/, ت.ت.، ت.ب. ءبىر گازەتتەگى ادەبي حاباردان ورتاقول مارقۇم اقىننىڭ كىتابى تۋرالى: «اقىننىڭ جاڭا كىتابىنىڭ تۇساۋ كەسەرىن وتكىزىپ، وقىرمان قاۋىمدى كوزايىم ەتتى» دەگەن حابار وقىدىم. بۇكىل وقىرمان قاۋىمدى قۋانىشقا بولەدى دەگەنىنە قاراعاندا، اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىنا» پاراپار تۋىندى دۇنيەگە كەلگەن بە دەپ قالعاندايسىڭ.
تاياۋدا ءبىر تەلەارنادان التىنوردا حانى جانىبەكتىڭ حان سايلانۋى تۋرالى ايتىپ تۇرعان ءتىلشى: «سول تۇستا جانىبەككە شاق كەلەتىن ەشكىم جوق ەدى» دەگەنىن ەستىدىم. «تەڭ كەلەتىن» دەگەندى ايتقانداعىسى.
ءتىپتى شىلاۋ سوزدەردىڭ ءوزى «تۇرلەنىپ» شىعا كەلەتىنىنىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇرمىز.ماسەلەن، تەلە-راديو تىلشىلەرىنىڭ اۋزىنان «تۋراسىندا» دەگەن ءسوز وتە ءجيى ەستىلەدى. بىراق «تۋراسىن ايتقاندا» دەگەن ماعىنادا ەمەس, «تۋرالى»، «جونىندە» دەگەن ماعىنادا. «تۋرالى» جانە «جونىندە» دەيتىن سوزدەر سينونيم ەكەنى بەلگىلى. وسىنىڭ العاشقىسىنىڭ جارتىسىن قيىپ الىپ، ەكىنشىسىنىڭ گراماتيكالىق فورماسىنا ءتۇسىرىپ، وزدەرىنشە «سۋ جاڭا» ءسوز جاساپ الا قويعان دا، الگى ەكى شىلاۋ ءسوزدىڭ ورنىنا پايدالاناتىن بولعان. بۇل نە دەگەن «جاسامپازدىق» دەپ تاڭىرقايسىڭ.
بۇنىڭ ءبارى تىلدىك نازىك يىرىمدەردىڭ كورسەتكىشى. جازۋشى بولام، جۇرنالشى بولام دەيتىن جاس قالامگەر سول نازىك نيۋانستى جانىمەن سەزە ءبىلۋى كەرەك.
مۇنداي جەكە سوزدەردى تەرە بەرسەڭ ءتىپتى كوپ، تاۋىسا المايسىڭ. ولار ءار گازەت بەتىندە، ءار تەلەراديو ءتىلشىسىنىڭ ءتىلىنىڭ ۇشىندا، مۇقابالى كىتاپتاردىڭ ىشىندە ءجۇر. ءبىر ماقالا ياكي بايانداما ەمەس، ونداعان ماقالا، ونداعان بايانداماعا جۇك بولۋعا جارايدى.
ءسوز ماعىناسىن تۇسىنبەي پايدالانۋ تەك لەكسيكاعا قاتىستى عانا ءجۇرىپ جاتقان جوق. بۇل، اسىرەسە، جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، فرازولوگيالىق تىركەستەردەن ءجيى كورىنىس بەرەدى. «قۇلاعىڭا التىن سىرعا» دەيتىن تۇراقتى تىركەستى الىڭىز. وسى كۇنگى «شەشەندەر» شەتىنەن جومارت. بىرەۋگە قۇلاققاعىس جاساعىسى كەلسە-اق، ءبىر التىن سىرعانى الگىنىڭ قۇلاعىنا اپارىپ جاپسىرا سالادى. بۇل ءسوزدىڭ ءبىز بىلەتىن ماعىناسى – «سەن بۇل اڭگىمەنى ەستىگەن جوقسىڭ» دەگەن ەسكەرتپە ەدى، ياعني سىرتقا تاراتۋعا بولمايتىن اڭگىمە دەگەن ءسوز. ەندى كەپ بۇنى 180 گرادۋسقا بۇرىپ الىپ, «سەن ەستىپ وتىرسىڭ با، بۇل ساعان ايتىلعان ءسوز، شارا قولدان، ايتپەسە ءتيىستى جەرگە جەتكىز» دەگەن ماعىنادا قولداناتىن بولىپتى. راديو مەن تەلەديدار جۇرناليستەرى – «تىلگە تيەك ەتتى» دەيتىن تىركەستى دە وتە ءجيى قولدانادى. ولار بۇل تىركەستە جاعىمسىزداۋ رەڭك بارىن سەزبەيتىن بولۋ كەرەك. بىرەۋلەر جونىندە جاعىمدى پىكىر ايتىپ تۇرىپ تا: «ول ءوز سوزىندە وسىنى تىلگە تيەك ەتتى» دەپ سوعا بەرەدى. بۇل ءسوز الدەبىر سويلەۋشىنىڭ باسقا ايتار ءۋاج تاپپاي، بولىمسىزعا جارماسا بەرگەندە ايتىلاتىن باعاسى ىسپەتتى ءسوز عوي. «ات ءىزىن سالمادى»، «ات ءىزىن قۇرعاتپادى» سەكىلدى ماعىنالارى الشاق ەكى تىركەستى شاتىستىرىپ, «ات ءىزىن ءجيى سالىپ ءجۇر»دەيتىن «جاڭا» تىركەس جاساپ الۋ تاعى بار. ال ەندى «ءاي دەيتىن اجا, قوي دەيتىن قوجا جوق»دەيتىن فرازيولوگيالىق تىركەستەگى «اجا» سوزى «اجە» ەمەسىن الدىمىزدا وتكەن قالامگەر اعا-اپالارىمىزدىڭ تالايى-اق ايتتى. سونداي-اق، وسى كۇندەرى «اينا-قاتەسى جوق» تۇرىندە جازىلىپ جۇرگەن تىركەستىڭ ەتيمولوگياسى «ايناعا» ەش قاتىسى جوق ەكەنىن، ونىڭ توركىنى «اينىمايدى»، «اينىعىسىز» تۇرىندە وزگەرىسكە تۇسەتىن «اينى» ەتىستىگى ەكەنىن ايتىپ وتكەندەر دە از ەمەس. ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىندا جۇرەتىن «وكىنىشكە وراي» جونىندە دە وسىنى ايتۋعا بولادى.ءوزىڭ ونسىز دا ءبىر وكىنىش ۇستىندە وتىرعاندا، تاعى ءبىر سونداي وكىنىشتى ءىس ىستەلگەندەي كورىنەدى الگى تىركەستى ەستىگەندە. «وكىنىشكە قاراي»، «ءبىر وكىنىشتىسى» دەپ قولدانىلۋعا ءتيىس سوزدەر عوي.بۇل دا مىڭ رەت ايتىلعان شىعار. بىراق ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەردە قالىپ جاتىر. ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىز دە سول كەپتى كيەرىن ءبىلىپ تۇرمىن. سوندا دا ايتۋ پارىز بولعاسىن، ايتامىن. ايتەۋىر،بىزدەن كىنا بولماسىن.
ءتىلدىڭ شۇبارلانۋىنا دا، جۇتاڭ تارتۋىنا دا بىرىڭعاي ورىسشا سويلەيتىن قازاقتار ايىپتى ەمەس، ولار، ءتىل تۇرعىسىنان قاراعاندا، شەگاراسىن ءبولىپ الىپ، ار جاقتا وزدەرىنشە بولەك جۇرگەن اعايىندار عوي. ءتىل بۇزۋعا ۇلكەن «ۇلەس» قوساتىندار - وزىنشە قازاق ءتىلىن بىلەمىن دەپ ەسەپتەيتىن، بىراق ورىسشا ويلاپ، «قازاقشا سويلەيتىن» «بەرگى جاقتا جۇرگەن» قانداستارىمىز. ال ولاردىڭ سانى مول، سوندىقتان اينالاسىنا اسەرى دە كۇشتى. جانە ءبىر عاجابى – ءبارى شەتىنەن وقىعان، ءبىلىمدى، ديپلومدى. سونان سوڭ ماقالا جازۋعا، كىتاپ شىعارۋعا، راديودان، تەلەديداردان سويلەۋگە قۇمار. بۇگىنگى جاستار سولاردىڭ ءسوزىن تىڭداپ، ماقالاسىن وقىپ وسەدى. سويتەدى دە، قازاق ءتىلى مەن وزدەرى جاقسى بىلەتىن ورىس ءتىلىنىڭ گراماتيكالىق قۇرىلىمىنان ايىرما تاپپايدى. ماسەلەن،ورىستىڭ «پودەليتسيا مىسليامي» دەيتىن قالىپتاسقان تىركەسى بار. ونى قازاقشالاساق «پىكىرلەسۋ» نەمەسە «وي ءبولىسۋ» بولۋى كەرەك /تابىس سەپتىگىنىڭ جاسىرىن ءتۇرى/. بىراق ءبىزدىڭ جاستار ونى ورىس گراماتيكاسى بويىنشا «ويىمەن ءبولىستى» دەپ كومەكتەس سەپتىككە سالىپ پايدالانادى. ءدال وسىنداي «قىزمەتىن پايدالاندى» دەيتىن تىركەستى «قىزمەتىمەن پايدالاندى» /ورىسشا: پولزوۆاتسيا ۋسلۋگامي/ دەۋ دە ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالدى.تابىس سەپتىگىن تالاپ ەتەتىن ساباقتى ەتىستىكتەر عوي بۇلار. ول عانا ەمەس, «ينتەرنەت پايدالانۋشى»، «ينتەرنەتتى پايدالانۋشى» دەپ قولدانىلۋعا ءتيىس ءسوزدى «ينتەرنەتتەن پايدالانۋشى» دەپ قولدانۋ جانە بار. «وسىنداي ماقساتقا پايدالانۋ» دەپ ايتىلۋعا ءتيىس ءسوزدى «وسىنداي ماقساتتا پايدالانۋ» دەيتىن قولدانىس كىردى تىلىمىزگە. نەمەسە «ماقساتىندا» دەيتىن جاتىس سەپتىگىندەگى ءسوز ورىسشا «ۆ تسەلياح»-تىڭ كالكا اۋدارماسى تۇرىندە ورنىعىپ العان. ال ەندى وسىنىڭ قازاقشاسى كومەكتەس سەپتىگىندە تۇرۋى كەرەگىن قالاي ەلەمەيتىنىنە قايران قالاسىڭ /ماسەلەن, «ەلدى وركەندەتۋ ماقساتىمەن»، «الاۋىزدىقتى بولدىرماۋ ماقساتىمەن»/. ايتپەسە،ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىرشىلىگىمىزدە ءجيى ايتىلاتىن «ەكونوميكالىق مۇددە»، «ساياسي مۇددە»دەيتىن ۇعىمداردى الايىق. وسىنى ءبىزدىڭ بۇگىنگى جۇرناليست جاستار: «ەكونوميكالىق قىزىعۋشىلىق»، «ساياسي قىزىعۋشىلىق» دەپ، ماسەلەن، «رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق قىزىعۋشىلىعىنا قارسى ارەكەت جاسالدى»، «قازاقستاننىڭ ساياسي قىزىعۋشىلىعى مۇنى قۇپتامايدى» سەكىلدى تۇردە قولدانىپ ءجۇر. نەمەسە «مۇددەلىلىك تانىتتى» دەۋدىڭ ورنىنا «قىزىعۋشىلىق تانىتتى» دەيدى /پروياۆيل ينتەرەس، يمەەت سۆوي ينتەرەسى/. «ينتەرەسنو» - «قىزىق» بولعانمەن، «ينتەرەس»-تە - «مۇددە» دەيتىن ۇعىم بارىن دا ايىرا بىلگەن ءجون. جازۋشى، جۋرناليست دەگەندەر ۇلتتىق ءتىلدىڭ اككۋمۋلياتورى بولۋعا ءتيىس. ءسوزدىڭ ەڭ نازىك رەڭكتەرى مەن يىرىمدەرىن ءدال سەزىنە الۋعا ءتيىس. بويىڭدا ونداي قاسيەت جوق پا، وندا قالام ۇستاماسىن، تەلە-راديو ارنالارىنا شىقپاسىن. قولىنان كەلەتىن وزگە شارۋانى ىستەسىن.
وسى تۇستا تاعى ءبىر ايتا كەتەر ءجايت مىناۋ. سوڭعى جىلدارى حالقىمىزدىڭ ۇعىمىنا، ءتىلىمىزدىڭ بولمىسىنا «رەۆيزيا» جاساۋ كورىنىس بەرىپ ءجۇر. ەكى-ءۇش جىل بۇرىنىراق ءبىر اۆتور «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە قازاق حالقىنىڭ مۇشەل ساناۋ داستۇرىنەن «قاتەلىك تاۋىپ» جازعانى بار. ءتىپتى ابدەن قالىپتاسقان اي اتتارىنىڭ ءوزىن نەشە قۇبىلتتىق، اقىرى امال اتاۋلارى مەن اي اتتارىن بىتىستىرىپ پايدالاناتىن بولدىق. «وتباسى» دەگەن قاسيەتتى تەرميندى «جانۇيا»دەيتىن جىلىمشى سوزبەن اۋىستىرىپ اۋرەمىز. ول عانا ەمەس، ءتىپتى «سۇققول»، «ورتانقول» سەكىلدى كۇنىنە مىڭ ايتىلاتىن ءسوزىمىزدىڭ ءوزىن «سۇق ساۋساق»، «ورتان ساۋساق» دەپ «تۇزەتىپ» جازىپ جۇرگەندەر بار. «كۋا» دەۋدىڭ ورنىنا «كۋاگەر» دەيدى /ماسەلەن، «جاڭالىققا كۋا بولدىق» دەمەيدى، «جاڭالىققا كۋاگەر بولدىق» دەيدى/. «بيدايدان ۇن تارتۋ» دەيتىن قاراپايىم عانا ءسوزدىڭ ءوزىن «بيدايدان ۇن ۇكتىرۋ» دەپ تۇزەتكەنىن كوردىم /«جاس الاش»، №153, 2005جىل/. كونەدەن جەتكەن «دومالاق ەنە» دەيتىن كيەلى ەسىمدى «دومالاق انا» دەپ جاڭا زامانعا «لايىقتاپ» وزگەرتىپ ايتاتىندار، سولاي جازاتىندار شىقتى. «انا» دا كيەلى ءسوز، بىراق بۇرىنعىلاردىڭ ولاي اتاماۋىندا ۇلكەن سىر جاتسا كەرەك. بۇل تۇرىمىزبەن ءبىر كۇنى «باباجا حاتۋن» دەگەن ەسىمدى «باباجا ايەل» دەپ تۇزەتىپ جۇرەمىز بە دەپ قورقام.
سونداي-اق، «كيلو» دەگەن ءسوزدى «كەلى» دەپ جازۋ دا كوڭىلىمە سىيمايدى. «كەلى»، «كەلىساپ» /كەلساپ/ دەگەن قازاقتىڭ ءتول ءسوزى بار ەمەس پە؟ «جاقسى ۇيگە تۇسكەن كەلىن – كەلىن، جامان ۇيگە تۇسكەن كەلىن – كەلساپ» دەيتىن ماقال دا بار. «بەس كەلى ۇن»، «ون كەلى تارى» دەگەن ءسوزدى جەكە تۇرسا مەن قالاي ءتۇسىنۋىم كەرەك. «كيلونى» «كەلى» دەپ العاندا، «گرامدى» قالاي، «توننانى»قالاي الىپ ءجۇرمىز؟ بىرەۋىنەن جەرىگەن سوڭ، بارىنەن جەرۋىمىز كەرەك تە، نە «الالاماي» پايداعا اسىرۋىىمىز كەرەك ەمەس پە؟
ماقال-ماتەلدەردىڭ كۇنى ءتىپتى قاراڭ. ايتەۋىر، ۇقساتسا – بولدى. «اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەپ» دەۋدىڭ ورنىنا «اساتپاي جاتىپ قۇلدىق جوق» /سپورت شولۋشىسى امانگەلدىنىڭ ءسوزى/ دەي سالادى. ماعىناسى مۇلدەم وزگەرىپ كەتكەنىندە شارۋاسى جوق. بۇزىپ پايدالانۋ بىلاي تۇرسىن، اياق استىنان قولدان ماقال جاساي سالۋ وپ-وڭاي شارۋاعا اينالدى. بىردە قازاق راديوسىنىڭ «تاڭجارىق» باعدارلاماسىن جۇرگىزۋشى جىگىت: «بەدەل سىيلاما, ونەر سىيلا دەگەن عوي اتامىز قازاق» دەپ ۇيالماي سوعىپ تۇر.بۇگىنگى تىلگە شورقاق جاستار بۇنى شىن كورەدى عوي. ونەر توڭىرەگىندە دە بەدەل بار. ەگەر ول سىيلاۋعا تاتىماسا، ونەردىڭ قۇنى جوعالماي ما؟
ءبىر نارسەنى ەسكەرتە كەتەيىن: مەن بۇگىندەرى بۇزىلىپ ايتىلىپ جۇرگەن لەكسيكالىق، گراماتيكالىق قاتە اتاۋلىنى تەرىپ شىعۋدى مىندەت ەتكەم جوق، ولار تىم كوپ، ءبارىن ءبىر ماقالادا، ءبىر باياندامادا تۇگەندەپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل كوپ بولىپ كوتەرەتىن اۋىر جۇك. سونان سوڭ تاعى ءبىر ايتارىم: وسىندا كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ ءبىرازى وسى كۇندەرى ابدەن ءسىڭىستى بولىپ كەتتى عوي، ونى دۋىلداتىپ جاتۋ قاجەت پە دەيتىندەر دە تابىلاتىنىنا سەنىمىم كامىل. بۇنداي قولدانىس ۇلكەن-ۇلكەن جازۋشىلارىمىز «بالەنشەكەڭدە دە، تۇگلەنشەكەڭدە دە» كەزدەسەدى دەپ قارسى داۋ ايتاتىندار شىقپاق. مەن ايتار ەدىم، كورسەتىلگەننىڭ ءبارى انا ءتىلىڭدى بىلعايتىن كۇيە. كۇيەنى ۇلكەن جازۋشى جۇقتىرا ما، الدە جاس تالاپ گازەتشى جۇقتىرا ما، بايقاماي جۇقتىرا ما، جوق، بىلمەي جۇقتىرا ما – قانداي ايىرماسى بار. ەگەر انا ءتىلىڭ اناڭداي قىمبات ەكەنىن مويىنداساڭ، وعان جۇققان بولماشى كۇيەنىڭ ءوزىن دە جۋىپ-شايىپ، تازالاپ تۇرۋ پەرزەنتتىك پارىزىڭ بولۋعا ءتيىس.ايتپەسە، بەلگىلى ءبىر زامان وتكەندە، ءبىزدىڭ شوبەرە-شوپشەكتەرىمىز ەسكى قولدانىس پەن جاڭا قولدانىستىڭ ءمانىن اجىراتا الماي، ويىمىزدى قاتە ءتۇسىنىپ ءجۇرۋى نەمەسە كونە قىتاي يەروگليفتەرىن تۇسىندىرۋمەن اينالىساتىن بۇگىنگى عالىمدارشا، «بۇرىن بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى بىلاي ەدى، سوڭعى كەزدەرى مىناداي ماعىنادا قولدانىلادى» دەپ «تۇسىندىرمە سوزدىك» جاساپ جۇرۋلەرى كادىك.
وسى ارادا ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن جєيت، مەن كوتەرگەن ماسەلەلەر مەن كەلتىرگەن مىسالداردىњ تەلە-راديو ارنالارىنا قاتىستىلارى ءتىلىمىزدى شۇبارلاپ، ورىسشا قازاقشانى قوسىپ قويىرتپاقتاي سويلەيتىن كەزدەيسوق كىسىلەردىڭ تىلىنەن الىنعان سوزدەر ەمەس، ءارتۇرلى باعدارلامالار جۇرگىزەتىن، رەپورتاجدار بەرەتىن تىلشىلەر تىلىنەن الىنعان سوزدەر ەكەنى.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى كوتەرگەن ماسەلەمىز - بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءھام ادەبي كوركەم ءتىلدىڭ ماسەلەلەرىنە تەڭدەي قاتىستى. بۇل – وسى تاڭدا كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەڭ وتكىر اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى. ايتسە دە، مەن ءبىر-ەكى گازەت-جۇرنالدىڭ نەمەسە ەكى-ءۇش جازۋشىنىڭ ءبىردى-ەكىلى شىعارماسىنىڭ تىلىنە شۇيلىككەننەن گورى جالپى كەمشىلىك، تەندەنتسياعا اينالعان كەمشىلىك، ءارتۇرلى باسىلىمداردان وقىعان، ءارتۇرلى ارنالاردان ەستىگەن ناقتى مىسالدار توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاۋدى ءجون كوردىم.جازۋشىلار وداعىنىڭ ءار جينالىسىنىڭ كۇن تارتىبىندە-اق وسى ماسەلەگە قاتىستى ءبىر بايانداما تۇرعانىن قالار ەدىم. ادەبي گازەتتەردىڭ ءار سانىندا-اق ءتىل توڭىرەگىندەگى پروبلەمالارعا تىم قۇرماسا ءبىر ماتەريال ارنالىپ تۇرۋىن قالار ەدىم. ساياسي-الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى كوتەرەتىن باسىلىمدار جەتىپ ارتىلادى، ال انا ءتىلىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ادەبي ءتىلدىڭ اۋ-جايىن ۇزبەي باقىلىپ وتىرعان باسىلىم جوقتىڭ قاسى. ءبىزدىڭ ادەبي گازەتتەر وسى مىندەتتى اتقارسا، شىن مانىندەگى ءتىل ساقشىسىنا اينالسا دەر ەدىم. وسى كۇندەرى گازەت-جۇرنال بەتتەرىندە جارىق كورىپ جۇرگەن كوپتەگەن اڭگىمە، حيكاياتتاردىڭ ادەبي تۋىندى ەكەنىن جوققا شىعارۋ قيىن بولار، بىراق كوركەم تۋىندى ەكەنىنە ۇلكەن كۇمانمەن قارايتىنىمىز راس. كوركەمدىكتىڭ ەڭ باستى شارتى – قىزىقتى سيۋجەت قۇرۋ عانا ەمەس، ايشىقتى دا بەينەلى تىلمەن بوياۋى قانىق سۋرەت سالا ءبىلۋ، اسىرەسە،سەزىم سۋرەتىن سالا ءبىلۋ ەمەس پە!؟ كوركەم ءتىل جوق جەردە – كوركەم شىعارما قايدان بولماق؟ ءبىر باسىلىمنان «ءاسىرە قىزىل تەز وڭار» دەگەن ماقالدى «اسىرەسە قىزىل تەز وڭار» /«ازات» گازەتى، 2005 ج./ دەپ قولدانعانىن كورىپ، كۇيىپ كەتە جازداعانىم بار. ال وسىنداي شاتپاقتاردى دەرەۋ كوپشىلىككە جەتكىزىپ، جولىن كەسىپ وتىرۋ ادەبي گازەتتەردىڭ قاسيەتتى مىندەتى دەر ەدىم.
سوناۋ ءبىر جىلى مەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندەگى جىگىتتەرگە ءبىر ۇسىنىس ايتىپ، قولداتتىرا الماپ ەدىم، سونى قازىر ادەبي ەكى گازەتتەگى ارىپتەستەرگە تاعى ايتقىم كەلىپ تۇر. قازاقتا «جۇيەلى ءسوز – جۇيەسىن تابادى، جۇيەسىز ءسوز – يەسىن تابادى» دەيتىن ماقال بارىن بىلەسىزدەر. وسىنداعى «جۇيەلى ءسوز»، «جۇيەسىز ءسوز» دەيتىن ەكى تىركەستەن ەكى رۋبريكا اشۋعا بولار ەدى. العاشقىسىنا ءسوز مايەگى ىسپەتتى ماقال-ماتەلدەردى، كەيبىر كونە اتاۋلاردىڭ، فرازيولوگيالىق تىركەستەردىڭ، قاناتتى سوزدەردىڭ ەتيمولوگياسىن، ءتىپتى رابيعا سىزدىقوۆا اپامىزدىڭ «سوزدەر سويلەيدى» كىتابىنداعى قىسقا ەتيۋدتاردى جاريالاپ تۇرسا، جاستاردىڭ ءتىل ۇيرەنۋىنە ۇلكەن سەپتىگى تيەر ەدى. ال «جۇيەسىز سوزدە» جازۋشى، جۇرنالشى، تاعى باسقاداي قالامگەرلەردىڭ ءمۇلت جىبەرگەن سوزدەرىن، وراشولاق سويلەمدەرىن، وزگە دە ءتىل شۇبارلاۋ فاكتىلەرىن كەكەتىپ-مۇقاتپاي-اق، سول كۇيىندە جاريالاپ تۇرسا، جاستارعا جاقسى ساباق بولار ەدى. ءوز باسىم بۇعان اتسالىسۋعا دايارمىن. قۇرى سوزدەن گورى قۇيتتاي بولسا دا ءبىر ناقتى ىسكە كوشكەن ءجون شىعار. سول كەزدە، بالكىم، گازەت-جۇرنال رەداكتورلارى وزدەرى جاريالاپ جاتقان ماقالا، اڭگىمەلەردىڭ تىلىنە دە ءمان بەرىپ، قالام ۇشىن تيگىزىپ، تۇزەتىپ جىبەرىپ، نەمەسە تۇزەتتىرىپ الىپ وتىرار.
لينگۆيست عالىمدار ءتىلىمىزدىڭ ورفوەپيالىق، ورفوگرافيالىق پروبلەمالارىنا شۇعىل قايىرىلىپ، ساۋاتتى ۇسىنىستار ەنگىزۋى قاجەت. كەڭەس وكىمەتى ىدىراعاننان بەرگى جەردە ءبىزدىڭ ورفوگرافيالىق ەرەجەلەرىمىز جۇمىس ىستەۋدەن قالدى. ءار باسىلىم، ءار قالامگەر ارقالاي جازىپ، جالپى وقىرماندى، اسىرەسە، مەكتەپ قابىرعاسىنداعى وقۋشىلاردى شاتىستىرىپ ءبىتتى. ورفوگرافيا ەرەجەسىنىڭ زاڭدىق كۇشى بولۋعا ءتيىس، اركىم بىلگەنىنشە جازۋ ەلدە ساۋاتسىزدىق بەلەڭ الۋىنا سەبەپ بولادى دەپ بىلەم. وسىعان وراي باسا ايتارىمىز – قازاق ورفوگرافياسى ءتىلىمىزدىڭ ۇندەستىك زاڭىنا باعىنۋعا ءتيىس ەكەنى. ءتىلىمىزدىڭ ورفوەپيالىق نورماسىن قالپىنا كەلتىرەمىز دەسەك، وسىنى ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. ول عانا ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ ورفوەپياسى ءار سىنىپتا-اق ءوتىلىپ، وعان بولىنگەن ساعات سانى كوبەيتىلۋگە ءتيىس. ءتىپتى وقۋلىعى دايىندالىپ، ءپان رەتىندە ارنايى وقىتىلۋىن دا ويلاستىرعان ءجون. ال پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا، اسىرەسە، ادەبيەت جانە جۇرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىندە ورفوەپيا تۇتاس كۋرس رەتىندە وتىلۋگە ءتيىس دەپ بىلەم. راديو مەن تەلەديدارعا ورنالاسقىسى كەلەتىن ءار قىزمەتكەردىڭ ءتىلىنىڭ تازالىعىنا نازار اۋدارۋ - باستى شارتقا اينالعانىن قالار ەدىك. بۇل تالاپتى «قازاقستان» كورپوراتسياسى مەن «حابار» اگەنتتىگىنەن باستاپ، «ازاتتىققا» دەيىنگى بۇكىل جەكەمەنشىك جانە تاۋەلسىز ارنالار تۇگەلدەي باسشىلىققا السا عوي. وسى ورايدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى ءبىر قوعامدىق كوميسسيا جۇمىس ىستەسە دە ارتىق بولماس ەدى. بۇنداي ەلدىك شارالاردى ۇيىمداستىرۋ، وعان بەلسەنە اتسالىسۋ انا ءتىلىمىز الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىمىز بولۋعا ءتيىس.
ءبىزدىڭ ءتىلىمىز – ءتىرى ءتىل. جار باسىنا تاياپ بارىپ توقتاعانىمىزبەن، قۇلاپ كەتكەلى تۇرعامىز جوق. قاعىنان جەرىگەن باۋىرلارىمىزدى تىلدىك ورتاعا قايتارىپ الار مۇمكىندىگىمىز دە جەتكىلىكتى. بىزگە قازاقتىڭ قازاقپەن قازاقشا سويلەسكەنى از، ويتكەنى قازاق ءتىلى «وت باسى، وشاق قاسىنىڭ» ءتىلى ەمەس، ول الەمدەگى ەڭ باي،ورالىمدى ءتىلدىڭ ءبىرى. ءبىز ونىڭ كوركەم ادەبيەتتىڭ، ءسوز پاتشاسى – پوەزيانىڭ، عىلىمنىڭ، رەسمي قۇجاتتاردىڭ، مەكەمەنىڭ ىشكى جۇمىسىنىڭ ءتىلى بولۋىن قالايمىز. ءبىز ونىڭ قازاق جەرىندەگى مارتەبەسى ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك. ءتىل مارتەبەسىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ جۇرگەن اقپارات قۇرالدارىنىڭ وزدەرى تىلگە مۇقيات بولۋىن سۇرايمىز. ءبىز قازاقتاردىڭ تازا قازاق تىلىندە سويلەسكەنىن قالايمىز. باي ادەبي ءتىلىمىز مۇرتى بۇزىلماي ساقتالۋىن قالايمىز. مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە لايىق بولۋىن قالايمىز.
مارال ىسقاقباي،
