(Esse)
Qos mınıstrdiń kýrstasy
El úmitpen qaraıdy,
Esti jigit sanaıdy.
Erkin Qydyr bolǵan soń
Erkindikti qalaıdy...
(Jýrnalıstik folklordan)
Jıyrmaǵa jete qoımaǵan kezinen jaqsy biledi ekenmin ony. Sodan beri qatar ósip, qanattas kelemiz. Sonymen... Jyry bitpeıtin jýrfakqa oqýǵa jańa túsken betimiz. Aldymyzda tórt qabyrǵadaı tutasyp, tórt kýrs tur. Osy tórt kýrsta oqıtyndardyń minez-qulqy myń túrli. Besinshi kýrstaǵylardy kóp kóre bermeımiz. Olar birinshi kýrspen, ıaǵnı, bizben kezdesýge bir keldi de, sodan tóbe kórsetpeı ketti. Bári derlik páterde turady. Jappaı dıplom jazyp jatqanǵa uqsaıdy. Al tórtinshi kýrstaǵylar únemi jaǵasy jaılaýda, shalqyp júredi. Aralarynda syrbaz syrshyldary da, syralǵy syrashyldary da jetip artylady. Bizge jaqyndaýy – ekinshi kýrs pen úshinshi kýrs. Bular – bizdiń qatarlastarymyz. Sonda da bir-birinen erekshelenip turady. Ekinshi kýrs – erkeleý, erkindeý. Úshinshi kýrs – ustamdylaý, uǵymtaldaý.
Sol úlgili úshinshi kýrstyń stýdenti Nurtóre Júsip jataqhanadaǵy bizdiń bólmemizde turatyn boldy. Buǵan biz qýandyq. Ol sol kezdiń ózinde tanymal tilshi edi. Osydan bastap, 502-bólmege onyń kýrstastary jıi kelip turdy. Bir kúni Erkin Qydyrmen tanystyq. Onyń da «Lenınshil jas» arqyly esimin elge jattata bastaǵan tusy edi. Symdaı tartylǵan shıraq jigit. Talǵamy bıik ekeni júris-turysynan baıqalyp turady. Minezi ornyqty. Kózi oıly, sózi salmaqty. Sol kezde Erkin maǵan ońy men solyn tez tanyp, baıaǵyda aqyl toqtatqan eresek jigitteı kóringen. Sóıtsem, on toǵyz jastaǵy órimdeı bozbala eken ǵoı.
Jýrnalıstıkaǵa árkim ár túrli jolmen keledi. Bireýler o bastan qalam ustaýǵa beıim bolady. Ádepkide yńǵaıly jumys tabyla qoımaı, nesibesin baspasózden tapqan fılolog áriptesterimiz de barshylyq. Taǵy bireýler bul salaǵa kóldeneńnen kiredi. Bulardy bizdiń mamandyqtyń óz ókilderi «jýrnalıstıkanyń jolbıkeleri» dep ataıdy. Biraq másele olardyń aqparat quraldaryna qalaı kelgenine emes, kásipti qalaı ıgergenine baılanysty. Keıde BAQ-tyń baqshasynda júrgender batpaqtap qalady da, jańaǵy jolbıkeler jýrnalıstıkanyń júırigine aınalady. Al bizdiń keıipkerimiz jýrnalıst bolýdy bala kezinen armandady. Iaǵnı, óz maman-dyǵyna dástúrli úlgimen kelgen ulan. Dástúrli úlgi degenimizdiń mánisi mynadaı. Qalamy júırik bala áýeli mektepte moıyndalady. Shyǵarmany tógiltip jazyp, qazaq tili men ádebıeti páni muǵaliminiń súıikti oqýshysyna aınalady. Besikten beli shyqpaı jatyp, úlkendi-kishili gazetterge maqala jarııalaıdy. Kitaptan-kitap kemirýmen kún ótkizedi. Bul da sóıtti. Jata-jastanyp, Ázilhan Nurshaıyqovtyń kitaptaryn oqydy. Muhtar Shahanovtyń óleńderin jattady. Alǵashqy maqalasy 7-klass oqyp júrgende «Qazaqstan pıoneri» gazetine shyqty. Ábsattar Asanov degen ózi quralyptas dosy bar edi. Sol Ábsattar 7-klasta jastar arasyndaǵy respýblıkalyq jarysqa qatysyp, qazaqsha kúresten Qazaqstannyń chempıony atandy. Onyń jeńisi Shymkent oblysynyń Qyzylqum aýdanyndaǵy Lenın atyndaǵy orta mekteptiń abyroı-bedelin asqaqtatty. Jalpy, Ońtústik Qazaqstanda qazaqsha kúrestiń mektebi aıryqsha qalyptasqan. Bul óńirdiń eti tiri balasy beldese ketýge beıim turady. Ásirese, dástúri baı oblystyq «Ońtústik Qazaqstan» gazetiniń júldesi úshin ótetin týrnırdiń bedeli tym bıik-ti. Talaı belesti baǵyndyryp kelseń de, «Ońtústiktiń» júldesine qolyń jetpese, eshkim moıyndamaıdy. Al bul júldeniń bar marapaty – basylym basshynyń qoly qoıylǵan dıplom. Soǵan qaramastan osy dıplomnyń bedeli bar qujattan joǵary bolatyn. Sol ónegeni kórip ósken Ábsattar on tórt jasynda jeńimpaz atanyp, óziniń de, tilshi dosynyń da juldyzyn jandyryp edi. Erkinniń alǵashqy keıipkeri – Ábsattar Asanov keıin talaı báıgede baq synap, elimizdiń atyn shyǵardy. Eńbek sińirgen jattyqtyrýshy dárejesin ıelendi. Ult kúresiniń enıklopedııasy – «Qazaq balýandary» jınaǵyna endi.
Bala tilshi budan soń qulshynyp taǵy bir maqalasyn bastady. Bul joly taqyrybyn kúrt ózgertti. Sporttan saıasatqa bir-aq sekirdi. Beıbitshilik týraly oı tolǵap, «Aspanda – aq kógershin» degen sýretteme jazdy. Osy dúnıesi úshin konkýrstan birinshi júlde aldy. «Qazaqstan pıoneriniń» sol kezdegi redaktory Beıbit Qoıshybaevtyń qoly qoıylǵan gramota keldi. Sóıtip, jas óren birese ózi, birese keıipkeri báıge alyp, buqaralyq aqparat quraldarynyń jumysyna belsene atsalysa berdi. Biraq maqalany topyrlatyp joldap, qadirin ketirgen joq. Taldap, talǵap jazdy. Tyń taqyrypqa den qoıdy. Soǵan qaramastan úıge hat degeniń aǵylyp keledi. Alys aýyldardaǵy áriptesteriniń kóńili qalmasyn dep, ara-tura olarǵa da jaýap joldap qoıady. Osy hat jazǵyshtardyń kóbisi keıin kórinbeı ketti. Tirshiliktiń basqa ıirimine túsken shyǵar. Erkin tek qana maqala jazam dep, búkil dúnıeni umytatyn qııalılyqtan aýlaq edi. Eń negizgi másele sabaqty úzdik oqý ekenin jaqsy túsindi. Bul turǵydan óz maqsatyna jetti. Mektepti altyn medalmen bitirdi. Sosyn birden jýrfakqa tartty.
Ol kezde medalıster bir sabaqtan ǵana emtıhan tapsyrady. Sodan «bes» alsa, oqýǵa túsýge jetip jatyr. Shyǵarmadan Brejnevtiń áıgili «Tyńy» keldi. Tyń men tyńaıǵan jerler Qazaqstanǵa qansha jerden qatysty bolsa da, Leonıd Ilıchtiń qalamynyń qarymy Erekeńdi onsha shabyttandyra qoımasa kerek, ol bul synaqtan «tórt» alyp qaldy. Endi tyǵyryqtan shyǵatyn jol bireý-aq. Barlyq emtıhandy táýir tapsyrýǵa tıissiń. Ol aqyry altyn medaldi beker ıelenbegenin dáleldep shyqty.
Birinshi kýrstan bastap áıgili besinshi jataqhanada turdy. 312-sekııanyń eki oryndyq bólmesin Shámshi Pátteev pen Aıtmuhambet Esdáýletov, al úsh oryndyq bólmeni Altynbek Sársenbaev, Darhan Myńbaı, Erkin Qydyr úsheýi jaılady. Altynbek pen Darhan úshinshi kýrsta Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetine aýysyp ketti. Osylaısha, bir bólmeden eki mınıstr shyqty. Qalǵandary da osal emes. Qazir fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Aıtmuhambet Esdáýletov – L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń baspasóz jáne baspa isi kafedrasynyń doenti. Shámshi Pátteev – «Qazaq gazetteri» jaýapkershiligi shekteýli seriktestiginiń bas dırektory. Al Erkin Qydyr – «Astana aqshamy» gazetiniń bas redaktory.
Endeshe, jaqsylar men jaısańdardyń jas kezindegi turaǵy – jýrfaktyń besinshi jataqhanasynyń 312-bólmesinen buqaralyq aqparattyń shaǵyn murajaıyn jasaqtaýǵa bolady eken ǵoı...
Jumysshy bolǵan jýrnalıst
Mine, qyzyq, mine, syr,
Sen de qaısar ul ósir!
Bes jyl oqyp KazGÝ-de,
Boldy sosyn... slesar.
(Jýrnalıstik folklordan)
Bir kúni jýrfakqa «Lenınshil jas» gazeti bas redaktorynyń orynbasary Erjuman Smaıyl keledi. Keledi de, eki topqa shyǵarma jazdyrady. Sol shyǵarma boıynsha on stýdentti tańdap alady. Nurtóre Júsip, Beıbit Saparaly, Erkin Qydyr, Baıan Beketova, Úmithan Altaeva, taǵy basqalar... Eraǵańnyń tańdaýy beker bolmapty. Ol kisi jarty jyldaı baýlyǵan sol stýdentter keıin qalamy júırik baspasóz ókilderine aınaldy. Ásirese, Nurtóre men Erkin ekeýi redakııany kóbirek tóńirektedi. Ózge stýdentter kanıkýlǵa shyqqan kezde de, bular sonda jumys istep júrdi. Sol tusta Nurtóreniń «Medeýdiń muzy móp-móldir» degen ádemi sýretteme jazǵany esimizde.
Erkin bolsa, sol jylǵy «Abıtýrıent-81» naýqanynan materıal ázirlemek bop, Almaty medıına ınstıtýtyna barady. Emtıhan tapsyrýǵa janushyryp daıyndalyp júrgen talapkerlermen tildesedi. Munyń gazetten kelgenin ańǵarǵan bir moıny qylqıǵan, eti tiri, elgezek bala sóılesýge aıryqsha yqylas tanytady. Sóıtse, álgi abıtýrıenttiń esil-derti jýrfak eken. Dárigerdiń oqýyna óz yqtııarymen kelmepti. Bireýlerdiń aıtýymen eriksiz emtıhan tapsyryp jatqan kórinedi. Al doǵdyrlyqty kóńili qalamaıdy-aý, qalamaıdy. Sonyń bárin aıtyp, zarlap qoıa beredi.
Sol joly stýdent Erkin Qydyrdyń «Ystyq kóńilder nege sýynady?» degen maqalasyna keıipker bolǵan beımaza bozbala medınstıtýttyń alǵashqy emtıhany – dıktanttan elýge jýyq eleýli qate jiberip, oqýdan qulap qalady. Biraq ózi soǵan qatty qýanady. Araǵa jyldar salyp, ózi armandaǵan jýrfakqa túsedi. Oqýyn bitirgen soń qazaq jýrnalıstıkasy men qazaq bıznesiniń qamyn qatar oılaıdy. Habardyń da, taýardyń da qadirin biletin sol ulan búgingi aýzy dýaly, sózi ýáli, júırik jýrnalıst, kúıli kásipker Qultas Dostan edi. Onyń dúmbilez dáriger atanyp, búkil medıına salasyn ábden búldirýine jol bermeı, óz úıirin qaıta tabýyna Erekeńniń atalǵan maqalasy sebep boldy desek, onsha qatelese qoımaspyz.
Ýnıversıtettiń tórtinshi kýrsynda «Soıalıstik Qazaqstanǵa» óndiristik tájirıbeden ótýge bardy. Sonda júrgende Ermek Serkebaevtan alǵan suhbaty maqtaýly materıaldardyń taqtasyna ilindi. Bul stýdent úshin úlken jetistik edi. Birinshi kýrstaǵylar óndiristik tájirıbeni aýdandyq basylymnan bastaıdy. Erkin osy dástúrdi buzyp, alǵashqy jyldarda «Lenınshil jasta» tájirıbe jınaqtady. Úshinshi kýrsta Nurtóre ekeýi Pavlodar oblystyq «Qyzyl tý» gazetine bardy. Óndirisi mol qalany kórýge qumartty.
Oqýdy bitirgen soń, Ortalyq Komıtettiń joldamasymen Ońtústik Qazaqstan oblysyna jiberildi. Barsa, oblystyq gazette tumsyq tyǵatyn oryn joq. Obkomnyń nusqaýshysy, jastardyń janashyry Marhabat Baıǵut aǵasy «Fosfor úshin» gazetine baryp kórshi» dep jón siltedi. Bul on tórt myń adam jumys isteıtin Shymkent fosfor zaýytynyń kóptırajdy basylymy edi. Erekeńniń fosforǵa degen qurmeti erekshe bolǵanymen, fosfor úshin jýrnalıstik jumysqa jegilgisi kelmedi. Kelise qoıǵan kúnniń ózinde ol jerde búgin-erteń bosaıyn dep turǵan oryn baıqalmaıdy. Báribir barmas edi. Qysqasy, úırenetin ustaz joq, shyńdalatyn mektep joq onda...
Sodan adam aıtqysyz tosyn áreketke bel býdy. Elimizdiń eń bedeldi joǵary oqý ornyn, respýblıkadaǵy jalǵyz jýrfakty úzdik bitirgen aıtýly maman Shymkent qorǵasyn zaýytyna baryp, jumysshy bolyp ornalasty. Kádimgi qara jumys... Negizgi býyn – qorǵasyn balqymasyn shyǵaratyn rafınaııa ehy. Birer aı istep, taıyp turǵan joq. Bir jyl óndiristik eńbek mektebinen ótti. Ózi stýdent kezinde-aq jurtqa keń tanylǵan jýrnalıst edi. Almatyǵa qaıtyp oralsa da, áıteýir bir jerden oryn tabary anyq-ty. Biraq eline syımaı, astanaǵa kelýdi namys kórgen shyǵar, áıteýir Ońtústikten tapjylmady. Aýqatty otbasynan shyqqan perzent. Áke-shesheniń kúni bunyń qara jumysyna qarap turǵan joq. Sonda da ol óndiristi qalady. Esesine ómirlik sabaq aldy. Qorǵasyn zaýytynyń tamyryna qan beretin búkil tetigin kózimen kórip, qolymen ustap, kásiporynnyń tynys-tirshiligimen túgel tanysty. Syrbaz ári zııaly, bilikti ári bilimdi, uqypty ári uǵymtal 4-razrıadty slesarǵa áriptesteri únemi qurmetpen qarady.
Joǵary bilimdi jas jumysshy kásiptesteriniń jazylmaǵan ishki zańdaryna baǵyndy. Qasyndaǵylardan bólinip áreket etýdi bilgen joq. Ásirese, jalaqy alǵan kúni aqsha jınap, syrahanaǵa baratyn qatań «dástúr» bar eken. Sýatqa qulaǵan úıir sııaqty. Qyzyljaǵalylar bolsa, «shólderi ábden qansyn» dep, olardy ańdyp otyrady... Jumysshy tirshiliginiń aysyn da, tuysyn da solarmen birge tatty. Birinen pana tapty, birine qorǵan boldy. Birte-birte qoly múıizgektenip, óz isine ábden tóselip aldy.
Erkin qorǵasyn zaýytynan kóp nárseni kóńilge túıip shyqty. Qazaq jýrnalıstıkasynyń óndiristen alshaqtap ketkenin kórdi. Áriptesteriniń óndiris taqyrybyna tereń boılamaıtynyna, tipti zaýytqa kirýge júreksinetinine kóz jetkizdi. Olardyń birazy basylymda qolynan keletin mádenıet pen óner taqyrybyn jazyp, jan saqtaıtynyna qynjyldy. Al munda qara jumys qaınap jatyr. Óndiris degeniń – ózinshe bir álem. Asyq oınaıtyn saqaǵa quıatyn qorǵasyndy ǵana biletin áriptesteri osy qorǵasyn zaýytyna kelip, birer kún aralasa, sanasyna sańylaý túser edi. Al Erkin óndiris jáne ekonomıka taqyrybyna o bastan úıir boldy. Baıaǵyda Nurtóre Júsip ekeýiniń Kerekýdi betke alǵan sebebi de sol. Odan oljasyz bolǵan joq.
Bir jyl boıy jumysshy tabynyń qataryn tolyqtyrǵan soń, oblystyq «Ońtústik Qazaqstan» gazetine korrektor bolyp qabyldandy. Bul basylymda jýrnalısterdiń korrektorlyq bıýroda jumys isteý tájirıbesi burynnan bar. Qazirgi bas redaktor Abaı Balajanov ta tórt-bes jyl korrektorlyq qyzmet atqarǵan. Erkin bir jyldan soń, tilshilikke ótti. Tórt jyldan soń «Egemen Qazaqstannyń» Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy menshikti tilshisi bolyp bekitildi. Ońtústikte tilshi bolý ońaı emes. Bul óńirdiń óziniń mentalıteti bar. Maqtaýǵa da, dattaýǵa da senip qalýǵa bolmaıdy. «Ońtústikte eńbek etken bir jylyń eki jylǵa tatıdy», – deıdi jurt. Tek júrseń, toq júrseń, Ońtústikten jaqsy jer joq.
Sóıtip, Erkin Ońtústiktiń oty men sýyna túsip, ábden shyńdalyp shyqty.
Kerbuǵynyń kelbeti
Ózin-ózi damytty,
Ózge jurtqa tanytty.
Ońtústiktiń jylýyn,
Soltústikke darytty.
(Jýrnalıstik folklordan)
Birde «Ákim boldym-aý qansha kúnge?» degen problemalyq maqala jazyp, aımaqtaǵy komandalyq bılikti synady. Sony oqı sala sol kezdegi oblys ákimi jatyp kep renjipti. «Men oǵan ne istedim?», – dep yzalanypty. «Men – osy oblystaǵy tilshimin. Basqa oblystardaǵy ákimderdi jazbaımyn ǵoı. Osy jerdegi basshylardy bilem. Naqty mysaldy qaıdan alamyn? Eshkimdi qaralap otyrǵan joqpyn. Problemany ǵana aıtyp otyrmyn», – deıdi Erkin. Shynynda da, ol kezde kezdeısoq ákimder kóp bolatyn. Jergilikti basshylyqqa ýaqytsha kelgenin bilgen soń, óz múddesin kóbirek oılaıdy. Bul maqala jurtshylyq arasynda edáýir dúmpý týǵyzdy.
Erkinniń Oralhan Bókeı týraly keremet maqalasy bar. Ol – Oraǵańmen kúnbe-kún júzdesip, ár sózinen tálim alǵan tól shákirti emes. Qyzmettes bolyp ta kórgen joq. Óz ómirinde Altaıda týyp, Alataýdy mekendep, Gımalaıda kóz jumǵan teńdessiz tarpań talantpen bar-joǵy úsh-aq ret jolyqty. Alǵash ret ony stýdent kezinde Jazýshylar odaǵynyń aldynan ushyrastyrdy. Asqaq keıippen basyn shalqaq ustap, zeńgir kókke kóz salyp tur eken. Iyǵyna túsken qalyń shashyn silkip jibergende, kósile shabýǵa oqtalǵan kerbuǵyǵa uqsap ketedi. Taǵy birde Pýshkın atyndaǵy kitaphanada ótken Oralhan Bókeevpen kezdesýge bardy. Sonda jazyp bergen avtografy da saqtalǵan. Sol kezde teletúsirilim qate boldy ma, áıteýir kesh tórt ret qaıtadan bastaldy. Oraǵań tórteýinde tórt túrli sóıledi. Bir sózdi qaıtalaǵan joq. Qazyna keýdesinen sóz degeniń órilip shyǵa beredi eken. Birinen-biri ótken tórt dýbl jasaldy. Ekinshi ret sonda kórdi.
Erkinniń Oralhanmen úshinshi júzdesýi... Bul qalamgerdiń sońǵy sapary bolyp shyqty. «Júzinde bir muń jatatyn» – sol sherli sapardyń jemisi. Bul joly da Erkin detalǵa dóp túsetin daǵdysynan jańylmaıdy. Kókireginde jattalyp qalǵan jazýshynyń ár sózin muraǵat dúnıesindeı etip, úkilep usynady. Oraǵań úshin qaıǵyly aıaqtalǵan osy sapardyń ár sátin jadynda jańǵyrtady. «Óstip jabyǵyp, sarylyp júrip, tekserý beketinen de óttik-aý. Sóıtsek, Oraǵań bir túbirtek qaǵazyn túsirip alypty. «Jol júrmeı jatyp joq izdedim, bul jaqsy yrym emes» dep ary-beri sabylyp, álgi qaǵazdy báribir taba almady...». Osylaısha aldaǵy jamanattyń habarshysyndaı bolǵan basqa da qolaısyz sátterdi oı eleginen ótkizedi.
Erkin Qydyr – Oralhan Bókeımen birge Úndistan saparynda birge bolǵan jýrnalısterdiń biri. Oraǵańmen jolda júrgen bir ǵanıbet eken. Jas áriptesterine qamqorlyq tanytty. Kóp sóılemeıdi, shyǵarmashylyǵy týraly múlde sóz qozǵamaıdy. Tek anda-sanda ázil aıtyp qoıady. Erteńine qazaq jýrnalısteri sol eldiń Premer-Mınıstrimen kezdesýi kerek edi. Keshke bári birge dastarhandas bolady. Oraǵańnyń mazasy bolmady ma, tamaq iship jarytpaıdy. Odan ári bólmesine demalýǵa ketken. Tańerteńgilik asqa kelmepti...
Gımalaıǵa shattanyp attanǵan qalamgerler qara jamylyp qaıtty. Talaıdyń arman-ańsaryna aınalǵan Kerbuǵy jat eldiń tósinde mert boldy. Bul saparǵa ilesken jigitterdiń ishinde osaly joq-ty. Qyrannyń qııadaǵy qazasy bárine de áser etti. Qaı-qaısysy da qalam terbedi. Árqaısysy sol sapardaǵy óz Oralhanyn tanytty. Erkin de ózgeshe oı tolǵady. Eshnárseni qalt jibermeýge tyrysty.
Osy maqalada janyńdy jylatatyn taǵy bir detal bar. Oraǵań otyrarlyq sheber jasaǵan úskirikti úndilerge tapsyrypty. Tabystap turyp, «Bizdiń bılik qurǵan babalarymyz da osy jerde ǵajap eskertkishter qaldyrǵan», – depti. Sonda úndilerdiń biri: «Baıqańyz, sizdiń babalaryńyz bul jerden qaıta almaı qalǵan», – dep ospadarsyz ázil aıtypty. «Sol keshte Oraǵań mazasyzdaý kúı keshti. Tipti daıashylar aldyna alyp kelgen taǵamnan da nár syzbady» dep jazady Erekeń. Sóıtip, úndiniń sózi jyndynyń sózi bolyp shyǵypty. Bálkim, tarpań minez Oraǵańnyń júıkesin juqartyp, júregin julmalaǵan naq osy ázázil ázil shyǵar.
Bul maqalany ol Oralhannyń óz tásiline salyp, sheber aıaqtaıdy. «Bálkı, Kerbuǵy júzinen muńnyń izi joǵalǵan muńlyqtardan jerigen shyǵar... Bálkı, Kerbuǵy kúlkitoqtyqty tý eter qoǵamnan boıyn aýlaq saldy ma? Ol jaǵy bir Allaǵa ǵana aıan».
Qansha jyl ótse de, Erekeńniń maqalasynda keıiptelgen Kerbuǵynyń kelbeti esimizden ketken emes.
Erkinniń eńbegi qaı kezde de elendi. Ásirese, onyń eki ǵasyrdyń toǵysynda Prezıdent janynan qurylǵan Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres jónindegi Joǵary tártiptik keńestiń jumysyna qatysýy bedelin bıiktetti. «Egemen Qazaqstan» gazeti bas redaktorynyń orynbasary Erkin Qydyr «Kazahstanskaıa pravda» gazeti bas redaktorynyń orynbasary Aleksandr Kozlov ekeýi osy keńestiń múshesi bolyp bekitildi. Quqyq taqyrybyna qalam tartyp júrgen jýrnalıst keńinen kósildi. Bul derbes qurylym óte tegeýrindi edi. Onyń pármenimen birer mınıstr men oblys ákimi oryntaǵynan ushyp tústi. Jýrnalısterdiń abyroıy artty. Bizdiń keıipkerimiz bul iske belsene atsalysyp, eki jyldaı jemisti jumys júrgizdi.
Óziniń shyqqan tegi de osal emes. Ákesi Saǵyndyq – uzaq jyl basshylyq qyzmet atqarǵan, qara sózdiń qadirin biletin kisi. Degenmen, jazýǵa qumarlyq anasy Tazagúl Tankınanyń baýyrlarynan daryǵan tárizdi. Naǵashy jurty – qalyń qazaqqa tanymal qalamgerler Ǵafý Qaıyrbekov pen Marat Barmanqulov (Tankın). Biri – óleń sózdiń sultany, ekinshisi – televızııa óneriniń tulǵasy.
Endeshe, barshaǵa belgili naqyldy sál-pál ózgertip, «Jigittiń jýrnalıst bolmaǵy – naǵashydan» deımiz de...
Shaqyryp turatyn taqyryp
«Erim» deıtin eli bar,
«Elim» deıtin eri bar.
«Egemende» Erkinniń,
Eńbegi men teri bar...
(Jýrnalıstik folklordan)
Óz shyǵarmashylyǵy týraly múlde aýyz ashpaıtyn áriptesterimiz bolady. Aıtary joqtyǵynan emes, qarapaıymdylyǵynan. Erkin de solardyń sanatynan. Kúıbeńi kóp kúndelikti sharýasyn damylsyz sóz etip, seniń basyńdy aýyrtqandy jón sanamaıdy. Qaı maqalasyn qalaı jazǵanyn, qaı saparda ne tyndyrǵanyn ejiktep eske salyp, kásibin qyzyqtap, eldi áńgimege tartqanyn da kórgen emespin. Biraq áıteýir sonysymen de bıikteńkirep turady. Siz ony sózge sarań, tilge jutań eken dep oılap qalmańyz. Sóılese, Erekeń sóılesin. Aınalasyn úıirip ala jóneledi. Qaljyńy qylyshtaı qıyp túsedi. Birde «Egemen Qazaqstannyń» bólim meńgerýshisi Ádil Dúısenbek Shymkenttegi Erkinge tapsyrma bereıin dep izdese, ol birazǵa deıin taptyra qoımapty. Uıaly telefonnyń joq kezi. Osynyń aldynda ǵana Sherhan Murtaza qyzmetkerleriniń tegindegi «ov» qosymshasyn alyp tastaǵan eken. Erkin tabylǵan kezde, Ádekeń: «Qaıda júrsiń-eı?», – dese, «Ózderińiz ǵoı, «ovymyzdy» alyp tastap, «erkin qydyr» dep qoıa bergen», – dep jaýap beripti. Sony estigen Sheraǵań da tilshisiniń tapqyrlyǵyna rıza bolypty.
Jazǵan-syzǵandary týraly ózi aqyry sóz qozǵamaıdy eken, biz aıtaıyq. Aldymen ańǵarylatyny, Erkin maqalalaryna taqyrypty ádemi qoıady. Minekeı, sanamalaı berińiz. «Ákim boldym-aý, qansha kúnge», «Baıý boldy basty arman», «Tórtinshi bılik, tórge shyq!», «Qarataı Turysov keshirim surady, al Úkimettiń uıaty nege oıanbaıdy?», «Ulyqqa emes, sotqa bar», «Qaraýlyq qaqpany», «Jalsyz jylqynyń jalasy», «Qazaqty «Avrora» emes, naryq oıatty», «Otyrardyń ornyn sıpap qalmaıyq», «Otanymyz tek Ońtústik qana ma?», «Depýtat atyn jamylyp...», «Kabınetshil reformatorlar», «Bılik tasasynda baılyq bar», «Eki kememen qatar júzgen eptiler», «Úkimet usaqtap ketpese...», «Talapaıǵa saldy da, tasada qaldy», «Qazaqty oıatqan qońyraý». Jazǵandarynyń jer tarpyp turǵan taqyrybyna qarap, eriksiz eleń ete qalasyń. Sosyn dereý oqýǵa kirisesiń.
Oqısyń da, jýrnalıstiń jazý stıli basqalardan bólek ekenin kóresiń. Stıl demekshi, keıipkerimiz aǵysqa qarsy júzgendi táýir kóretin sekildi. Birde ol ózgelerdiń san ret sharlaǵan izine túspeı, máselege basqasha qyrynan kelip, «Qyzmet – qoldyń kiri emes» dep taqyryp qoıyp, maqala jazdy. Qashannan dástúrli úrdispen kele jatqan qalypty qaǵıdanyń qaltarys jaqtaryna úńildi. Solaı, onyń maqalasynyń sheber qııýlastyrylǵan ataýynyń ózi adamdy tartyp áketedi. Ulyqbek aǵamyzsha aıtsaq, «Gazettiń shetinde, Tórtinshi betinde, Osyndaı taqyryp, Turady ózine shaqyryp...».
Erkin Qydyr maqalalaryna taqyryp qana emes, forma tabý jaǵynan da sony soqpaq saldy. Taǵy birde ol túngi qalanyń tynysyn tyńdaý úshin trolleıbýsqa minedi. Qatardaǵy turǵyndar tutynatyn qarapaıym kóliktiń ishindegi qoǵamnyń bólshegin bólip alyp qarastyrady. Qalanyń halqy jalpy men jalqynyń yńǵaıynda nysanaǵa iligedi. Sol tozyǵy jetse de toqtamaýǵa tyrysatyn tegeýrindi tehnıkanyń terezesinen shyraıly Shymkent shaharyna zer salady. Al maqalasynyń sońynda túıgen túıini sanańdy selt etkizedi. «Nege ekenin qaıdam, áıteýir maǵan bizdiń qoǵam dál qazir úlken joldyń boıynda toq jalǵaǵyshynan ajyrap, júrmeı qalǵan trolleıbýsty kóz aldyma ákeledi...». Bul – 1991 jyldyń qańtarynda jaryq kórgen maqala. Bylq-sylq etken odaqtyń áli taramaǵan kezi. Ilgeride jazǵan «Tosqaýyl nemese 1984-1988 jyldardy qamtıtyn shytyrman oqıǵaly eki serııaly derekti fılmniń senarııi» degen feleton úlgisindegi maqalasy da ońtústiktegi oıly oqyrmannyń esinde bolar. Ol tusta bul eshkimge jalyn ustata qoımaıtyn «Ońtústik Qazaqstannyń» jas perisi edi. Basy bardy ıdirýge, tizesi bardy búgiltýge beıim turatyn kezi. Jıyrma bestiń jalynymen jazylǵan sol dúnıelerdiń qyzýy áli kúnge deıin kete qoıǵan joq.
Erkin maqalany jazý barysynda sátti detaldardy kóbirek izdeıdi. Ony molynan tabady da. Jazǵanyn sonymen tuzdyqtaıdy. Ony týyndysynyń ár tusyna mór ǵyp basady. Baıandalatyn faktilerdi shıryqtyra túsý úshin árqaısysyn shegelep turyp bekitedi. Maqalany óte sátti aıaqtaý – onyń qashannan qalyptasqan dástúrli mashyǵy. «Qazaqtyń toıy: jınalys, ysyrap jáne tyrashtaný» degen áleýmettik ocherkiniń sońynda amerıkalyq etnograf-ǵalym Sıntı Verner bıkeshtiń zertteýi týraly aıtady. Bul Erekeń neǵyp aıaq astynan «sıntıshilep» ketti dep, sońyna jetkenshe asyǵasyz. Sóıtsek, ol AQSh-tan kelgen aq bıkeshtiń ózine nemese kózine emes, sózine qyzyqqanǵa uqsaıdy. «Jas ǵalymnyń tańdaǵan taqyryby – qazaqtyń salt-dástúri. Ol Ońtústik óńirinde eki jyldaı zertteý júrgizip, derekter jınap bolǵan soń, eline baryp, dıssertaııa qorǵapty. Bul joly qazaqtyń toı-tomalaqtaǵy shyǵyny jaıly taqyrypty zertteýge kelgen eken. Muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy amerıkalyqtar qazaqtyń bir osal tusyn dóp basqanyna qaıran qaldym. Uıat boldy ǵoı...» dep qorytady. Báse...
Áriptesimizdiń jazǵan dúnıeleri toptastyrylǵan «Usaqtama, Úkimet» atty kitabyna alǵy sóz jazǵan áıgili Sheraǵań – Sherhan Murtazanyń ózi «Eńbekteriniń qaısysyna bolmasyn, kóz júgirtseńiz, óz ultyna degen qurmet pen súıispenshilik lebin ańǵarasyz» dep baǵa beripti. Eńbegi eskerýsiz bolǵan joq. BAQ salasyndaǵy Prezıdent syılyǵyn ıelendi. Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri atandy. Álemniń talaı eliniń topyraǵyna tabany tıdi. Árqaısysynan ózindik oı túıdi. «Otyrar» atty tanymdyq kitap jazyp, el aldyndaǵy paryzyn ótedi.
Qalamy qarymdy, qadamy qadirli Erkin – erkin oıdyń adamy. Ol erikkenshe emes, Erkinshe jazady. Kóp jazyp, kóbik ezedi eken dep qalmańyz. Keıde aılap-jyldap qalam ustamaı ketetini bar. Ondaıda qarap júrmeıdi. «Egemenniń» kúndelikti qara sharýasy jetip artylatyn. Saýytbek aǵamyzdyń sáýletkerlik talǵamymen salynǵan sándi ǵımaratta Erekeńniń de erekshe qoltańbasy bar. Jýrnalıst bolmaǵanda, sózsiz ekonomıst bolar edi. Oǵan qabilet-qarymy molynan jetedi. Munysy «Egemenniń» ǵımarattaryn turǵyzý barysynda aıqyn kórindi. Jýrnalısterge arnap bir emes, birneshe úı, eki jataqhana salyndy, redakııanyń negizgi qory ulǵaıa tústi. Sonyń nátıjesinde ujymda baspanasyz birde-bir qyzmetker qalǵan joq. Jarnama tartý, tabys tabý jolǵa qoıyldy, gazet taralymy ósti. Keıin ol búkil ujymdy basqardy. «Egemenniń» tútinin túzý ushyrýǵa sol shańyraqta shırek ǵasyrdan astam ýaqyt qyzmet atqarǵan Erkinniń sińirgen eńbegi mol.
Erkindiktiń elshisi Erkinniń «Egemendegi» dástúri búginde elordanyń bas gazeti «Astana aqshamynda» jalǵasyp keledi. Bas redaktor retindegi bedeli bıik. Jurtqa jaıly, eshkimge daýys kótermeıdi. Birde-bir qyzmetkeriniń «eńsemizdi sol ezgilep tastady» degenin estigenimiz joq.
Ol – qarym-qabiletin jarııalylyqtyń bastaý-bulaǵyna sýarǵan birbetkeı býynnyń ókili. Óziniń de, sóziniń de erkin bolatyny sodan. Jazýdy bastasa – qalamyn, qurylysty bastasa – qalaǵyn qolǵa alyp, sheberligin shyńdaýdan jalyqpaıdy...
* * *
Áne-mine degenshe kórkem minezdi keıipkerimizdiń týǵan kúni de kep qapty. Entelep kelip, esikten qarap turǵan eleýli elý toǵyzyńyz qutty bolsyn, Erkin dos! Elińiz aman, denińiz saý bolyp, aqyryn sóılep, anyq basyp, aman júrińiz! Karantın bitken soń erkin qydyrarsyz!
Baýyrjan OMARULY
