(Murat Móńkeuly ómiriniń sońǵy sátteri týraly ne bilemiz?)
Shalda men shaıyr
Edil, Jaıyq arasy,
Eki sýdyń salasy.
Baıtaqta qalǵan kóp jurtqa,
Arasy bolǵaı panasy.
Qosh, aman bol, jan dosym,
Kókirektegi shybyn jan,
Keter de bilem shamasy...
(Murat Móńkeuly)
Denderdiń topyraǵyna tabany tıgen adamnyń arnaıy táý etip baratyn oryndary jetkilikti. Sebebi Jaıyqty jaǵalaı qonǵan eldi mekenderdiń qaı-qaısysynda da ólke tarıhynyń aıshyqty izi qalǵan. Ásirese jany izgi jyrqumar qaýym Jarsýat aýylynyń mańyndaǵy Murat Móńkeulynyń aqshańqan kesenesine soqpaı ótpeıdi. Al bir kezde aqynnyń basyna mazar ornatpaq túgili onyń qaıda jerlengenin biletinderdiń ózi saýsaqpen sanarlyq edi. Amanatqa adal kónekóz qarttardyń arqasynda qazaq ádebıetiniń aıtýly tulǵasy Murat Móńkeulynyń qabirine keńes zamanynynyń ózinde arnaıy belgi qoıylǵan.
Ǵylymǵa endi ǵana qadam basyp, Murat murasyn zertteý úshin Atyraýǵa alǵash kelgen saparymyzda-aq aqyn beıitine baryp, rýhyna taǵzym etýdi jón sanadyq. Shejireli Jarsýatqa jetken soń taıaý jerdegi shaǵyn qorymǵa qaraı jaıaýlap tarttyq. Ádepki áserdiń eshqashan umytylmaıtyny ámbege aıan. Bári de kúni keshegideı kóz aldymyzda saırap tur.
– Mine, Murat aqyn osynda jatyr!
Jolbasshymyz – Inder aýdandyq gazeti bas redaktorynyń orynbasary, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeıtin elgezek áriptesimiz Sansyzbaı Bazarbaevtyń daýysy eleń etkizdi. Jol shetindegi «Aqyn Murat Móńkeulynyń beıiti» dep jazylǵan kórsetkish taqta birden kózge shalyndy. Beıit qorymnyń ishinde oqshaý tur. Qabirdiń aınalasy ulýtaspen qaptalǵan. Aýmaǵy ájeptáýir keń qorshaý jasalǵan. Eskertkish taqtada aqynnyń aty-jóni, týǵan, qaıtys bolǵan jyldary, belgi qoıýshynyń aty-jóni kórsetilgen. Aqynnyń:
Taısoıǵan, Oıyl, Qıyl, Denderimiz,
Qarabaý, meken etken jerlerimiz.
Saǵyzdy, Topyraqshashty basa jaılap,
Kúzekke qaıtýshy edi elderimiz, –
degen bir aýyz óleńi tasqa qashalyp jazylǵan. Ataqty «Saryarqanyń» úzindisi. Bul – beıittiń búgingi ahýaly. Al onyń aqynnyń ardaqty esimi aqtala qoımaǵan kezdegi qalpy múlde ózgeshe edi.
Osy tusta mynadaı saýal týyndaıdy. Qyzylqoǵa aýdanynyń Qarabaý aýylynda týyp-ósken aqynnyń Inder aýdanyndaǵy Jarsýat aýylynyń syrtynda jerlenýiniń syry nede? Jalpy, Murat Móńkeulynyń ómirbaıanynda jazylǵan «1906 jyly Inder aýdanynyń Órlik aýylynda dúnıe salǵan» degen derekten basqa ne bilemiz? Aqyn ǵumyrynyń keıingi kezderi jaıynda málimet bar ma ózi?
Óz dáýirinde búkil Dender óńirine belgili bolǵan shejireshi qart Kenjeǵalı Toǵyzbaevtyń uly Jókes aǵamyz ákesinen estigen áńgimeni bylaısha órbitti:
– Osynaý óńirge aty máshhúr Sholaq degen bı bolypty. Sózge sheshen, ot aýyzdy, oraq tildi kisi eken. Begis Berishtiń bıi atanǵan adam. Sholaqtyń Dúısenbi, Beısenbi degen eki uly bolǵan. Dúısenbiniń Túımesh degen qyzynan órgen perzentter barshylyq. Myna Bódene aýylynda turatyn Nysanǵalı Quraqov – sol Sholaqtyń nemere qyzy Túımeshtiń uly.
Murat aqyn jastaıynan Sholaq bıdiń janynda júredi. Keıin ekeýi óte jaqyn dos-jaran bop ketedi. Shynynda da biri bı, biri aqyn, keremet úılesip turan joq pa?! Sholaq Murattan edáýir úlken bolsa da, aqyndy ózimen teń sanaıdy. Bulardyń Beısen degen delbeshisi bar eken. Úsheýi kóńilderi jarasyp, el aralap, serilik quryp, kóp júrse kerek. Bir dýmandy otyrystan qaıtyp kele jatqanda olar: «Tiride irgemiz birge bolyp edi, ólgende molamyz qatar tursyn. Kim birinshi dúnıeden ozsa, sol osy jerge qoıylsyn», – dep serttesedi. Arada jyldar ótedi. Aldymen Sholaq bıdiń dám-tuzy taýsylyp, jaryq dúnıemen qoshtasady. Murat pen Beısen ony ýáde baılasqan jerge ákelip, arýlap qoıady.
El-jurtqa jastaıynan keń tanymal Murat aqyn sal-serilik quryp, Jaıyqtyń arǵy betindegi Mámbettiń qaratoqaılaryna baryp turady eken. Arǵy bettiń qumyn mekendeıtin aǵaıyndy Mámbet aýylynyń adamdary dep ataıdy. Bul – qazirgi Órlik aýlynyń tusy. Sonda el aralap júrgen aqyn aıaq astynan qatty aýyrady. Ishi túıilip, baýyryn jaza almaı ilbigen kúıi Órliktegi Shalda Qarmysuly degen sherkeshtiń úıine jetip jyǵylady. Shalda Sholaq bımen qudandaly bolyp keledi. Sol Shaldanyń Jumazııa deıtin qyzy Sholaqtyń týǵan aǵasy Qarqynbaıdyń Orynbaıynyń áıeli edi. Kýlagın (Esbol) aýylyndaǵy Orynbaıdyń balasy Súıeý aqsaqal da bul áńgimeni rastaı alady. (Shaldanyń urpaǵy Marat Baızaqovtyń kitabynda Orynbaıdyń áıeli Jumaǵyz dep kórsetilgen. B.O.)
Shaldanyń qys qystaýy da, jaz jaılaýy da osy. Órlik pen Qaraǵashtyń mańyn jaılaǵan bir shoǵyr sherkeshterdiń aýyly Shalda aýyly dep atalǵan. «Bı bol, bı bolmasań, bı túsetin úı bol» degendeı, onyń úıi kún uzaqqa qonaqtan bir bosamaıtyn kórinedi. Jany qınalǵan shaqta ıgi jaqsylardyń bári bas qosatyn sol bir qydyr daryǵan shańyraq esine túsken Murat ta at basyn osynda tiregen ǵoı.
– Qudeke, men qatty aýyryp kele jatyrmyn, – deıdi Murat qınalyp, – naýqasymnyń beti jaman, júregim birdeńeni sezedi. Arǵy bettegi aýylǵa jete alatyn túrim joq. Janym qalsa – qalar, qalmasa... Amanatymdy aıtaıyn.. Sholaqty bilesiń ǵoı. Jan aıaspas dos boldyq. Beıitimiz birge bolsyn degen sertimiz bar edi. Olaı-bulaı bop ketsem, sonda jetkiz...
Shalda baıǵus «qaıdaǵyny aıtpashy», – dep báıek bolyp Murattyń qasynda jany qalmaı júredi. Biraq aqynnyń hali sát saıyn nasharlaı túsedi. Kenet ol úı ıesinen shylapshyn suraıdy. Sol jerde Murat bir shylapshyn toltyryp aq kóbik qusady da sylq ete túsedi. Janyna jınalyp otyrǵan aýyldyń kónekóz aqsaqaldary: «Bul shyqqan óleńniń jeli ǵoı. Murat ta, óleń de joq endi», – dep ah uryp, kúńirenisip ketken.
Sóıtip, kómeıinen jyr saýlaǵan qaıran aqyn osylaısha alpys úsh jasynda aıaq astynan jabysqan keselden ajal qushady. Tóńirek túgel qulaqtanady. «Aǵaıynymyzdyń súıegin alyp ketemiz», – dep Qarabaýdan qaratoqaı týystary keledi. Biraq Shalda: «Murattyń aqtyq demi taýsylardan buryn aıtyp qaldyrǵan amanaty bar», – dep olarǵa kónbeıdi. Sóıtip, Órliktegi orys tamyrynyń bireýiniń qaıyǵyn surap alyp, marqumnyń denesin Jaıyqtyń bergi betine ótkizip, Sholaq beıitiniń janynan oryn saılaıdy. Keıin bı men aqynnyń delbeshisi bolǵan Beısen Sánkisiulyna da topyraq sol jerden buıyrady.
Osynyń bárin maıyn tamyzyp áńgimelegen Jókes aǵa ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldarynyń aıaǵynda Qazbek aýyldyq keńesiniń ortalyǵy bolǵan altynshy aýylda dúnıege kelipti. Jetinshi klastan keıin oqı almaı, eńbekke aralasqan. Biraq quımaqulaq bala ákesinen estigen óleń-jyrlar men qyzyqty hıkaıalardy zerdesine toqı bergen. Kolhozshy, kólik júrgizýshisi, mekteptiń sharýashylyq isiniń meńgerýshisi, balyq aýlaý brıgadıri bolypty. Keýdesi kól-kósir qazynaǵa toly kósheli kisi. Murat aqynnyń jyrlaryn jatqa aıtyp otyrǵanda bir sózinen jańylmaıdy. Sharshaý degendi bilmeıdi. Erkin kósiledi. Daýysy qulaqqa sondaı jaǵymdy. Júzi jyly, júregi taza, salmaqty adam edi. Kóp balaly kórinedi.
Sol Jókes aǵam Shalda men shaıyrdyń hıkaıasyn osylaısha baıandap berip edi. Biz munymen shektelmeı, Murat dúnıe salǵanda qasynda bolǵan Shaldanyń derekterin odan ári qazbalaı tústik.
Shaldanyń jıeni Tólesh Tilekqabylov Inderborda turady eken. 1933 jyly týǵan. Óte áńgimeshil. Qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi. Órlik pen Jarsýattaǵy mekteptiń muǵalimi, Jambyl atyndaǵy orta mekteptiń dırektory bolyp qyzmet istepti. Tipti aýdandyq oqý bólimin de basqarǵan. Ol kisiniń aıtýynsha, Shalda patsha bıligi tusynda schetchık degen qyzmet atqarǵan. Jer bólinisin qadaǵalaǵan. Belgilengen jerdi kesip-piship, ólshep berip júrgen sııaqty. Qazaqqa da, orysqa da qadirli bolǵan desedi. Shaldanyń birinshi áıelinen Baızaq, Aıtbaı, Aıtmyrza degen úsh bala týǵan. Ekinshi áıelinen Ábil degen urpaq bar. Baızaqtyń úlken qyzy Bátıma – meniń sheshem. Sonda biz Saqaý sherkesh Shaldanyń jıeni bolamyz».
Birer saǵat áńgime barysynda Tókeńniń tekti tulǵasyn, bekzat bolmysyn anyq ańǵarǵandaı edik. Qatelespeppiz. Bıylǵy «Mereıli otbasy» ulttyq báıgesinde atyraýlyq Tilekqabylovtar áýleti bas júldeni jeńip alǵanda týmysynan pedagog qaıran Tólesh aǵamnyń tárbıesi tekke ketpegen eken ǵoı dep súısindik.
Bul áýlettiń túp naǵashysy Shalda Qarmysulynyń týǵan jáne ómirden ótken kezeńi týraly derekter qolymyzǵa túspeı tur. Onyń esesine qazir Sholaq bı 1841 – 1904 jyldarda ómir súrgen degen málimetter túrli aqparat kózderinde jarııalanyp júr. Biraq naqty dáıektemeleri áli aıqyndala qoıǵan joq. Aqsaqaldardyń aıtýy boıynsha, onyń jasy Murattan anaǵurlym úlken sııaqty edi.
Aıtpaqshy, ilgeride Órlikte turatyn toqsannan asqan aqsaqal Úmbetııar Esjanov ta Muratty osy Shaldanyń úıinde kórdim demep pe edi?! Demek, aqyn ǵumyrnamasyn tolyqtyra túskimiz kelse, Shalda sherkeshtiń tóńiregin áli de qaýzaıtyn bolamyz.
Beıit pen belgi
Sur jorǵa attyń súrgini,
Qaǵyl jerdiń úrgini.
Aq tósteri ańqıyp,
Qarasha qaıtar kúz kúni.
Qyzyl tilim qyrmyzy,
Ýaqyt kelse Alladan,
Alyp keter bir kúni...
(Murat Móńkeuly)
Biz osy joly Jókes Kenjeǵalıevten Murattyń basyna alǵash qoıylǵan belginiń de jaı-japsaryn suradyq. Onyń ústine ózimiz arnaıy baryp kórgen soń kóńilimiz tolyp, qıyn-qystaý kezeńge táýekelge bel býǵan azamattar jóninde molyraq málimet alýǵa qumartqanymyz ras edi. Jalpy, Murat aqynnyń basyndaǵy eskertkish-belgini toqyraýdyń tońy jibimeı turǵan kezeńde Berdesh Esbosynov degen azamattyń óz qarjysyna ornatqany jóninde burynyraqta estigenimiz bar-dy. Ákimshildik-ámirshildik júıeniń qaharynan qaımyqpaı, Murattyń esimin súısinip eske alǵanyń úshin esep berýge týra keletin ásiresaq zamanda aqynnyń basyn qaraıtý erlikke barabar ekeni belgili. Biz suhbattasqan Qurylys aýylynyń turǵyny Jókes Kenjeǵalıev Berdesh Esbosynovtyń nemere aǵasy eken. Eskertkish-belgini ornatýǵa bul kisiniń de tikeleı qatysy bar kórinedi.
– Men 1928 jyly týǵanmyn. Biz Berishtiń Qaratoqaı atalyǵynan taraǵan Shyndeke degen rýdanbyz, – dep sózin jalǵady Jókeń. – Meniń ákem Kenjeǵalıdyń ákesi – Toǵyzbaı, onyń ákesi – Toqan, onyń ákesi Shyman. Kenjeǵalıdyń Esmaǵambet, Esbosyn deıtin aǵalary bolǵan. Berdesh – sol Esbosynnyń balasy. Ákem eki aǵasyna erkelep, erkin ósken. Atamyz Toǵyzbaı aqsaqal da «Balanyń kenjesi ystyq, munyń betine qaqpańdar», – dep ákemdi aǵalaryna amanat etip tapsyrǵan. Sóıtip, eki aǵasy sharýaǵa aınalyp, ákem sal-serilik quryp, el aralap júre bergen. Ákem: «Men Murat óleńderin bilgenimniń arqasynda qyz-qyrqynnyń ortasyna erkin aralasyp ketýshi edim. Aqynnyń jyrlaryn jattap alyp, Qurmas degen jerde bolǵan segiz jıynǵa qatystym. Kádimgi Murattyń ózi: Bazarbaı, Qabyrshaqty, Kúnen, Qurmas, Adyra qudyq edi, sýy syrlas. Arqada at shaptyryp, aq úı tigip, Dediń be, álde bizdi keńes qurmas, – dep jyrǵa qosqan Qurmas qoı», – dep aıtyp otyratyn.
Bir kúni ákem Berdesh ekeýmizdi shaqyryp aldy. Men shopyrmyn. Berdesh Taısoıǵanda dúkenshi bolyp isteıtin edi. «Osy qarajat degendi kez-kelgen jerde shashyp júrsińder ǵoı. Meniń kózim tiride Murat aqynnyń basyna belgi qoıyńdar. Úkimet qoldasa – qoldar, qoldamasa – eshteńeleriń ketpes. Bul mańaıda Murattyń qaıda jerlengenin menen basqa biletin kisi qalǵan joq. Erteń olaı-bulaı bop ketsem, kóp nárseni joǵaltyp alasyńdar. Belgi degen ne táıiri, ekeýiń eki aılyq jalaqylaryńdy qısańdar boldy ǵoı», – dep qamshylaı sóıledi. Sodan soń maǵan qarap: «Mashınań júrip tur ma, bala?», – dep surady. Ákeı Berdesh ekeýmizdi Murat beıitine bastap aparyp, aqyn óleńderinde kezdesetin jer-sý ataýlaryna shetinen túsinik berip, birqataryn aralatyp kórsetti.
Aqynnyń beıiti bir kezde kerege tórt qulaqty bolǵany baıqalady. Túgelge jýyq opyrylyp qulap qalypty. Basynsha eshqandaı belgi joq. Ýaqyt ozdyrmaı Berdesh ekeýmiz aqyldastyq ta, Atyraýda turatyn nemere aǵamyz Beısen Esmaǵambetovke jolyqtyq. Ol kisi «Oblselhoztehnıka» mekemesiniń qoımashysy edi. Bizdi Petrovskıı atyndaǵy zavodtyń quıý ehynda qalyptaýshy bolyp jumys isteıtin Jaıǵalı Dúısenov degen jigitke tabystady.
Aqyry arada birer kún ótkende «Rýy Qaratoqaı taıpasy. Aqquly bólimi. Ǵulama aqyn Móńkeuly Murat. 1843-1906 jj. Berdesh Esbosynuly» degen jazýy bar, kólemi 50h40 santımetr, salmaǵy 30 kılogramm shoıyn taqta daıyn boldy. Berdesh ekeýmizdiń qýanyshymyzda shek joq. Al ákemizdiń tipten esi shyǵyp ketti. Endi eskertkish-belgini qoıatyn mezgilimiz jaqyndaǵan saıyn órekpigen kóńilimiz shamalap basylaıyn dedi. Qalaı desek te, Berdeshtiń abyroıly qyzmeti bar, onyń ústine ózi kommýnıst. Partııanyń aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys bolyp turǵan kezeń. Sońy qalaı bolar eken dep eptep qaýip oılaǵanymyzdy nesine jasyraıyq. Sol kezde: «Men-aq qoıaıyn, kommýnıst emespin, ári qarapaıym kólik júrgizýshimin», – dedim táýekelge bel baılap.
Abyroı bolǵanda, bizdi aýyl aǵalary túgel qoldady. Jarsýattyń úsh basshysy – Jambyl atyndaǵy sovhozdyń dırektory Muhambet Baqtyǵalıev, partııa komıtetiniń hatshysy Súndet Tasqarın, aýyldyq keńestiń tóraǵasy Mátjan Sápıev (Sholaq bı men Murat aqynnyń atqosshysy Beısenniń nemeresi) Berdeshtiń úıinde otyryp keńes qurdy. Ózara aqyldasyp, bir toqtamǵa kelgen soń Berdesh «nar táýekel!», – dep bir marqanyń basyn qubylaǵa qaratyp, qurbandyqqa shalyp jiberdi... Sóıtip, beıit basyna attandyq. Qasyma Juma Qashýovty jáne taǵy tórt-bes jigitti alyp, taqtany meniń mashınama salyp aparyp, ornatyp qaıttyq. Sol kúngi qýanyshymyz kól-kósir edi. Aqyn qabiriniń basyna belgi ornatqanymyzdy bir kún boıy toıladyq. Keıin Berdesh beıit basyna qurylys materıaldaryn ákelip, belgini odan saıyn áspetteı tústi.
Jókes Kenjeǵalıevtiń aıtýynsha, olar qulpytas-belgini 1964 jyly ornatqan. Ádepkide «Ákemiz alpys ekinshi jyly amanatyn aıtty» degendeı bolyp edi. Keıin sony eske salǵanymyzda, sál oılanyp, «Álde alpys ekinshi jyl ma eken a? Jo-joq, olaı emes, alpys tórt dep jazshy», – dedi nyq senimmen. Ár sózin árlep-zerlep aıtatyn Jókes aǵanyń úıinen rızashylyqpen attandyq.
Bul saparymyzda Jarsýat jumysshylar kooperaııasynyń tóraǵasy bolyp qyzmet isteıtin Berdesh Esbosynovqa da jolyqtyq. Aqsary, kelbetti kisi eken. Ǵylymdaǵy ádepki qadamyn apyl-tapyl basyp júrgen bizdi balasynǵan joq, birden shańyraǵyna shaqyrdy. Jaqsy aǵanyń úıinde jata-jastana áńgimelestik. «Áıteýir eshkim sońymyzǵa túsip, qýdalaı qoımady. Bálkim, bizdi aqynnyń árýaǵy qoldaǵan shyǵar», – deıdi Berdekeń. Murat beıitiniń qaıda ekeni qalyń qazaqqa belgisiz bolyp qalý qaýpi tóngende aqsaqaldyń amanatyn aıaq asty etpeı, partbıletten aıyrylyp qalamyn dep qoryqpaı, táýekelmen úlken is tyndyrǵan osyndaı azamattarǵa qandaı qurmet kórsetse de laıyq emes pe?! Kezinde Murat murasyn ulyqtaýǵa arnalǵan sharalarǵa olar qadirli qonaq retinde shaqyrylyp júrdi.
Biz bul eki aǵamyzben 1992 jylǵy 7 naýryz kúni áńgimelesippiz. Táýelsizdik alǵanymyzǵa jyl da tolmaǵan kez. Naryqtyń qyspaǵy birtindep jaqyndap kele jatqanyna qaramastan eldiń rýhy joǵary edi. Arystardyń aqtalǵan tusy. Ádebıettegi aqtańdardy jappaı zertteý bastaldy. Jas ǵalymdarǵa bir-bir tulǵanyń shyǵarmashylyq ómirbaıanynyń joq-jitigin túgeldeý mindeti júkteldi. Bizdiń de Jaıyqtyń eki jaǵyn jaǵalap, tirnektep mura jınap júrgenimizdiń sebebi osy bolatyn. Eski zamannyń áńgimelerine jetik aqsaqaldar kóp edi ol mezgilde. Olar Murat jyrlaryn shetinen jatqa aıtatyn. Sol suńǵyla shaldardyń zerdesi men zeıininiń arqasynda Murat ǵumyrnamasyn bir izge túsirgendeı boldyq. Ardaqty aqynnyń tal besikten jer besikke deıingi ómirlik saparynyń birqatar sátterin qaǵazǵa hattadyq. Ásirese, aqyn tirshiliginiń sońǵy jyldary haqyndaǵy estelikter óte mańyzdy edi. Osyǵan qatysty biraz málimet jınaqtadyq.
Sholaq bı men Shalda sherkesh týraly aıttyq. Endi Sholaq bıdiń janyna jerlengen úshinshi dosty da umytpaǵanymyz jón. Estýimizshe, aqyn men bıdiń delbeshisi Beısen Sánkisiuly sońynda ónegeli urpaqtary qalǵan sııaqty. Olardyń aıtýynsha, Beısen tipti jaı delbeshi emes, balýan bolǵan desedi. Demek, Murattyń taǵy bir seriginiń ómir derekterine tereńirek úńilý kerek. Tipti, antqa adal, sertke senimdi bolǵan Sholaq – Murat – Beısen úshtigine arnap eskertkish turǵyzsa da bolar edi. Sondaı-aq, onyń beıit mańynda bolýy da shart emes. Dostyq uǵymy osylaısha dáriptelmek.
Murat aqynnyń basyna belgi ornatyp, keıin búkil jurt taǵzym etetin kórnekti keseneniń salynýyna jol ashqan Berdesh Esbosynov ta, Jókes Kenjeǵalıev te qazir ómirde joq. Rýhy shat bolsyn asyl aǵalarymyzdyń!
Baýyrjan OMARULY
