QazAqparat - Álemdi sharpyǵan jahandyq daǵdarystyń bir salasy «valıýta soǵysy» retinde de sıpattalady. Shyndyǵynda dúnıeniń qarjy júıesine ústemdik etip kelgen dollarǵa qarsy «soǵys» sońǵy birneshe jyl boıy kóptegen memlekettiń kún tártibinde tur.
Valıýta sarapshylary dollardyń álemdik ústemdigin sonaý jyldary alǵash ret arab túbeginde aǵytylǵan munaıdyń álemdik naryqqa shyǵýymen baılanystyrady. AQSh-tyń alpaýyt kompanııalary arab munaıyn álemdik naryqqa shyǵarý úshin onyń barrelin dollarmen satýdy usynypty-mys. Sodan bastap «kók qaǵazdyń» álemdi jaýlap alý mıssııasy bastalǵan. Árıne muny teriske shyǵara almaıtynymyz da bar. Óıtkeni munaı áli kúnge dollarmen satylady. «Qara altyn» baǵasy quldyrasa, ulttyq valıýtadan da degbir ketetini sol, bir jaǵynan.
Jalpy dollarsyzdandyrý - ekonomıkaǵa dollardyń qatysýyn shektep, ulttyq valıýtaǵa basymdyq berý. Bul Qazaqstan Úkimetiniń de, Ulttyq bankiniń de birneshe jyl boıy nysanaly túrde atqaryp kele jatqan jumysy. Árıne, naryqtyń ashyqtyǵy, sheteldik ınvestıııa, halyqaralyq saýda máselesi bul jumysty qıyndata túsetini anyq. Degenmen sol suraq - Qazaqstandaǵy qarjy naryǵynyń negizgi retteýshisi bolyp tabylatyn Ulttyq bank ulttyq valıýta úshin ne istep jatyr? El ekonomıkasyn «kók qaǵazdan» tazartyp, dollarǵa táýeldilikten qutyla alamyz ba? Onyń qandaı joldary bar? Jaýap izdep kórelik.
«Teńge - dollar» degende Ulttyq banktiń eń birinshi atqaratyn sharýasy - dollarsyzdandyrý. Teńgedegi turaqtylyqtyń bir faktory, rettegish qural, sheteldik valıýtany el aýmaǵynda qoldanystan shyǵarý maqsatynda júrgiziletin sharalar, ıaǵnı, osy dedollarızaııa. Al ekonomıkany dollarsyzdandyrý úshin eń aldymen eldiń sanasyn dollarsyzdandyrý qajet. Jurt «teńgeniń tilinde» sóıleýi kerek. Qarapaıym halyqtyń «teńge tilimen» sóıleýi úshin eltutqalarynyń esep-qısaby teńgemen túgendelýi tıis. Muny Ulttyq banktiń tóraǵasy Danııar Aqyshev eskertken edi. Memlekettik organdardyń málimdemeleri men aqparattarynda sheteldik valıýtadaǵy ekvıvalentterdi paıdalanýǵa tyıym salý týraly sóz qozǵaǵan. Olımpıada júldegerlerine beriletin aqshalaı syılyqty da teńgemen belgileý kerektigin, bunyń sanadan dollardy shyǵarýǵa septigi zor ekenin aıtqan-dy. Teńgege senim sonda artady. Biraq aıtýyn aıtty-aý, eleý, eskerý jaǵy baıaǵy jartas qalpy.
Endi atqarylǵan naqty isterge keleıik. Aýqymdy jospardyń alǵashqy satysy -teńgeniń qoldanystaǵy salmaǵyn arttyrý. Tapsyrma alǵan boıda iske kirisken bankırler birden osydan bastady. Satylymǵa shyǵarǵan kez kelgen múlik (jer telimi, úı, páter, avtokólik) qunyn dollarmen kórsetýge, sheteldik valıýtamen nesıe berýge tyıym salyndy. Teńgemen ashylǵan depozıtterdiń paıyzdyq mólsherlemesin 9%-dan 14%-ǵa deıin kóterdi. Al sheteldik valıýtalarmen ashylǵan depozıtterdiń paıyzdyq mólsherlemesi 4,5%-dan 2%-ǵa deıin tústi. Sebebi teńgemen saqtalatyn quraldardyń tabystylyǵy joǵary bolýy tıis. Sondaı-aq ulttyq valıýtamen ashylǵan depozıtterdegi kepildendiriletin soma mólsherin arttyrdy. Qazir memleket bank bankrottyqqa ushyraǵan jaǵdaıda salymshylarǵa 5 mln teńgeden 10 mln teńgege deıingi somany qaıtarady. Iaǵnı, adamdarǵa kapıtalyn sheteldik valıýtamen emes, tól teńgemen saqtaý tıimdi bolýy kerek. Osy sharalardyń nátıjesinde teńgemen ashylǵan depozıtter kólemi artty. Bul sózimizdi jaqynda bas bankır Danııar Aqyshev dáıektedi. Bıylǵy qańtar-aqpan aılarynda teńgemen saqtalatyn depozıtterdiń jalpy kólemi 0,3 paıyzǵa ósip, sheteldik valıýtanyń depozıtteri 11,5 paıyzǵa azaıǵan.
Budan bólek, teńgeni erkin aınalymǵa jibergennen keıin teńgemen depozıt ashqan salymshylarǵa valıýta baǵamynyń aıyrmasyn óteý mehanızmi ázirlendi. Bul sanatqa ekinshi deńgeıli bankterde 2015 jyldyń 18 tamyzyna deıin ashylǵan jáne shotta qalǵan somasy 1 mln teńgeden asatyn depozıtter ilikti. Sharty boıynsha ár salymshy depozıtti qaıta resimdegennen keıin kemi bir jyl tıispeı, bankte saqtaýǵa mindettelgen edi. Kúni búginge deıin atqarylǵan bar sharýanyń bas-aıaǵy osy. Bul ekonomıkany «kók qaǵazdyń» qursaýynan shyǵarýǵa jetkilikti me? Buǵan biz emes kásibı sarapshy baǵa bersin.
Halyqaralyq Forex Club kompanııalar tobynyń sarapshysy Valerıı Polhovskıı: «Atqarylyp jatqan bul sharalardyń barlyǵy halyqtyń ulttyq valıýtaǵa degen senimin kúsheıtý sharalary. Eger teńgege senim bolmasa, ekonomıkany dollarsyzdandyrýdan túk shyqpaıdy. Ekonomıkalyq agentter senimdi, balama valıýta izdeı bastaıdy. Óıtkeni kez kelgen ekonomıkalyq júıege barlyq talap pen suranysqa jaýap bere alatyn valıýta kerek. Dollarsyzdandyrýmen kúresý úshin teńgege senimdi kúsheıtý qajet. Buny qalaı jasaý kerek? Eń qarapaıym tásili - ınflıaııa. Ekonomıkalyq júıedegi ınflıaııa proesi baqylaýda bolsa aqsha birligi óziniń barlyq fýnkııasyn atqara bastaıdy. Ol qunnyń ólshemi, aınalym quraly, jınaqtaý quraly bolady. Ekonomıkada ınflıaııa joǵary bolǵanda aqsha bul rólderdi atqara almaıdy. Sondyqtan birinshi ınflıaııamen kúresý kerek. Qazir Ulttyq bank teńgege basymdyq berip, aınalymdaǵy salmaǵyn arttyrý saıasatyna kóshkenin eskersek, bul dál osy máseleni sheshe alady. Eger retteýshi ınflıaııany rettep, tómen deńgeıde ustaı alatynyn kórsetse, birtindep teńgege degen senim kúsheıedi» - deıdi.
Inflıaııa - azyq-túlik pen kórsetiletin qyzmetter qunynyń qymbattaýy. Iaǵnı qymbatshylyq. Sol sebepti eldegi baǵany bir qalypta ustaý mańyzdy. Obaly neshik, Úkimettiń jaǵy talmaı aıtyp jatatyny osy. Prezıdenttiń ózi bul isti ákimderge qatań tapsyrǵan. Bul turǵyda atqarýshy bılik qam-qareketsiz emes. Kúsh salý arqyly jaǵdaıdy ýshyǵýdan aman alyp qalyp otyr. Alaıda ekonomıkanyń jaǵdaıy uzyn arqan, keń tusaýǵa salyp, senimdi otyrýǵa múmkindik bermeıdi. Inflıaııanyń qateri tóngen saıyn tótep beretindeı senimdi otyrý úshin ishki naryqtyń qajettiligin tolyqtaı ózimiz óteýimiz qajet. Azyq-túlik pen turmysqa qajetti taýarlardan bastap otandyq ónimniń úlesin arttyrý - ishki ınflıaııany baqylaýda ustaýdyń eń birinshi tetigi. Kóp aqsap jatqanymyzben, bizde buǵan múmkindik jetkilikti. Sonymen salystyrar bolsaq, sońǵy jyldary Qazaqstandaǵy ınflıaııa deńgeıi baıaý ósken. Kestege kóz júgirtińiz
Inflıaııa deńgeıi
Sońǵy 18 jyldan bergi eń tómengi ınflıaııa 2013 jyly tirkelipti. Dollardyń dúmpýi bolǵan 2015 jyly ájeptáýir ósken. Bıylǵy qańtar-aqpanda 7,6 % quraǵan. Mamandar bıyl jyldyq ınflıaııa osy deńgeıde saqtalyp, 8 paıyzdan aspaıdy dep otyr.
Al dollarmen nesıe bermeý sııaqty sharalar - ákimshilik sıpattaǵy sharalar. Olar sózsiz kómektesedi. Óıtkeni halyqtyń basqa, valıýtany qoldanýyna alǵysharttar osylaı qalyptasady. Ákimshilik tyıym bolsa, alǵyshart qalyptaspaıdy degen sóz. Demek qazir Qazaqstan ekonomıkasyn dollarsyzdandyrýǵa barlyq múmkindik jasalǵan. Valıýta baǵamy erkin aınalymda, qatań nesıelik saıasat júrgizilip jatyr. Eń bastysy, Úkimet Bas bankke erkindik berip, tizgindi ózine ustatty. Sarapshynyń sózine sensek, mundaı múmkindik barda ınflıaııamen kúresti sátti júrgizýge bolady. Inflıaııamen kúres jaqsy júrgizilse, dollarsyzdandyrý sharalary birtindep ózi-aq alǵa basady.
Bul búgingi tirlik. Bastaýyna keleıikshi. Bizdiń ekonomıkamyzǵa nege dollar dendep enip alǵan? Sarapshynyń sózin eskerip, qalyptasqan jaǵdaıdy saralaı kele bir-aq jaýap taptyq. Valıýtalyq saıasat o bastan jaýapty júrgizilmegen. Ulttyq valıýtaǵa kóshken kezden-aq aqsha-nesıe saıasatyna bekem bolǵanda búgingi saldar mundaı bolmas edi. Valerıı Polhovskıı TMD-nyń barlyq elderi osy kúıdi keship otyrǵanyn, burynǵy KSRO aýmaǵynda «kók qaǵazdyń» qaýpin alystan ańdap, valıýta saıasatyn jaýapty júrgizgen Reseı men Prıbaltıka elderi ǵana ekenin aıtady. Osynyń arqasynda Reseıde ara-tura bolǵan turaqsyzdyq pen 1998 jylǵy defolt kezinde de rýblge degen senimge selkeý túsken joq, sharýa shatqaıaqtamady deıdi.
Endi saldarmen kúresip otyrǵan bizdiń elge ne istemek kerek?
Ulttyq valıýtanyń salmaǵyn birtindep, jan-jaqty arttyra berý ǵana qalady. Sonda búginge deıin dollarsyzdandyrý aıasynda qolǵa alynǵan negizgi jumys ınflıaııa men nesıe saıasaty tóńireginde órbip otyr. Jurttyń sanasyn dollarsyzdandyrý da birtindep jasalýda. Bul árıne derbes ekonomıkalyq saıasat júrgizetin egemen el úshin azdyq etedi. Birqatar elder bolashaqta AQSh valıýtasyna baılanysty týyndaıtyn problemalardyń aldyn alýǵa tyrysyp jatyr. Máselen, Reseı dollarlyq aktıvterge salynatyn salymdy qysqartyp, altynǵa basymdyq berdi. Bul arada banktegi depozıt qana emes, jınaqtaýshy mehanızmderdiń basqa tarmaqtary - qazynalyq qorlar, qundy qaǵazdar ulttyq valıýtamen quıylýy qajet. Bizde iri kompanııalar men memlekettik iri qorlar syrtqy saýdadaǵy kelisimder úshin de kapıtaldy dollarmen saqtaýǵa májbúr. Buǵan Ulttyq bank qansha quralyn iske qossa da pármeni júrmeıdi. Sebebi ishki saýdada teńgemen esep aıyryssaq ta, syrtqy sektordaǵy alys-beris «kók qaǵazben» jasalady. Demek ekonomıkany dollardyń daýylynan tolyqtaı qorǵaýǵa dármen joq degen sóz.
Osy oraıda Elbasynyń ózi ekonomıkany dollardyń yqpalynan shyǵarý úshin balama valıýta qajettigin aıtqan bolatyn. Bázbireýler sonyń bir tetigi retinde Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa ortaq valıýta engizýdi usyndy. Sarapshymyz Valerıı Polhovskıı bolsa, bunyń ekiudaı, asyǵýǵa bolmaıtyn másele ekenin aıtady. Sebebi odaq elderinde shıkizat eksportyna táýeldilik joǵary. Sol sebepti de ár memlekettiń óz valıýtasy bolǵany tıimdi. Jan qysylyp, muryn ushyna kelgende árkim óz valıýtasyn devalvaııaǵa ushyratyp, bıýdjet shyǵynyn qysqartyp, áleýmettik shıelenisterdiń aldyn alady. Al ortaq valıýta engizý úshin odaqqa múshe memleketterdiń básekege qabilettiligi bir-birine jeteqabyl bolýy kerek. Básekege qabilettiliginde aıtarlyqtaı aıyrmashylyq bolsa, álsiz eldiń salyq salý bazasy, bıýdjet tabysy tómendeıdi, qaryzdanady. Saldarynan ekonomıkalyq-áleýmettik ahýal ýshyǵady. Buny kúni búgin Eýroodaq ta dáleldep otyr.
Aqbota Kúntýǵanqyzy
