قازاقپارات - الەمدى شارپىعان جاھاندىق داعدارىستىڭ ءبىر سالاسى «ۆاليۋتا سوعىسى» رەتىندە دە سيپاتتالادى. شىندىعىندا دۇنيەنىڭ قارجى جۇيەسىنە ۇستەمدىك ەتىپ كەلگەن دوللارعا قارسى «سوعىس» سوڭعى بىرنەشە جىل بويى كوپتەگەن مەملەكەتتىڭ كۇن تارتىبىندە تۇر.
ۆاليۋتا ساراپشىلارى دوللاردىڭ الەمدىك ۇستەمدىگىن سوناۋ جىلدارى العاش رەت اراب تۇبەگىندە اعىتىلعان مۇنايدىڭ الەمدىك نارىققا شىعۋىمەن بايلانىستىرادى. اقش-تىڭ الپاۋىت كومپانيالارى اراب مۇنايىن الەمدىك نارىققا شىعارۋ ءۇشىن ونىڭ باررەلىن دوللارمەن ساتۋدى ۇسىنىپتى-مىس. سودان باستاپ «كوك قاعازدىڭ» الەمدى جاۋلاپ الۋ ميسسياسى باستالعان. ارينە مۇنى تەرىسكە شىعارا المايتىنىمىز دا بار. ويتكەنى مۇناي ءالى كۇنگە دوللارمەن ساتىلادى. «قارا التىن» باعاسى قۇلدىراسا، ۇلتتىق ۆاليۋتادان دا دەگبىر كەتەتىنى سول، ءبىر جاعىنان.
جالپى دوللارسىزداندىرۋ - ەكونوميكاعا دوللاردىڭ قاتىسۋىن شەكتەپ، ۇلتتىق ۆاليۋتاعا باسىمدىق بەرۋ. بۇل قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ دە، ۇلتتىق بانكىنىڭ دە بىرنەشە جىل بويى نىسانالى تۇردە اتقارىپ كەلە جاتقان جۇمىسى. ارينە، نارىقتىڭ اشىقتىعى، شەتەلدىك ينۆەستيتسيا، حالىقارالىق ساۋدا ماسەلەسى بۇل جۇمىستى قيىنداتا تۇسەتىنى انىق. دەگەنمەن سول سۇراق - قازاقستانداعى قارجى نارىعىنىڭ نەگىزگى رەتتەۋشىسى بولىپ تابىلاتىن ۇلتتىق بانك ۇلتتىق ۆاليۋتا ءۇشىن نە ىستەپ جاتىر؟ ەل ەكونوميكاسىن «كوك قاعازدان» تازارتىپ، دوللارعا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلا الامىز با؟ ونىڭ قانداي جولدارى بار؟ جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
«تەڭگە - دوللار» دەگەندە ۇلتتىق بانكتىڭ ەڭ ءبىرىنشى اتقاراتىن شارۋاسى - دوللارسىزداندىرۋ. تەڭگەدەگى تۇراقتىلىقتىڭ ءبىر فاكتورى، رەتتەگىش قۇرال، شەتەلدىك ۆاليۋتانى ەل اۋماعىندا قولدانىستان شىعارۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلەتىن شارالار، ياعني، وسى دەدوللاريزاتسيا. ال ەكونوميكانى دوللارسىزداندىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ەلدىڭ ساناسىن دوللارسىزداندىرۋ قاجەت. جۇرت «تەڭگەنىڭ تىلىندە» سويلەۋى كەرەك. قاراپايىم حالىقتىڭ «تەڭگە تىلىمەن» سويلەۋى ءۇشىن ەلتۇتقالارىنىڭ ەسەپ-قيسابى تەڭگەمەن تۇگەندەلۋى ءتيىس. مۇنى ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى دانيار اقىشەۆ ەسكەرتكەن ەدى. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ مالىمدەمەلەرى مەن اقپاراتتارىندا شەتەلدىك ۆاليۋتاداعى ەكۆيۆالەنتتەردى پايدالانۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى ءسوز قوزعاعان. وليمپيادا جۇلدەگەرلەرىنە بەرىلەتىن اقشالاي سىيلىقتى دا تەڭگەمەن بەلگىلەۋ كەرەكتىگىن، بۇنىڭ سانادان دوللاردى شىعارۋعا سەپتىگى زور ەكەنىن ايتقان-دى. تەڭگەگە سەنىم سوندا ارتادى. بىراق ايتۋىن ايتتى-اۋ، ەلەۋ، ەسكەرۋ جاعى باياعى جارتاس قالپى.
ەندى اتقارىلعان ناقتى ىستەرگە كەلەيىك. اۋقىمدى جوسپاردىڭ العاشقى ساتىسى -تەڭگەنىڭ قولدانىستاعى سالماعىن ارتتىرۋ. تاپسىرما العان بويدا ىسكە كىرىسكەن بانكيرلەر بىردەن وسىدان باستادى. ساتىلىمعا شىعارعان كەز كەلگەن مۇلىك (جەر تەلىمى، ءۇي، پاتەر، اۆتوكولىك) قۇنىن دوللارمەن كورسەتۋگە، شەتەلدىك ۆاليۋتامەن نەسيە بەرۋگە تىيىم سالىندى. تەڭگەمەن اشىلعان دەپوزيتتەردىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسىن 9%-دان 14%-عا دەيىن كوتەردى. ال شەتەلدىك ۆاليۋتالارمەن اشىلعان دەپوزيتتەردىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى 4,5%-دان 2%-عا دەيىن ءتۇستى. سەبەبى تەڭگەمەن ساقتالاتىن قۇرالداردىڭ تابىستىلىعى جوعارى بولۋى ءتيىس. سونداي-اق ۇلتتىق ۆاليۋتامەن اشىلعان دەپوزيتتەردەگى كەپىلدەندىرىلەتىن سوما مولشەرىن ارتتىردى. قازىر مەملەكەت بانك بانكروتتىققا ۇشىراعان جاعدايدا سالىمشىلارعا 5 ملن تەڭگەدەن 10 ملن تەڭگەگە دەيىنگى سومانى قايتارادى. ياعني، ادامدارعا كاپيتالىن شەتەلدىك ۆاليۋتامەن ەمەس، ءتول تەڭگەمەن ساقتاۋ ءتيىمدى بولۋى كەرەك. وسى شارالاردىڭ ناتيجەسىندە تەڭگەمەن اشىلعان دەپوزيتتەر كولەمى ارتتى. بۇل ءسوزىمىزدى جاقىندا باس بانكير دانيار اقىشەۆ دايەكتەدى. بيىلعى قاڭتار-اقپان ايلارىندا تەڭگەمەن ساقتالاتىن دەپوزيتتەردىڭ جالپى كولەمى 0,3 پايىزعا ءوسىپ، شەتەلدىك ۆاليۋتانىڭ دەپوزيتتەرى 11,5 پايىزعا ازايعان.
بۇدان بولەك، تەڭگەنى ەركىن اينالىمعا جىبەرگەننەن كەيىن تەڭگەمەن دەپوزيت اشقان سالىمشىلارعا ۆاليۋتا باعامىنىڭ ايىرماسىن وتەۋ مەحانيزمى ازىرلەندى. بۇل ساناتقا ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردە 2015 جىلدىڭ 18 تامىزىنا دەيىن اشىلعان جانە شوتتا قالعان سوماسى 1 ملن تەڭگەدەن اساتىن دەپوزيتتەر ىلىكتى. شارتى بويىنشا ءار سالىمشى دەپوزيتتى قايتا رەسىمدەگەننەن كەيىن كەمى ءبىر جىل تيىسپەي، بانكتە ساقتاۋعا مىندەتتەلگەن ەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتقارىلعان بار شارۋانىڭ باس-اياعى وسى. بۇل ەكونوميكانى «كوك قاعازدىڭ» قۇرساۋىنان شىعارۋعا جەتكىلىكتى مە؟ بۇعان ءبىز ەمەس كاسىبي ساراپشى باعا بەرسىن.
حالىقارالىق Forex Club كومپانيالار توبىنىڭ ساراپشىسى ۆالەري پولحوۆسكي: «اتقارىلىپ جاتقان بۇل شارالاردىڭ بارلىعى حالىقتىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاعا دەگەن سەنىمىن كۇشەيتۋ شارالارى. ەگەر تەڭگەگە سەنىم بولماسا، ەكونوميكانى دوللارسىزداندىرۋدان تۇك شىقپايدى. ەكونوميكالىق اگەنتتەر سەنىمدى، بالاما ۆاليۋتا ىزدەي باستايدى. ويتكەنى كەز كەلگەن ەكونوميكالىق جۇيەگە بارلىق تالاپ پەن سۇرانىسقا جاۋاپ بەرە الاتىن ۆاليۋتا كەرەك. دوللارسىزداندىرۋمەن كۇرەسۋ ءۇشىن تەڭگەگە سەنىمدى كۇشەيتۋ قاجەت. بۇنى قالاي جاساۋ كەرەك؟ ەڭ قاراپايىم ءتاسىلى - ينفلياتسيا. ەكونوميكالىق جۇيەدەگى ينفلياتسيا پروتسەسى باقىلاۋدا بولسا اقشا بىرلىگى ءوزىنىڭ بارلىق فۋنكتسياسىن اتقارا باستايدى. ول قۇننىڭ ولشەمى، اينالىم قۇرالى، جيناقتاۋ قۇرالى بولادى. ەكونوميكادا ينفلياتسيا جوعارى بولعاندا اقشا بۇل رولدەردى اتقارا المايدى. سوندىقتان ءبىرىنشى ينفلياتسيامەن كۇرەسۋ كەرەك. قازىر ۇلتتىق بانك تەڭگەگە باسىمدىق بەرىپ، اينالىمداعى سالماعىن ارتتىرۋ ساياساتىنا كوشكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ءدال وسى ماسەلەنى شەشە الادى. ەگەر رەتتەۋشى ينفلياتسيانى رەتتەپ، تومەن دەڭگەيدە ۇستاي الاتىنىن كورسەتسە، بىرتىندەپ تەڭگەگە دەگەن سەنىم كۇشەيەدى» - دەيدى.
ينفلياتسيا - ازىق-تۇلىك پەن كورسەتىلەتىن قىزمەتتەر قۇنىنىڭ قىمباتتاۋى. ياعني قىمباتشىلىق. سول سەبەپتى ەلدەگى باعانى ءبىر قالىپتا ۇستاۋ ماڭىزدى. وبالى نەشىك، ۇكىمەتتىڭ جاعى تالماي ايتىپ جاتاتىنى وسى. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى بۇل ءىستى اكىمدەرگە قاتاڭ تاپسىرعان. بۇل تۇرعىدا اتقارۋشى بيلىك قام-قارەكەتسىز ەمەس. كۇش سالۋ ارقىلى جاعدايدى ۋشىعۋدان امان الىپ قالىپ وتىر. الايدا ەكونوميكانىڭ جاعدايى ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالىپ، سەنىمدى وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ينفلياتسيانىڭ قاتەرى تونگەن سايىن توتەپ بەرەتىندەي سەنىمدى وتىرۋ ءۇشىن ىشكى نارىقتىڭ قاجەتتىلىگىن تولىقتاي ءوزىمىز وتەۋىمىز قاجەت. ازىق-تۇلىك پەن تۇرمىسقا قاجەتتى تاۋارلاردان باستاپ وتاندىق ءونىمنىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ - ىشكى ينفلياتسيانى باقىلاۋدا ۇستاۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى تەتىگى. كوپ اقساپ جاتقانىمىزبەن، بىزدە بۇعان مۇمكىندىك جەتكىلىكتى. سونىمەن سالىستىرار بولساق، سوڭعى جىلدارى قازاقستانداعى ينفلياتسيا دەڭگەيى باياۋ وسكەن. كەستەگە كوز جۇگىرتىڭىز
ينفلياتسيا دەڭگەيى
سوڭعى 18 جىلدان بەرگى ەڭ تومەنگى ينفلياتسيا 2013 جىلى تىركەلىپتى. دوللاردىڭ ءدۇمپۋى بولعان 2015 جىلى اجەپتاۋىر وسكەن. بيىلعى قاڭتار-اقپاندا 7,6 % قۇراعان. ماماندار بيىل جىلدىق ينفلياتسيا وسى دەڭگەيدە ساقتالىپ، 8 پايىزدان اسپايدى دەپ وتىر.
ال دوللارمەن نەسيە بەرمەۋ سياقتى شارالار - اكىمشىلىك سيپاتتاعى شارالار. ولار ءسوزسىز كومەكتەسەدى. ويتكەنى حالىقتىڭ باسقا، ۆاليۋتانى قولدانۋىنا العىشارتتار وسىلاي قالىپتاسادى. اكىمشىلىك تىيىم بولسا، العىشارت قالىپتاسپايدى دەگەن ءسوز. دەمەك قازىر قازاقستان ەكونوميكاسىن دوللارسىزداندىرۋعا بارلىق مۇمكىندىك جاسالعان. ۆاليۋتا باعامى ەركىن اينالىمدا، قاتاڭ نەسيەلىك ساياسات جۇرگىزىلىپ جاتىر. ەڭ باستىسى، ۇكىمەت باس بانككە ەركىندىك بەرىپ، تىزگىندى وزىنە ۇستاتتى. ساراپشىنىڭ سوزىنە سەنسەك، مۇنداي مۇمكىندىك باردا ينفلياتسيامەن كۇرەستى ءساتتى جۇرگىزۋگە بولادى. ينفلياتسيامەن كۇرەس جاقسى جۇرگىزىلسە، دوللارسىزداندىرۋ شارالارى بىرتىندەپ ءوزى-اق العا باسادى.
بۇل بۇگىنگى تىرلىك. باستاۋىنا كەلەيىكشى. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا نەگە دوللار دەندەپ ەنىپ العان؟ ساراپشىنىڭ ءسوزىن ەسكەرىپ، قالىپتاسقان جاعدايدى سارالاي كەلە ءبىر-اق جاۋاپ تاپتىق. ۆاليۋتالىق ساياسات و باستان جاۋاپتى جۇرگىزىلمەگەن. ۇلتتىق ۆاليۋتاعا كوشكەن كەزدەن-اق اقشا-نەسيە ساياساتىنا بەكەم بولعاندا بۇگىنگى سالدار مۇنداي بولماس ەدى. ۆالەري پولحوۆسكي تمد-نىڭ بارلىق ەلدەرى وسى كۇيدى كەشىپ وتىرعانىن، بۇرىنعى كسرو اۋماعىندا «كوك قاعازدىڭ» قاۋپىن الىستان اڭداپ، ۆاليۋتا ساياساتىن جاۋاپتى جۇرگىزگەن رەسەي مەن پريبالتيكا ەلدەرى عانا ەكەنىن ايتادى. وسىنىڭ ارقاسىندا رەسەيدە ارا-تۇرا بولعان تۇراقسىزدىق پەن 1998 جىلعى دەفولت كەزىندە دە رۋبلگە دەگەن سەنىمگە سەلكەۋ تۇسكەن جوق، شارۋا شاتقاياقتامادى دەيدى.
ەندى سالدارمەن كۇرەسىپ وتىرعان ءبىزدىڭ ەلگە نە ىستەمەك كەرەك؟
ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ سالماعىن بىرتىندەپ، جان-جاقتى ارتتىرا بەرۋ عانا قالادى. سوندا بۇگىنگە دەيىن دوللارسىزداندىرۋ اياسىندا قولعا الىنعان نەگىزگى جۇمىس ينفلياتسيا مەن نەسيە ساياساتى توڭىرەگىندە ءوربىپ وتىر. جۇرتتىڭ ساناسىن دوللارسىزداندىرۋ دا بىرتىندەپ جاسالۋدا. بۇل ارينە دەربەس ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزەتىن ەگەمەن ەل ءۇشىن ازدىق ەتەدى. بىرقاتار ەلدەر بولاشاقتا اقش ۆاليۋتاسىنا بايلانىستى تۋىندايتىن پروبلەمالاردىڭ الدىن الۋعا تىرىسىپ جاتىر. ماسەلەن، رەسەي دوللارلىق اكتيۆتەرگە سالىناتىن سالىمدى قىسقارتىپ، التىنعا باسىمدىق بەردى. بۇل ارادا بانكتەگى دەپوزيت قانا ەمەس، جيناقتاۋشى مەحانيزمدەردىڭ باسقا تارماقتارى - قازىنالىق قورلار، قۇندى قاعازدار ۇلتتىق ۆاليۋتامەن قۇيىلۋى قاجەت. بىزدە ءىرى كومپانيالار مەن مەملەكەتتىك ءىرى قورلار سىرتقى ساۋداداعى كەلىسىمدەر ءۇشىن دە كاپيتالدى دوللارمەن ساقتاۋعا ءماجبۇر. بۇعان ۇلتتىق بانك قانشا قۇرالىن ىسكە قوسسا دا پارمەنى جۇرمەيدى. سەبەبى ىشكى ساۋدادا تەڭگەمەن ەسەپ ايىرىسساق تا، سىرتقى سەكتورداعى الىس-بەرىس «كوك قاعازبەن» جاسالادى. دەمەك ەكونوميكانى دوللاردىڭ داۋىلىنان تولىقتاي قورعاۋعا دارمەن جوق دەگەن ءسوز.
وسى ورايدا ەلباسىنىڭ ءوزى ەكونوميكانى دوللاردىڭ ىقپالىنان شىعارۋ ءۇشىن بالاما ۆاليۋتا قاجەتتىگىن ايتقان بولاتىن. بازبىرەۋلەر سونىڭ ءبىر تەتىگى رەتىندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋدى ۇسىندى. ساراپشىمىز ۆالەري پولحوۆسكي بولسا، بۇنىڭ ەكىۇداي، اسىعۋعا بولمايتىن ماسەلە ەكەنىن ايتادى. سەبەبى وداق ەلدەرىندە شيكىزات ەكسپورتىنا تاۋەلدىلىك جوعارى. سول سەبەپتى دە ءار مەملەكەتتىڭ ءوز ۆاليۋتاسى بولعانى ءتيىمدى. جان قىسىلىپ، مۇرىن ۇشىنا كەلگەندە اركىم ءوز ۆاليۋتاسىن دەۆالۆاتسياعا ۇشىراتىپ، بيۋدجەت شىعىنىن قىسقارتىپ، الەۋمەتتىك شيەلەنىستەردىڭ الدىن الادى. ال ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ ءۇشىن وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ءبىر-بىرىنە جەتەقابىل بولۋى كەرەك. باسەكەگە قابىلەتتىلىگىندە ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق بولسا، ءالسىز ەلدىڭ سالىق سالۋ بازاسى، بيۋدجەت تابىسى تومەندەيدى، قارىزدانادى. سالدارىنان ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك احۋال ۋشىعادى. بۇنى كۇنى بۇگىن ەۋرووداق تا دالەلدەپ وتىر.
اقبوتا كۇنتۋعانقىزى
