Latyn älıpbiıne qatysty mäselenıŋ tüp-tamyryna qarap aitsam, öz basym, kirill taŋbasynan latyn ärpıne köşu saiasatyn qoldaimyn. Sebebı, eger el bolamyz, qoǧam retınde qalyptasamyz desek, onda orys mädenietınen, ol halyqtyŋ jürıp-tūrysy men ädetınen alşaq ūstauymyz kerek boiymyzdy.
Osy oiymdy üş sözben aitaiyn.
Bırınşıden, Rus elınıŋ saiasi tarihyn eske alǧanda...
Onyŋ saiasi tarihyna qarasaq, Petr patşadan berı el men bilık arasyndaǧy talastan eşbır pozitivtı nätije şyqpapty. Sol «talas» - älı talas. Talasatyn – it. Adam – tüsınıstıgımen adam. Saiasi tüsınıstık tabylǧan joq.
Demek, ūlt retınde qalyptasqan joq. Ūlttyŋ belgısı – saiasi jabaiylyqtan bas tartyp, adam äleumetşılıgın qūru. Äleumet retınde ortaq şeşım taba bılu.
Ekınşısı – ruh mäselesı.
Būl halyq ruhani boiyn tüzeimın dese, Pravoslavie dınıne tıreledı. Sebebı, tamyry – sol. Bolmasa, «sol» dep tüsınedı.
Ol dın – hristian dınınıŋ arasyndaǧy eŋ konservativtı aǧymy – ortodoksaldy hristianizm bolǧandyqtan, ruhani ızdenısı, bügıngı bolmysy körsetıp otyrǧandai, nadandyqqa alyp barady.
Men tüsıngen orystyŋ tarihy men tabiǧaty - osy. Sol sebeptı saiasi ömırındegı prosester «jabaiy liberalizm» men «orysşa kommunizm» arasyndaǧy şaiqalysta öttı. Ruhani ömırı dıni nadandyq men radikaldy ateizm arasynda ötıp jatyr.
Üşınşısı – adam tūlǧasyn qalyptastyru.
Adam bolyp tuǧan, adam retınde qalyptaspai, adam qoǧamy qūrylmaidy. Qoǧamdy qoǧam etetın – adam. Dälırek aitqanda, äleumettık jäne ruhani adam – ädıl azamat.
Orys tūlǧasy «mūjyq» bolyp tudy. Sol küiınde qaldy. Ǧasyrlar öttı, saiasi formasiialar auysyp jatyr, bıraq orys mūjyǧynan grajdanin şyqqan joq.
Basqa da ataityn tūstary bar būl mäselenıŋ, bıraq osy söz jeter.
Sondyqtan, el bolamyz desek, orys ülgısınen boidy alşaq ūstap, damudyŋ basqa jolyn saluymyz qajet.
Kirilldı tastap, latynǧa küşudı qūptaǧandaǧy tüpkı oiym osy edı.
* * *
Bıraq tüpkı maqsat bar da, qoldaǧy mümkınşılık bar. Osyny şatystyruǧa bolmaidy.
Latyn taŋbasyna jedel köşudı qoldaityn jūrt osynyŋ esebıne jetpeitın siiaqty.
Nege?
Sebebı, basqa elder täjıribesıne qarasaq, būl saiasattyŋ közge jeŋıl körınetın jaǧy köp. Ony saralaǧan ǧylymi söz joq. Körşımız Özbekstan men ǧasyr būryn latyndalǧan Türkiia joly bar. Qarasaq, mäsele şeŋberı materialdyq-tehnikalyq bazanyŋ jetıksızdıgımen şektelıp qoiǧan joq, taza tıl mäselesınıŋ özı jetıp jatyr.
Al, "snachalo nado vviazatsia v sereznyi boi, a potom uje vidno budet" deitın, būl - soǧys emes. Tıldıŋ, ruhani bolmys retınde sipattaityn, öz joly bar.
Tıldı ne baiytady?
Ärine, sözdıkter! Sözdıktıŋ tür-türı. Al, bügınşe, jarytyp jasalynǧan «Qazaq-Qazaq» sözdıgı joq, basqasyn aitpaǧanda. Ökpelemesın būl sözıme tıl salasynyŋ qūrmettı qauymy.
Sondyqtan, latyn ärpıne köşudı bügın-erteŋ qoia tūryp, tıldı baiytu kerek.
Qazaq-türık, türık-qazaq tılınıŋ; qazaq-altai, altai-qazaq tılınıŋ; qazaq-hakas, hakas-qazaq tılınıŋ, - jäne taǧy basqasyn aitam, - sözdıgı jasalsyn. Sol negızde tıldı talqylaiyq, halyqtyq dünietanymdy taniyq, sözdıŋ mänın tolyǧyraq meŋgereiık.
Bırınşı qadam retınde, osyny jasasaq, keiıngısıne keiın toqtarmyz.
Būl intellektualdyq, ǧylymi alǧyşart jasalmai, latynǧa alda-jalda köşemın deu, menıŋ oiymşa, ǧylymi jäne qoǧamdyq-saiasi qatelık.
Seiıtqasym ÄUELBEKOV, ǧalym,
Fransiiadaǧy qazaq azamaty.
Ūqsas jaŋalyqtar
