«Tıl degen - qūral. ...Qazaq tılı kerek emes sözderge, bügıngı qoldanysta joq sözderge bai. Onyŋ qazaqqa tükke keregı joq», — degen akademik Asqar Jūmadıldaevtıŋ sözın osy feisbuktegı bır videodan estıp qaldym.
Qūrmettı akademiktıŋ tıl turaly pıkırın ünsız qabyldai almadym.
İä, Asqar Jūmadıldaevtyŋ oiy qisynsyz dei almaimyn, matematik üşın qisyndy. Bıraq tıl üşın qauıptı paiym ekenı anyq. Öitkenı ǧylym logikasy men tıl logikasy bır arnadan bastau almaidy.
Nege? Aitaiyn.
Tıl ǧylym üşın qūral retınde qyzmet etetını ras. Formulany jetkızetın taŋba, oidy tasymaldaityn kod retınde. Matematikada artyq belgı bolmaitynyn, qajetsız element alynyp tastalynatynyn da bılemız.
Al tıl üşın mülde basqa logika qyzmet etedı. Tıl tek aqparatty jetkızıp qana qoimaidy, adamnyŋ Özın jetkızedı. Onyŋ bolmysyn, ışkı älemın, jadyn, ūiatyn, sezımın, üreiın, ümıtın, armanyn söz arqyly beineleidı. Matematikada būlardy anyqtaityn formula joq. (Bolaşaqta Jİ oilap tappasa...)
Tıl akademik aitqandai qūral emes, tıl — bolmys, ol — adamnyŋ jany.
Ǧylymda «artyq» degen ūǧym bar.Tılde ondai ūǧym joq.
Ǧylym yqşamdaudy jaqsy köredı. Al tıl tabiǧaty mūndai ärekettı kötermeidı. Kerısınşe maǧynany köbeitudı qalaidy.
Sinonim ǧylym üşın qaitalau bolsa, tıl üşın oi däldıgınıŋ qūraly.
Tıldegı passiv sözder ǧylym üşın paidasyz qor bop sanalady. Al tıl üşın - tarihi jady men bolaşaq mümkındıgı.
Bügın qoldanysta joq söz erteŋ ädebietke oraluy mümkın, filosofiiaǧa qyzmet etuı mümkın, ūlttyŋ özın-özı tanuyna qajet boluy mümkın.
Tüsınıktı bolu üşın bır-ekı mysal keltıreiın. Qazaqta köşpelı dünietanymnan tuǧan "qūlazu" degen ūǧym bar. Būl jalǧyzsyrau emes. Adam jalǧyz qalǧannan emes, dünie mänın joǧaltyp, keŋıstık tarylyp ketkenkendei bolyp sezıletın küi.
Qazaq jalǧyzdyqtan emes, mänsızdıkten qorqady. Bälkım basqa ūlt üşın mūnyŋ maŋyzy bolmas. Al bızdıŋ ūlt üşın orta, keŋıstık, tırşılık ünı asa maŋyzdy.
Auyzekı tılde köp qoldanyla bermeitın "jadau" degen söz bar. Jadau tırşılıkten şarşadym deidı. Bıraq būl kedeilık, materialdyq joqşylyq emes, ruhani jüdeulık küidı bıldıretın ūǧym. Jadau degen söz syrttai bar siiaqty bolǧanymen, ıştei quaty kemıp, ruhy solǧyn tartqan haldı suretteidı. Ruh jadau bolsa tırlık jadau tartady.
"Däme" degen söz bar. Dämesınıŋ zoryn qarai gör deidı. Bıraq būl "ümıt" degen ūǧym emes.
Däme — ümıttenu men özın-özı aldaudyŋ arasyndaǧy küi, illiuziia. Ümıttense de dämelenbeuge tyrysu - qazaq ūltynyŋ bolmysyna tän qasiet. Ol illiuziiadan saqtanǧan. Ömırdı şynaiy qabyldaǧan.
"Zärem zär tübıne kettı" degen söz tırkesın tıl tabiǧatyn tereŋ ūǧa almaityn adam "qatty qorqu" dep tüsınuı mümkın. Olai emes. "Zäre" degen ūǧym qorqudan da tereŋ ūǧym, ol ömır men ölım şekarasyndaǧy näzık sezım. Tırşılık tıregı şaiqaldy degen söz.
Aita berse, mūndai mysaldardy köptep keltıruge bolady.
Qazaq tılınıŋ bailyǧy sonda, adam küiınıŋ özın gradasiiamen, däldıkpen ūqtyrady. Eger mūndai tereŋ iırımderdı "kereksız", "kündelıktı qoldanystan şyǧyp qalǧan" dep, sözdık qordan şyǧaryp tastasaq, qazaq bolmysy «jalpyadamzattyq» standartqa jūtylyp ketedı. Ūlt Özın öz tılındegı ainadan köre almai qalady. Ūlt özın tarihy arqyly ǧana emes, öz sözı arqyly da tanidy.
Tıldı tek bügıngı tūrmystyq qajettılıkpen ölşeu adamdy tek as ışıp, aiaq bosatatyn jaratylys dep qabyldaumen bırdei. Al adam odan äldeqaida kürdelı bolmys.
Būl arada akademik bauyrym öz salasynyŋ logikasyn tıldıŋ tabiǧatyna köşırıp, şalys basty. Tıldı formula siiaqty tazartuǧa tyrysady. Tıl qysqartuǧa da, "kerek, kereksız" dep bölıp-jaruǧa da kelmeidı.
Tıl degen — oilau qatparlary.
Akademik: "jylqynyŋ 400- sipaty bar eken" dep taŋ qalyp otyr."Onyŋ keregı ne?" deidı. Demek qazaqta ǧana jylqyǧa bailanysty 400 oi qatpary bar. Ony "kereksız" dep, qazaqtyŋ bolmysynan sylyp alyp tastau, qazaqtyŋ tereŋ bolmysyn joiu degen söz emes pe?
Söz azaisa, oi azaiady. Oi azaisa, sana jūtaidy. Sana jūtasa, ūlttyŋ bolaşaǧy jüdeidı. Ǧylymnyŋ damuy üşın tıl ǧylymǧa qyzmet etuı mümkın. Al ūlt saqtaluy üşın ǧylym tılge qyzmet etuı tiıs.
Akademik aitqandai tıldı qūral dep qabyldaityn bolsaq, onda ony op-oŋai basqa qūraldarmen aiyrbastap alyp, tanymastai özgerıp jüre beruge bolady degen söz.
Joq, qazaq ūlty tıldı qūral dep emes, bolmys dep tanyidy. Sondyqtan ony soŋǧy demımız qalǧanşa qorǧaimyz.
