Elimizde 1997 jyl Jalpyulttyq tatýlyq pen saıası kýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý jyly bolyp jarııalanyp, 31 mamyr saıası-qýǵyn súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni bolyp bekitildi. Al, osyndaı qasiretti jyldary jazyqsyz aıyp taǵylǵandardy aqtaý jumystary 1993 jyldan beri júrgizilip keledi.
Caıası qýǵyn-súrgin qurbandary týraly 31 mamyrda ǵana eske alyp qoımaý kerek degen pikir jıi aıtylyp júr. Soǵan oraı Jańalyq aýylyndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnap ashylǵan muraıjaıdyń tynys-tirshiliginen habar beretin, mýzeı meńgerýshisi Meıirjan Musabaevpen bolǵan suqbatty nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- Meıirjan myrza, murajaıdyń dál osy jerden ashylý sebebin túsindirip berińizshi.
- 1937-1938 jyldary Almaty qalasynda atylǵan qurbandardy jasyryn túrde Jańalyq aýylynaákelgen. Olardyń ishinde Alash qaıratkerleri Ahmet Baıtursynuly, Halel Dosmuhameduly, Sanjar Asfendııarov, úsh báıteregimiz Sáken Seıfýllın, Ilııas Jansúgirov, Beıimbet Maılın sııaqty tulǵalar da bolǵan. Onyń barlyǵy 1989 jyly saıajaılar salyný barysynda tabylǵan súıek qaldyqtarynan belgili boldy. Barlyq bas súıekterdiń shúıdesinde oqtyń izi bolǵandyqtan,bul jer repressııa qurbandarynyń kómilgen qorymy dep moıyndalyp, 2002 jyly úlken eskertkish turǵyzyldy. 2018 jyly Almaty oblysy ákimdiginiń qoldaýymen osy 3 ekspozıııalyq zaldan turatyn murajaı ashyldy. Birinshi zalǵa 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisten bastap 1986 jylǵy jeltoqsan oqıǵasy aralyǵyndaǵy tarıhı jádigerler qoıylsa, ekinshi eske alý bólmesinde Almaty oblysy boıynsha qýǵynǵa ushyraǵan 4125 adamnyń esimi qashalyp jazylǵan qara tas ornatylǵan. Al, úshinshi zal «Ádilet» tarıhı-aǵartý uıymynyń qyzmetine arnalǵan. «Ádilet»uıymy 1989 jyly qurylyp, búgingi kúnge deıin saıası qýǵyn qurbandaryn zertteýmen, alash qaıratkerleriniń shyǵarmalaryn nasıhattaýmen aınalysyp keledi.
Taǵzym úıiniń atalǵan zaldarynda tutqyndardyń qoldanǵan zattary, jeke qujattary, sonymen qatar, atý jazasyna kesilgenderdiń jelkesinen atqan oqtar qoıylǵan. Sondaı-aq, bul jerden lagerlerde azaptaýǵa qoldanylǵan quraldardyń úlgilerin de kórýge bolady. Atap aıtatyn bolsaq, keshki-tańǵy tekserý kezinde soǵylatyn dabyl jáne jalǵyz adamdy jazalaýǵa arnalǵan tar bólme karer ornatylǵan.
- Murajaıǵa kelýshiler týraly aıtyp berseńiz. Jalpy, mýzeıdi kópshilikke tanytý maqsatynda qandaı is-sharalar atqaryp jatyrsyzdar?
– Ashylǵan alǵashqy jyldarynda mundaı murajaıdyń bar ekenin kópshilik bilmeıtin. Jyldan-jylǵa ár túrli is-sharalar jáne baspasóz betterinde jarııalaný arqyly bilip jatyr. Sonyń arqasynda ashylǵan ýaqytta 2-3 myń adam kelgen bolsa, qazir 10 myńǵa jýyq kelýshilerdi qabyldaımyz.
Onyń ishinde kópshiligi – oqýshylar men stýdentter. Sebebi, mektep baǵdarlamasynyń 9-10 synyptaryndaǵy Qazaqstan tarıhyndaǵy oqıǵalar týraly aqprattardy bizdiń mýzeıden taba alady. Sondyqtan, muǵalimder kitaptan oqyǵandaryn kózderimen kórsin dep, alyp keledi.
Odan bólek tarıhqa qyzyǵatyn kelýshi jastardyń da qatary artqan.
Sonymen qatar, tek Qazaqstannan emes, shet elden de saıası qýǵyn-súrgin urpaqtary keledi. Olar kelgen kezde zardap shekken týystarynyń qujattaryn, qoldanǵan zattaryn ákelip ótkizedi.
Sol arqyly mýzeıdiń qory da tolyǵyp, keńeıip otyrady.
Sondaı-aq, jyl saıyn dástúrli túrde ár túrli taqyrypta halyqaralyq konferenııa ótkiziledi. Bıylǵy jyldyń taqyryby prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyń 2020 jylǵy jarlyǵyna sáıkes qurylǵan komıssııanyń qurbandardy tolyq aqtaý boıynsha 3 jyl boıy atqarǵan jumystary men jańadan tabylǵan derekterge arnalady. 2023 jyly alǵash ret saıası qýǵyn-súrginqurbandarynyń súıek qańqalaryna arnalǵan arheologııalyq zertteý júrgizildi. Buǵan deıin arnaıy túrde mundaı erekshe qazba jumystary jasalmaǵan bolatyn.
Bul joba Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń qarjylandyrýymen, Esik memlekettik mýzeı-qoryǵy arqyly iske asty, al joba avtory – tarıhǵylymdarynyń doktory Dosbol Súleımenuly. Bul joba arheologııa salasyna jańa sot-medıınalyq arheologııa degen baǵyt engizdi. Birinshi ret jasalynyp jatqandyqtan biraz qıyn boldy.
Sebebi, arheologııada saq-úısin zamanynyń qorymdaryn izdese, olardyń oryndary tómpeshik bolyp bilinip turady. Sol sııaqty eski qalalardy kartalardan qarastyryp taba alady. Al bul jerdequrbandardyń qaıda jerlengeni belgisiz, eshqandaı qujat joq.
Aýyldyń túgel aımaǵy – saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń jatqan jeri. Sol sebepten mamandar aldymen 1 aıǵa jýyq barlaý jumystaryn júrgizdi. Zertteý barysynda ózen jaǵasyndaǵy 2 jerden súıek qaldyqtary tabylyp, genetıkalyq saraptama jasaldy. Tabylǵan súıekter repressııa qurbandaryna arnalǵan eskertkish janyna qaıta jerlendi.
Buǵan deıin 2018 jyly aýyl turǵynynyń aýlasynan nebári 2,3 metr tereńdikten 163 adamnyń súıegi tabylǵan bolatyn. Olardyń beseýi áıel adamǵa, qalǵan jartysy slavıandyq, qalǵany mońǵoloıdtyq násilge tıesili ekeni anyqtaldy. Bul degenimiz aýyl mańyna 20-dan astam ult ókilderiniń jerlengendigin kórsetedi.
- Suhbatqa ýaqyt bólgenińizge raqmet!
Mereı Myrzaǵalıqyzy
