«Ömırden män ızdegen jan»

Viktor Frankl «Ömırden män ızdegen jan» kıtabynda konslagerlerde bastan ötkergen oqiǧalardan tüigen oilaryn  jazady. «Nege bır adamdar küizelıske tüsıp, tez arada köz jūmady, al ekınşı bıreulerı jantalasyp ömır süruge talpynady?» degen sūraqqa jauap ızdeidı. Alǧaş ret 1946 jyly jaryq körgennen bastap, 1997 jyly avtor ömırden ozǧanǧa deiın, 10 millionnan asa taralymmen satylyp, 24 tılge audarylǧan.  

Tap bolǧan qiyndyqtan quat alasyz ba,

ügılıp-müjılesız be – ony özıŋız şeşesız

Tözımdılık tūrǧysynan alǧanda adamdar ärqily bolady. Bıreuler säl qiyndyqqa şydamaidy, al ekınşı bıreuler basyna qanşa auyrtpalyq tüsse de tözedı, eşteŋege qaramastan kürese beredı. Nege? Faşistık konslagerlerdıŋ sūmdyǧyn bastan ötkergen Viktor Frankl (1905 – 1997) mıne osy sūraqqa jauap bergen. Būl kıtapta konslagerler tūtqyndary körgen auyr azaptar men adam şoşyrlyq oqiǧalar jäne sonyŋ bärıne şydai bılgen psihologtyŋ oi-pıkırlerı baiandalady.

«Ömırden män ızdegen jan» 1946 jyly, Ekınşı düniejüzılık soǧys aiaqtalyp, avtor Viktor Frankldyŋ nasistık konslagerden bosap şyqqanyna bır jyl ötkende tūŋǧyş ret nemıs tılınde jariialandy. Ärbır jandy ömırdıŋ mänın ızdeuge ündeitın, memuarlar men psihologiialyq traktattardan qūralǧan būl eŋbek jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ eŋ yqpaldy kıtaptarynyŋ bırıne ainaldy.

Kıtap üş bölımnen tūrady. «Konslagerdegı ömır» atty bırınşı bölımde tūtqyndardyŋ boiyndaǧy psihologiialyq reaksiianyŋ üş negızgı kezeŋı jeke-jeke sipattalady: lagerge kelu kezeŋı, [1] lagerge moiynsynu kezeŋı [2] jäne bosatylu kezeŋı.[3] «Logoterapiia degenımız ne?» dep atalatyn ekınşı bölımde ömırdıŋ mänın ızdeu men taldauǧa negızdelgen terapiialyq praktikanyŋ basty qaǧidalary sipattalady. Al «Tragediialyq optimizm» atty epilogte «eşteŋege qaramastan ömırge «iä» deu» ideiasy taldanady. «Adam balasy azaptan [4] qaşyp qūtyla almaityn jaǧdaiǧa tap bolsa, öz ömırınıŋ mänın tabu arqyly qiyndyqty jeŋe alady» dep tüiındeidı avtor özınıŋ oiyn. Demek, özıŋız özgerte almaityn jaǧdaiǧa tap bolsaŋyz, Frankl siiaqty türmege tüsseŋız, kemtar bolyp qalsaŋyz, jazylmaityn auruǧa duşar bolsaŋyz, qandai qiyndyq bolsa da, ömırden baz keşesız be, sol tauqymettıŋ özınen ömırdıŋ mänın tabasyz ba, ony özıŋız şeşesız.

Osy tūrǧydan alǧanda Frankldyŋ teoriiasy ömırdıŋ mänın jan raqatyn ızdeu, [5] läzzat alu dep tüsıngen Freidtyŋ, bilıkke ūmtylu dep ösiet etken Alfred Adler ideiasymen onşa üilese qoimaidy. «Öitkenı ömırdıŋ maqsaty [6] adamdy januardan erekşelep qana qoimaidy, ol sonymen qatar, qiyn kezderde alǧa jeteleidı. Ömırdıŋ maqsaty – jannyŋ raqatyn ızdeu emes, süiıktı ısıŋızben ainalysu jäne mändı ǧūmyr keşu», [7] – deidı Frankl.

Şoşynǧan adam ölımnen qoryqpaidy

Avtor bırınşı kezeŋge şoşynu [8] dep bırauyz sözben anyqtama bergen. Frankl qaiǧy-qasırettıŋ mekenıne ainalǧan Osvensimge poiyzben qalai jetkenı, janyndaǧy taǧdyrlastarynyŋ boiyn bilegen bastapqy şoşynu sezımı jaily äserlı äŋgımeleidı. Osvensim degen jazudy körgennen tūla boilary suyp qoia beredı. Sebebı olardyŋ köbı mūnda gaz kameralary bar ekenınen habardar. Tūtqyndardyŋ kökeiındegı «soŋǧy sätte qūtqarylamyz, mūnyŋ bärı uaqytşa» degen aldamşy senımdı avtor raqymşylyq jasalady degen ümıtke [9] teŋeidı. Özge tūtqyndarmen bırge SS ofiserınıŋ aldynda kezekte tūrǧan sätınde taǧdyrdyŋ tälkegıne könıp, bärıne de moiynsynǧanyn aitady. Dene bıtımı qara jūmysqa jaramdy bolyp körıngenderdı oŋ jaqqa, älsız bolyp körıngenderdı sol jaqqa bölıp, bırden gaz kameralaryna [10] jöneltıp tūrǧan ofiserdıŋ janaşyrlyqtan jūrdai qatygez beinesın suretteidı. Ädette Osvensimge kelgen adamdardyŋ 90 paiyzy tıkelei gaz kameralaryna jöneltılıp otyrǧan. Tūtqyndardyŋ boiynan barlyq kiımderı men jeke būiymdaryn sypyryp alyp, sūp-suyq duşqa aidap äkelgen şaqty Frankl bırınşı kezeŋnıŋ şaryqtau şegı dep sipattaidy. Syrt kiımınıŋ qaltasynda tyrnaqaldy tuyndysynyŋ qoljazbasy bolady. Sony saqtap qaluǧa tyrysyp, qart tūtqynǧa jalynyp kömek sūraidy. Būǧan myrs etıp külgen tūtqyn ızınşe Franklǧa «bır buma qaǧaz üşın basyŋdy bäigege tıgıp» dep dürse qoia beredı. Ol däl osy sätte özınıŋ būrynǧy ömırınıŋ tügeldei syzylyp qalǧanyn [11] tüsınedı.

Şaştary qyrqylyp, jalaŋaş it tırlıkten [12] basqanyŋ bärınen aiyrylǧan tūtqyndardy artynşa şarasyz külkı bileidı. Olar mūndai azapqa qaşanǧa deiın töze alatyndaryn oilaidy. Qorlyqqa şydamaǧan tūtqyndardyŋ köbı lagerdı qorşaǧan tıkenek torǧa qarǧyp, toqqa tüsıp, öz-özderıne qol jūmsaidy.[13] Osyny körgennen keiın Frankl öz-özıme eşqaşan qol jūmsamaimyn dep söz berdı. Lagerge būlardan bırneşe apta būryn kelgen zamandasy oǧan kün saiyn qyrynyp, eŋsenı tık ūstap, älsızdık tanytpai [14] jüru kerek ekenın eskertedı. Sebebı jūmys ısteuge şamasy kelmei, äbden qaljyraǧan jandar men nauqastar «müsäpırler» dep atalyp, dereu gaz kameralaryna jöneltılıp otyrady eken. Mıne üreilı gaz kameralaryna osylaişa boiy üirengen Osvensim tūtqyndary alǧaş şoşynǧannan keiın-aq ölımnen qorqu degendı ūmyta bastaǧan.

Qiyndyq sezımnen jūrdai etedı,

sezımsızdık apatiiaǧa ūlasady,

al apatiia qiyndyqtan qorǧaidy

Bırneşe künnen soŋ tūtqyndar ekınşı kezeŋge ötedı. Ol kezeŋ apatiiamen, mäŋgırumen jäne Frankl «emosiialyq ölım» [15] dep at qoiǧan sezımmen sipattalady. Kündelıktı azap tūtqyndardy jiırkenış, qorqynyş jäne aianyş sezımınen jūrdai etken. Būl jaǧdai olar üşın qajettı qorǧanys mehanizmıne [16] ainalǧan. Frankl süzekten ölgen adamnyŋ mäiıtıne qūddy eşteŋe bolmaǧandai qaraǧanyn esıne tüsıre otyryp, özınıŋ sezım atauynan jūrdai bolǧanyn jazady. Eger emosiiadan aiyrylǧany ony ǧalym retınde qyzyqtyrmaǧan bolsa, būl oqiǧany oiyna almauy da mümkın ekenın eskertedı.

Küzetşıler men brigadirlerdıŋ ūryp-soǧuynan köz aşpaǧan tūtqyndar äbden tozǧan aiaq kiımmen aq qar, kök mūzda jūmys ıstep jürıp auruǧa şaldyǧady, şemennen zardap şegedı, süzek jūqtyrady. Kündelıktı berıletın suly köje men bırer tılım nanǧa toimai, özegı talǧan beişaralar aştyqtyŋ azabyn tartady. Odan basqa keide qolǧa tietın «qosymşa azyq» [17] degen bolǧan. Oǧan jiyrma gramm margarin nemese iıstenıp ketken şūjyqtyŋ bır kesegı, ia bolmasa kışkene ǧana ırımşık, bır ūrttam jasandy bal nemese bır as qasyq sūiyq jemıs tosaby salynatyn. Jūqa kiımmen ünemı suyqta jürıp auyr jūmys ısteitın tūtqyndar üşın kaloriiasy joq mūndai mardymsyz auqat mülde jetkılıksız edı. Osynyŋ saldarynan olardyŋ köbı aştyqqa ūşyrady.

«Lagerdegı auyr jaǧdai saldarynan tūtqyndar tūrpaiy deŋgeige [18] qaita oraldy. Al azyq tapşylyǧy olardyŋ jatsa-tūrsa oiynan ketpeitın aŋsar armanyna ainaldy, – dep jazady avtor. – Söitıp ömırdıŋ bar mänı jan saqtauǧa [19] kelıp tıreldı». Sondai-aq, «közge tüspeu» de olar üşın tırı qalu amaldarynyŋ bırıne ainalǧan. Konslagerde bır sätke bolsa da qatygez jendetterdıŋ nazarynan tys qalu mümkın emes edı. Mūndaida kez kelgen adamnyŋ oŋaşa qaludy aŋsaityny [20] belgılı. Bırneşe minutqa sozylǧan osyndai baqyt ara-tūra Franklǧa da būiyrǧan eken. Bırde mürdeler tastalǧan su qūbyry şahtasynyŋ qaqpaǧynda oŋaşa otyrady, kelesıde demalys lagerınde säl tynystaudyŋ amalyn tapqan.

Frankldyŋ aituynşa, tauqymetke tap bolǧan qiynşylyqty ūmytu üşın tūtqyndar özderıne ermek tauyp alyp jürgen. Aitalyq, tūtqyndar ara-tūra kabare ūiymdastyryp, onyŋ körgen azapty uaqytşa bolsa da esten şyǧaruǧa sebep bolǧany sonşalyq, tūtqyndardyŋ keibırı oǧan qatysamyz dep onsyz da mardymsyz azyqtan qaǧylatyn bolǧan.

Tauqymet tartqan adamnyŋ sezımı semıp qalady,

quanudy qaita üirenuge tura keledı

Frankldyŋ aituynşa, üşınşı kezeŋ tūtqynnyŋ bostandyqqa şyqqannan keiıngı psihologiiasymen bailanysty. Avtor tūtqyndardyŋ bostandyqqa şyǧa salysymen bas ainalar baqytty sezıne almaǧanyn jazady. «Bostandyq sezımı olardyŋ sanasyn lezde oiata almaǧan. Tıptı tabiǧattyŋ sūlulyǧy da sezımderın selt etkızbedı. Olar jyldar boiy japa şekkendıkten raqatty sezınu qasietınen aiyrylyp qalǧan edı. Tıptı quana bıludıŋ özın qaitadan üirenuge mäjbür boldy, – deidı avtor oiyn jalǧastyra otyryp. – Öitkenı olar özderınıŋ qandy qūrsaudan azat bolar künın armandaǧan edı. Bıraq sol künge jetkende oǧan oŋailyqpen ilana qoimady. Osyndai sezımderden aryla bastaǧan boida as ışu, erkın söileu jäne tabiǧat sūlulyǧyna süisınu sekıldı lagerde ūmyt bolǧan emosiialardy qaita igere bastady». Konslager azabyn körgen jandar özderınıŋ būrynǧy ömırıne qaita oralǧanda orasan qiyndyqtarmen betpe-bet kelgen. Ainaladaǧy jūrttyŋ bostandyqqa şyqqan tūtqyndarǧa qauıptene qarauy olardy qatygezdıkke itermeledı. Oǧan qosa şynaiy ömır özderınıŋ qiialyndaǧydai emes, mülde özgeşe ekenın jäne üide eşkım kütıp otyrmaǧanyn körgende, odan beter tüŋıle bastady.  Osyndaida keibır adamdar özderın paidasyz sezınedı eken. Ömırden män körmeitını de sodan. Al aqiqatynda adam ömırı mändı. Oǧan eşqandai şart kerek emes. Paidaly bolu, eldıŋ aldy bolu, tabysty bolu degen siiaqty şart kerek emes. Sondai-aq, adam ömırı qūndy. Oǧan da eşqandai şart kerek emes. Adam ömırınıŋ qūndylyǧy onyŋ qoǧamǧa äkeletın paidasymen ölşenbeidı. Eger özıŋızdı paidasyz sezınseŋız, eş jabyrqamaŋyz. Adamnyŋ qadır-qasietı men onyŋ qoǧamǧa tigızer qaiyry ekı bölek dünie. Adam balasy qiyndyqqa tüsken kezde ruhani kömek [21] der kezınde körsetılmese, jan tözgısız qorlyqtan kenet qūtylǧan adamnyŋ psihikasyna qauıp tönedı. Al tumysynan tūrpaiy adamdar mūndai erkındıktı beibastyqpen şatastyryp alady. Söitıp qysym körgenderden qysym körsetuşılerge ainalady. Frankldyŋ jazuynşa, adam balasy qandai jamandyq körse de, eşkımge de jamandyq jasauǧa qaqy joq.[22]

Adam balasyn süiıspenşılık jäne

mahabbattyŋ qūdıretı qūtqarady

«Özınıŋ ışkı älemınen ömırdıŋ mänın taba alǧan adam lagerde tırı qalyp qana qoimaidy, sonymen qatar, adam retınde saqtalyp ta qalady» dep jazady Frankl.

Avtor ömır mänın, ömır süruge bolatyn sebeptı tapqan. «Öte qiyn jaǧdaida tırı qaludyŋ bırden-bır täsılı – būl ne üşın ömır süruge bolatynyn aiqyndap beretın äldebır sebeptıŋ boluy», – deidı Frankl. Avtordyŋ özı üşın osyndai sebep äielınıŋ didaryn qaita körıp, jūmysyna oralyp, joǧaltyp alǧan qoljazbasyn qalpyna keltıru edı. Frankl lagerde müsäpır küi keşıp, ūsaqtalyp ketpes üşın özınıŋ bükıl jan-düniesın osy maqsatqa jūmyldyrǧan Frankl, tıptı süzekke şaldyqqan kezınde de, esınen adasyp qalmas üşın, oi-armandaryn şiyrşyqtalǧan qaǧaz qiyndylaryna tüsırumen bolǧan.

Ol üskırık aiazda toŋ bop qatqan jerdı oiyp aryq qazǧanda basqa tüsken azapty ūmytu üşın äielın oilaǧanyn, baqytty şaqtary esıne tüskende kädımgıdei quattanyp qalatynyn jan tebırente äŋgımeleidı. Jan jarynyŋ kez kelgen jaǧdaida özıne yqylaspen qūlaq asatynyn eske alyp, onymen oişa sūhbattasady. Osyndai sätterde «Mahabbat [23] – adam balasyn kez kelgen qiyndyqtan qūtqaratyn qūdıretı bar tüpkılıktı biık maqsat» degen qorytyndyǧa kelgen. Jūmyr basty pende qandai da bır qiyn jaǧdaiǧa tap bolyp, qandai şarasyz küige tüspesın, ömırdıŋ mänın mahabbattan taba alady. Adam balasy ömır mänın öz boiynan ızdegen sätte mahabbat ruhani deŋgeide körınıs tabady. Ondaida adamnyŋ būl ömırde bar-joǧynyŋ özı maŋyzdy bolmai qalady. Sebebı Frankl lagerde otyrǧanda jūbaiynyŋ ne tırı, ne ölı ekenın bılmegen. Osy senım Frankldyŋ logoterapiialyq teoriiasynyŋ dıŋgegıne ainaldy. Süigen jandardy oilau, ötken uaqytty eske alu, äzıldesu jäne öner men tabiǧattyŋ äsemdıgıne bır sät bolsa da tamsanu lagerde tırı qaludyŋ täsılıne ainalǧan. Lagerdegı tırlıktıŋ maǧynasyz [24] tūrpatynan, şarasyzdyq [25] şeŋgelınen jäne ruhani kedeilıkten [26] qūtqaratyn pana tärızdı bolǧan jäne beişara tırşılıktı az uaqytqa bolsa da ūmytuǧa kömektesken.

Frankl lager ömırınıŋ osyndai tūşymsyz quanyştaryn «nisterıs baqyt»[27] dep ataidy. Al Şopengauer mūny «azaptan qūtylu»[28] dep ataǧan eken. Avtor özderı «mūrjalar» dep ataǧan krematoriige tüspei, jataq jailaryna aman oraludyŋ, ūiyqtar aldynda bit syǧudyŋ nemese sary aiazdaǧy jan tözgısız jūmystan ölmei qaita keludıŋ, sondai-aq fabrika ǧimaratynda jūmys ısteu baqytyna ie boludyŋ nemese nauqastardy oqşaulaityn orynda otyryp säl tynys aludyŋ qanşalyqty quanyş syilaǧanyn äŋgımeleidı. Ondai şynaiy raqat [29] öte az bolǧan.

Qiyndyqqa tap bolsaŋ, taǧdyryŋmen taitalaspa

Frankl kıtaptyŋ bır tūsynda lagerdı bylai suretteidı: «Ūiqylary qanbaǧan, aşyǧudan jäne nikotin men kofein jetıspeuşılıgınen qajyǧan, özın-özı kemtar sezınıp, ömırden äbden tüŋılgen tūtqyndardyŋ jüikelerı jūqardy. Bärı şetınen aşuşaŋ bolyp aldy. Jaǧdai naşarlady. Jıgerı qūm bolǧan köpşılık pen säl-päl qoldauǧa ie bolǧan azşylyqtyŋ arasynda qaqtyǧystar köbeidı. Serıkterınıŋ ömırden küder üzgenın körıp, özderıne de qauıp tönetının bılgen tūtqyndardyŋ aşu-yzaǧa erık beruı jiılei bastady». Mūndai jaǧdaida ömırıŋnıŋ bilıgı taǧdyryŋnyŋ qolynda bolsa, özıŋ üşın şeşım qabyldau azap eken dep jazady. «Lagerde özıŋnıŋ taǧdyrdyŋ yrqynda ekenıŋdı sät saiyn sezınesıŋ». Erkınen aiyrylǧanda Frankl taǧdyrdyŋ yrqyna köngen,[30] onymen taitalaspaǧan. Mäselen, bırde «demalys lagerı» dep atalatyn jerge baruǧa tiıstı adamdardyŋ tızımıne ılıktı. Ol tızımnen sytylyp şyǧyp ketuge mümkındıgı bolsa da, maŋdaiǧa jazylǧanyn köreiın dedı. Arasynan sytylyp şyqpady. Al janyndaǧy serıkterı osy kezde ony gaz kamerasyna «joldama» aldy dep oilady. Bıraq Frankl dūrys şeşım qabyldaǧan bolyp şyqty. Öitkenı şyn mänınde demalys lagerıne auystyryldy. Sodan bıraz uaqyt ötkende būryn özı bolǧan lagerde aştyq pen adam jegıştıktıŋ beleŋ alǧanyn estıdı.

Frankl taǧy bır oqiǧany baiandaidy. Soǧystyŋ soŋyna qarai Frankl dosymen bırge lagerden qaşudy josparlaǧan. Alaida özı emdelıp jatqan nauqastarǧa süienış bolu üşın būl oiynan ainidy. Ol odan da jamandyq körmeidı. Taǧy bırde serıgımen bırge qaşuǧa talpynyp köredı. Bıraq kömekke  Qyzyl Krest kelgendıkten lagerde qaludy jön köredı. Al qalǧan tūtqyndar lagerdıŋ qaqpasy aşylǧan boidan bostandyqqa şyǧamyz dep jük kölıkterıne otyryp, lagerdı tastap şyǧyp ketken. Şyn mänısınde olar körşı lagerdegı baraqtarǧa aparyp örtelgen bolyp şyǧady. Frankl būl tozaqtan da aman qalady.

Ömırden män tabu – mazmūndy ǧūmyrdyŋ alǧyşarty

Frankl ömırden mülde män köre almaǧan jäne sodan zardap şekken zamandastary turaly aita otyryp, onyŋ sebepterın atap körsetedı. Odan soŋ özı «ekzistensiialyq vakuum» dep ataǧan aqyl-oi küiın sipattauǧa köşedı. «Ekzistensiialyq vakuumnyŋ keŋ taralǧan körınısı – zerıgu.[31] Sonymen qatar, depressiia, agressiia jäne täueldılık ıspettı jaisyz sezımder de soǧan jatady. Kei adamdar ömırdıŋ mänın ızdeu jolyndaǧy sätsızdıkterınıŋ ornyn bilıkke ūmtylu, äsırese aqşaǧa qūnyǧu jäne tösek qatynasynan qanaǧat tabu siiaqty näpsıqūmarlyǧymen toltyruǧa tyrysuy mümkın. Logoterapevtıŋ maqsaty – jany küizelgen adamdardyŋ jan düniesınde paida bolǧan bos keŋıstıktı ömırdıŋ şynaiy mänımen toltyru», – deidı ol. Al «ömırdıŋ mänı» degenımız ne? Ony qalai tabamyz? Frankldyŋ oiynşa, būl ömırde jalpyny tügel qamtityn ämbebap män bolmaidy. Qandai jaǧdaida da ömırdıŋ şynaiy mänın tabuǧa bolady. Är adam özıne ǧana tän özgeşe sipaty, özındık mänı bolady. Frankl ärqaisymyz öz ömırımızge jauap beremız, logoterapiianyŋ özegı mıne osy jauapkerşılıkte dep sanaidy. Ruhani küizelıske ūşyraǧan jan öz ömırı üşın jauapty ekendıgın sezınuge tiıs. Logoterapevt osyǧan kömektesedı.

Ömırdıŋ mänı de adam balasy tap bolatyn türlı jaǧdailarǧa qarai özgerıp otyruy mümkın. Frankl ömırdı būlyŋǧyr ideia [32] emes, adam öz boiynan tabuǧa tiıs naqty şynaiylyq [33] dep sipattaidy. Sondyqtan ärbır adam balasy özınıŋ däl qazırgı sättegı şynaiy jaǧdaiynan jäne soǧan qatysty közqarasynan män tabuǧa tiıs. «Ömırdıŋ mänı nede?» degen sūraqty üstı-üstıne qoia bergennen tük şyqpaidy. Ömırdıŋ özı saual qoiatynyn, emtihannan ötkızetının jäne jauapkerşılıgı mol adam ǧana sol sūraqtarǧa jauap bere alatynyn jazady. Frankl ömırdıŋ mänın öz oiyŋnan emes, syrttan ızdeu kerektıgın aitady. Ol osy qaǧidany «tırşılık şegınen şyǧu» [34] dei otyryp, basqa psihologtar aityp jürgendei «özın-özı jetıldıru» [35] tek sol «öz şegınen şyǧudyŋ» janama äserı retınde ǧana jüzege asatynyn jazady.

Ömırdıŋ mänın tapsaŋyz, dertten arylasyz

Frankl logoterapiiany lagerge tüskenge deiın-aq zerttei bastaǧan bolatyn. Logos grekşe «män» degendı bıldıredı. Al Frankl ömırdıŋ mänın ızdeu adamdy yntalandyrudyŋ negızgı kıltı dep sanaidy. «Logoterapiiada «mänge ūmtylu» Freidtıŋ «rahatqa ūmtyluy» men Alfred Adlerdıŋ «bilıkke ūmtyluyna» qarama-qarsy qoiylady. Eger ömırdıŋ mänın tüsınbese, adam ekzistensiialyq dertke[36] şaldyǧuy mümkın. Ol öz kezegınde noogendı nevrozǧa [37] äkelıp soǧady. Latynşa noos – «aqyl» degen söz» deidı Frankl. Būdan ärı ol noogendı nevrozdy psihogendı nevrozdan [38] ajyratyp qarastyrady. Psihogendı nevroz degenımız kädımgı jüike auruy, al noogendı nevroz  syrqat emes, ömırdıŋ mänın joǧaltyp alu. Sondyqtan ömırdıŋ mänın ızdeu de, onyŋ joqtyǧyna nalu da psihikalyq syrqat belgısı emes, ekzistensiialyq küres.[39] Onyŋ densaulyqqa ziiandy bola bermeuı de mümkın. Al osyndai kürestıŋ zardaptaryn, iaǧni ekzistensiialyq dertten tuyndaityn jan azabyn patologiia retınde qarastyrmaidy, kerısınşe jetıstıkke balaidy. «Adamnyŋ kım ekenı men kım boluǧa tiıstı ekendıgınıŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyq [40] nätijesınde paida bolǧan psihikalyq qysymdy [41] jan saulyǧynyŋ maŋyzdy bölıgıne jatqyzuǧa bolady deidı ol. – Ömırdıŋ mänın ızdeu, maqsatqa jetu nemese mındettı oryndau siiaqty adamnyŋ ışkı küresın «noo-dinamika» [42] deidı. Logoterapevtıŋ jūmysy jany küizelgen adamǧa järdem beru, ömırdıŋ mänın tabatyn baǧytty nūsqau ekendıgın aitady. Sondai-aq, Frankl adam basynda bar nevroz qoǧamǧa da tän deidı. Jäne de är däuırdıŋ ūjymdyq nevrozy bolatynyn aitady. Ol özı ömır sürgen qoǧam nevrozyn da «ekzistensiialyq vakuum» dep sipattaidy. Frankl ekzistensiialyq vakuumdy halyqtyq fenomen, ūjymdyq sindromǧa balaidy. Jan dünienı jailaǧan mūndai jūtaŋdyq pen maǧynasyzdyq sezımı nauqastardy ǧana emes, jastar men ülken kısılerdı, jūmyssyzdar men tıptı tört qūbylasy teŋ tūlǧalardy da mazalaidy eken. Būl sezım soǧys tūtqyndary men türmede azap şekkenderdı de tügel şarpyǧan. Frankl öz zamanyndaǧy jas ūrpaqtyŋ jan-jüregın jaralap, zerdesın zaqymdaǧan täueldılık, agressiia jäne depressiia sezımderın nevrozdyŋ,  ekzistensiialyq vakuumnyŋ simptomy deidı. Al ömırdıŋ mänın ızdeuge talpynu özıne-özı qol jūmsaudyŋ aldyn alatyn äreketterdıŋ  bırı deidı avtor.

Ömırdıŋ mänın üş närseden tabuǧa bolady

Frankl ömırdıŋ mänın ızdeudıŋ üş jolyn körsetedı. Bırınşısı, ömırde ız qaldyru, jetıstıkke jetu. Mūndaida ömırdıŋ mänın jūmystan tabady. Mäselen, ǧalymdar ömırdıŋ mänın taŋdaǧan taqyrybyn zerttep, jaŋalyq aşudan ızdese, sportşylar ömırdıŋ mänın chempion bolǧannan köredı. Ekınşısı, mändı qarym-qatynas. Süigen adamnyŋ, jaqsy köretın jandardyŋ boluy da ömır mänın tauyp beredı.

Alaida Frankl mahabbatty jynystyq qūştarlyqtyŋ balamasy emes, bastapqy şynaiy süiıspenşılıktıŋ ǧajaiyp körınısı dep tüsındıredı. Süiıspenşılık – basqa adamdy şyn mänınde tüsıne bıludıŋ bırden-bır täsılı. Süiıktı adamyŋmen ūǧysu, tüsınısu arqyly onyŋ sarqylmaǧan qainar quatyn, jūmsalmaǧan jıgerın tanuǧa jäne sony jüzege asyruyna, sarqa jūmsauyna järdemdesuge bolady.

Üşınşısı, jan qinalysy men azaptanudy jeŋıske, iaǧni tragediiany triumfqa ainaldyru. Eger ışkı ūstanym, niet dūrys bolsa, auyru men azaptyŋ özın jetıstıkke ainaldyra alasyŋ. Sol sebeptı avtor zardap şegudı ömırden män tabu mümkındıgı retınde qarastyrady. «Män tabudyŋ ädettegı qarapaiym joldary jabyq bolsa da, adamdar ony bärıbır tauqymet tartyp jürıp te taba alady. Olardyŋ mūndai ūmtylysyna batyldyq pen tabandylyq jäne moral kömektesedı. Äitpese olar januarlardan eş aiyrmasyz tırşılık keşer edı. Bız qanşa qalamasaq ta adam balasy beinet pen ölımnen qūtyla almaidy. Öitkenı onsyz tolyqqandy ömır joq» degen pıkır aitady.

«Azaptyŋ özın dūrys qarsy alu üşın ömırdıŋ mänın tabu – sol beinettı jeŋıp şyǧuǧa kömektesetın jalǧyz amal. Tıptı ǧūmyrdyŋ soŋyna deiın jalǧasatyn auyrtpalyqtyŋ özınen aqiqat ızdeu ömır mänınıŋ tüpsız tabiǧatyn, şeksızdıgın aiǧaqtaidy» deidı Frankl. Degenmen, Frankl tolyqqandy ömır süru üşın zardap şegu şart emes ekenın aitady. Eger de azapqa tüspeu mümkın bolsa, tüspei-aq qoiǧan jön. Al eger odan qūtyla almasaŋ, laiyqty qarsy tūrudyŋ özınen ömırdıŋ mänın tabuǧa bolady.

«NE ÜŞIN ömır süruge bolatynyn bıletın jan

QALAI degızer kez kelgen qiyndyqqa şydai alady»

Nasistık konslagerlerde adamzat tarihyndaǧy asa auyr aiuandyq äreketterdıŋ oryn alǧany mälım. Adamdar bala-şaǧasymen öz üilerınen quylyp, poiyzdarǧa malşa tielıp, konslagerlerge jöneltıldı. Tūtqyndardy adam qūrly körmedı, jeke tūlǧa dep qaramady. Bükıl qūjattarymen qosa būiymdaryn tartyp alyp, qoqysqa tastady. Barlyǧyna bıregei uniforma kigızıp, denelerıne nömırlı taŋba basty. Olardyŋ adam ekenderı ūmytylyp, nömırlerge ainaldyryldy. «Lagerdıŋ eŋ soraqy äserı – eşkım de özınıŋ ol jerde qanşa bolatynyn bıle almai, tolyq belgısızdık [43] ornady. Söitıp ondaǧy adamnyŋ ömırı şegı men şetı belgısız jantalas tırlıkke ainaldy. Tūtqyndardyŋ köpşılıgı maqsat-mūrattarynan aiyryldy, ümıtın üzdı. Öitkenı olar özderınıŋ bostandyqqa şyǧatyn-şyqpaityndaryn bılmedı. Taǧdyrlary tap qylǧan jaǧdaidy qabyldai almaǧan, tauqymetten bolaşaqtyŋ säulesın köre almaǧan, ötken künderdıŋ elesımen tırşılık keşken tūtqyndardyŋ bar ömırı män-maǧynadan aiyryldy», – deidı avtor. Äitpese erteŋgı künge degen senımın joǧaltqan adamnyŋ künı qaraŋ. Özınıŋ ruhani tabandylyǧynan [44] aiyrylǧan adam mūŋ toly janaryn bır nüktege qadaǧan küide soŋǧy şylymyn şegedı de, ärı qarai ömır süruden bas tartady. Odan soŋ berıledı, jeŋıledı. Aqyry auruy meŋdeidı de, köz jūmady. Osy tūsta Frankl Nisşenıŋ «NE ÜŞIN ömır süruge bolatynyn bıletın jan QALAI degızer kez kelgen qiyndyqqa şydai alady» [45] degen sözın keltırıp, ömır süruge sebebı bar adamdar kez kelgen qiyndyqty eŋsere alatynyn meŋzeidı. Meilı süigen janyn oilasyn, meilı alǧa qoiǧan maqsatyna aldansyn, äiteuır ömır süruge degen sebep bolsa, adam balasy kez kelgen synaqty jeŋıp şyǧady.

Ömır sebepterınıŋ ışınde maqsatqa ūmtylu [46] – ömırdıŋ ajyramas bölıgı. Osy ūmtylys arqyly bız ömırımızdıŋ şynaiy mänın tanimyz, töl maqsatymyzdy tüsınemız. Sondyqtan avtor «Adam balasynyŋ bärınde alǧa jeteleitın maqsat boluy [47] tiıs» deidı. Bolaşaqqa qarap ömır süretın mūndai airyqşa adamdardy latynşa «sub specie aeternitatis», iaǧni «mäŋgılıkke köz tıkken» dep sipattaidy.

Ümıtın üzıp alǧan adamnyŋ özı de

köp ūzamai ömır aǧaşynan üzılıp tüsedı

Osyǧan mysal retınde Frankl bır tūtqynnyŋ soǧys 1945 jylǧy 30 nauryzda aiaqtalady dep ümıttengenın baiandaidy. «Alaida 29 nauryzda soǧys aiaqtalmady, sol künı älgı tūtqynnyŋ syrqaty meŋdep, 30-y künı esınen tanyp, 31 nauryzda qaitys bolady. «Onyŋ ölımıne asyǧa kütken azattyqtyŋ kelmegenı jäne aŋǧal ümıtı [48] aqtalmai, küizelgenı sebep boldy, – dep jazady ol. – Būl onyŋ süzekke qarsy immunitetın kürt tömendetıp jıberdı. Sonyŋ saldarynan onyŋ bolaşaqqa degen senımı [49] men ömırge degen qūştarlyǧy älsırep, osy uaqytqa deiın ony ala almaǧan aurudyŋ bır künde qūrbany boldy».

Avtor adamnyŋ ümıt-senımı men immunitet arasyndaǧy bailanysty körsetetın taǧy bır mysal keltıredı. 1944 jylǧy Rojdestvo men 1945 jylǧy Jaŋa jyl arasynda lagerdegı ölım-jıtım eşqaşan bolyp körmegen deŋgeige jetedı. Būl azyq jetıspeuşılıgı nemese jūmys jaǧdaiynyŋ kürt naşarlap ketuı, aua-raiynyŋ özgeruı älde ındettıŋ taraluynan bolǧan oqiǧa emes edı. Oǧan sebep: tūtqyndar Rojdestvoǧa deiın üige oralamyz dep ümıttengen. Rojdestvo jaqyndaǧanda köŋıl sergıterlık eşbır habar kelmei, soŋǧy ümıtten aiyrylǧan beişaralar ömırden baz keşedı. Ümıtın üzıp alǧan adamnyŋ özı de köp ūzamai ömır aǧaşynan üzılıp tüsedı.

Frankl lagerde aştyq jariialaǧan serıkterınıŋ būdan aqyl sūrǧanyn esıne tüsıredı. Olardyŋ tırı qaluy ekıtalai bolsa da, Frankl olarǧa jarqyn bolaşaqtyŋ jaqyndyǧy jäne ümıt otyn söndırmeuge bolatyn sebepter turaly aitady. Söitıp ömırdıŋ sol sättegı aqiqatyn moiyndauǧa kömektesedı. Qazırgı jaǧdaidyŋ özınen män tabuǧa şaqyrady. Olardyŋ ötken ömırlerı qandai körkem bolǧanyn jäne ony eşkımnıŋ tartyp ala almaitynyn ūqtyrdy. Avtordyŋ pıkırınşe, tıptı tūiyqqa tırelgen künnıŋ özınde ümıttı jelken etu arqyly tura baǧyttan adaspauǧa bolady. Öitkenı şeksız män [50] ömırge tän, onyŋ sarqylyp, tausylyp qaluy eşqaşan mümkın emes. Azapty da abyroimen arqalai bılgen jandardyŋ qūrbandyǧy [51] eŋ bolmaǧanda ruhani deŋgeide aqtalary anyq. Osyndai oidy berık ūstanǧan Frankl bar qiyndyqqa tözu kerek degen ūstanymǧa serıkterınıŋ közın jetkıze bıldı. Onyŋ nanymdy sözderı azap şekken baiǧūstardyŋ kökırekterıne ümıt otyn jaqty.

Işkı erkındıgın joǧaltqan adam bärın de joǧaltady

Avtordyŋ aituynşa, osyndai adam tözgısız jaǧdai tūtqyndardy adami qasietten häm ışkı erkındıkten [52] aiyrdy. Frankldy eŋ aldymen mazalaǧan mäsele mıne osy boldy. Eger olar özın-özı qūrmettemese, baǧalamasa, jeke tūlǧalyq bolmysyn saqtap qalu üşın kürespese, iaǧni ömırdıŋ eş mänı qalmasa, haiuannan aiyrmaşylyǧy bolmaǧan bolar edı.  Osy jerde Frankl tūtqyndar qabaǧan itterden qaşyp qūtylyp, qaryn toidyrudy ǧana bıletın januarlardyŋ tüisık deŋgeiıne tüskenın jazady. Ökınışke qarai, adam balasyna ömırde bolatyn jaǧdailardy taŋdau mümkındıgı berılmegen. Erteŋ basqa qandai näubet tuaryn, qaidan şyǧaryŋdy bılmeisıŋ. Bıraq sol jaǧdailarǧa qatysty qandai äreket jasaityny, qalai jauap qatatyny jäne özın-özı qalai ūstaityny ärkımnıŋ öz qolynda. Sondyqtan da Frankl adam jaǧdaiǧa qarsy tūra almaidy degendı synaidy. Onyŋ oiynşa, adam öz jolyn özı aiqyndaidy. Ol qūr ömır sürıp qana qoimaidy, sol ömırdı qalai süretının, bolaşaqta ne ısteitının özı şeşedı. Eger mümkındık berse, adam älemdı de, qajet bolsa, özın de jaqsy jaǧyna qarai özgerte alady. [53] Mysaly, tırı zerthana nemese synaq poligony dep atauǧa bolatyn konslagerlerde keibıreuler özderın şoşqa siiaqty ūstasa, ekınşı bıreuler qadır-qasietın joimai jürdı», – deidı avtor. Osyndai oitolǧamdarmen ol adam balasyn ekı näsılge böldı: imandylar jäne imansyzdar.[54] Būl qasiet küzetşılerge de, tūtqyndarǧa da – jalpy adam ataulynyŋ bärıne ortaq. Türme küzetşılerınıŋ arasynda da qatygez sadister de, aiauşylyq bıldırgender de kezdesken. Būǧan mysal retınde Frankl qolyndaǧy nanyn bölıp berıp, adamgerşılık tanytqan brigadir jaily aitady.

Osyǧan orai Frankl adamnyŋ bolmysyna tek syrtqy äserler men jaǧdailardyŋ jemısı dep qaramaidy. Adamnyŋ mınez-qūlqy tüptep kelgende syrtqy jaǧdailar emes, ışkı şeşımderge bailanysty bolatynyn däleldeu üşın özınıŋ konslagerdegı täjıribesın mysalǧa keltıredı. Qandai adam bolmasyn kez kelgen jaǧdaida özı üşın aqyl-oidan adaspau jäne ruhani qūnsyzdanbau amalyn taba alatynyn aitady. «Sızdıŋ kım ekenıŋız, qandai ekenıŋız ışkı şeşımnıŋ [55] nätijesı. Basyŋyzǧa tüsken azapty abyroimen eŋsere [56] bıludıŋ özı – naǧyz jetıstık, – deidı ol. – Däl osy ruhani erkındık ömırge män beredı, maqsatyŋnan adastyrmaidy». Degenmen, Frankl ışkı erkındıkke qosa jauapkerşılıktıŋ [57] de qajet ekenın eskertedı. Mıne osyny logoterapiiadaǧy eŋ özektı ideia dep sanaidy. Jauapkerşılıktı öz qolyŋyzǧa almasaŋyz, ışkı erkındık öz maǧynasyn joǧaltady.

Tragediialyq optimizm

«tragediialyq üştaǧandy» jeŋedı

Frankldyŋ aituynşa, adam balasyn şarasyzdyqqa jeteleitın üş närse bar: auyrtpalyq, kınä jäne ölım. [58] Avtor olardy «tragediialyq üştaǧan»[59] dep ataidy. Frankl adam balasy taǧdyr tälkegıne ūşyrasa da sonyŋ özınen bır jaǧymdy jūbanyş tabuǧa bolatynyn aitady. Taqsırettıŋ özınen säule körgen kısı qasietıne «tragediialyq optimizm»[60] dep at qoiady. Frankl «tragediialyq üştaǧan» sebep bolar ekzistensiialyq şarasyzdyq mäselesın ömırdegı kez kelgen jaǧdaidyŋ tüpkılıktı mänın ızdep tabu arqyly şeşuge bolatynyn aitady. Aitalyq, tragediialyq üştaǧannyŋ bırınşı taǧany – kez kelgen auyrtpalyqtyŋ özınen ömırdıŋ mänın tabuǧa bolatynyn jazady. Būǧan mysal retınde Frankl 17 jasynda daivingpen ainalysam dep qaiǧyly jaǧdaiǧa ūşyraǧan. Sonyŋ saldarynan sal bolyp qalǧan, ömır boiy tösekke taŋylǧan Djerri Longtyŋ ömırın äŋgıme etedı. Aiaq-qoly ıstemei qalsa da Djerri kıtap oqyp, teledidar körıp, qalam tıstep otyryp jazu jazady. Söitıp jürıp Qoǧamdyq kolledjde bılım alady. Bır sözben aitqanda, auyr dertke şaldyqsa da taǧdyrdyŋ tauqymetıne moiymaidy, tolyqqandy ömır süredı. Tragediialyq üştaǧannyŋ ekınşı taǧany – kınä turaly aita kelıp, kınälı sezınu de özıŋdı jaqsy jaqqa özgertu mümkındıgı [61] retınde paidalanuǧa bolatynyn aitady. Oiyn qoryta kele, tragediialyq üştaǧannyŋ üşınşı taǧanyn, iaǧni aqyr soŋynda ölımge kelıp tıreletın ötpelı ömırdıŋ mänın qalai tabu kerektıgın tüsındıredı. Onyŋ oiynşa, ölım ömırdıŋ mänın tömendetpeidı, qaita arttyra tüsedı. Ömırdıŋ ötkınşılıgı [62] adamdardy jauapty äreket etuge [63] jıgerlendıredı. Öitkenı būl ömır män-maǧynaǧa toly. Ötpelı ömırımızdıŋ är sätın barynşa ızgılıkpen ötkızudı, ärbır oqiǧanyŋ maǧynasyn aşyp, mänıne köz jetkızuge ündeidı.

Avtor qiyndyqtardy jeŋude tragediialyq optimizmnıŋ rölın atap ötedı: optimizm ömır mänın ızdeu qūraly. Alaida Frankl tragediialyq optimizmdı amerikalyq mädenietke tän «baqytty bolu» qajettılıgınen bölıp qaraidy. Logoterapiiaǧa säikes  baqytqa ūmtyludyŋ özı baqytty bolumen para-par. «Baqyt» degenımız –  ömırdıŋ şynaiy mänın jüzege asyrudyŋ janama äserı dep sipattaidy. Adam balasy qandai jaǧdaida da ömırdıŋ mänın tauyp, ony jüzege asyra[64] alady. Jetı jūt qatar kelse de, jaqsylyqtan ümıt üzbe, baryŋdy baǧalap, öz ömırıŋnıŋ mänın tap.

  Aǧylşyn tılındegı sözdık:  [1] lagerge kelu kezeŋı – phase immediately following arrival at the camp – faza pribytiia v lager [2] lagerge moiynsynu kezeŋı – phase when prisoners are entrenched in camp life – faza, kogda zakliuchennye ukoreniaiutsia v lagere [3] bosatylu kezeŋı – phase following their liberation –  faza posle ih osvobojdeni [4] azap – suffering – stradanie [5] jan raqatyn ızdeu – pursue pleasure – pogonia za udovolstviem [6] ömırlık maqsat – purpose of life – sel jizni [7] mändı ǧūmyr keşu – living with meaning – projit jizn so smyslom [8] şoşynu – shock – şok [9] raqymşylyq jasalady degen ümıt – delusion of reprieve – illiuziia otsrochki [10] gaz kameralary – gas chambers – gazovye kamery [11] özınıŋ būrynǧy ömırınıŋ tügeldei syzylyp qaluy – strike out his whole former life – perecherknut vsiu svoiu prejniuiu jizn [12] jalaŋaş it tırlık – naked existence –  obnajennaia jizn [13] öz-özıne qol jūmsau – suicide – samoubiistvo [14] älsızdık tanytpau – avoid looking weak in any way – izbegat liubyh proiavlenii slabosti [15] emosiialyq ölım – emotional death – emosionalnaia smert [16] qajettı qorǧanys mehanizmı –  necessary defense mechanism – neobhodimyi zaşitnyi mehanizm [17] qosymşa azyq – extra allowance – dobavochnyi paek [18] tūrpaiy deŋgei – primitive level – primitivnyi uroven [19] jan saqtau – survival– vyjivanie [20] oŋaşa qaludy aŋsau – irresistible urge to get away – nepreodolimoi potrebnosti uedinitsia [21] ruhani kömek – spiritual care – duhovnyi kontakt [22] jamandyq körse de, eşkımge de jamandyq jasauǧa qaqy joq – no one has the right to do wrong, not even if wrong has been done to them – nikto ne imeet prava tvorit zlo, daje esli zlo bylo prichineno emu [23] mahabbat – love – liubov [24] maǧynasyz – emptiness – pustota [25] şarasyzdyq – desolation – otchaianie [26] ruhani kedeilık – spiritual poverty – duhovnaia bednost [27] terıs baqyt – negative happiness – otrisatelnoe schaste [28] azaptan qūtylu – freedom from suffering – otsutstviem stradaniia [29] şynaiy raqat – real pleasures – nastoiaşee udovolstvie [30] taǧdyrdyŋ yrqyna könu – let fate take its course – pozvolil sudbe vziat vse v svoi ruki [31] zerıgu – boredom – skuka [32] būlyŋǧyr ideia – vague idea – smutnaia ideia [33] naqty şynaiylyq – concreate reality – konkretnaia realnost [34] tırşılık şegınen şyǧu – self-transcendence of human existence – vyhod za svoi predely [35] özın-özı jetıldıru – self-actualization – samorealizasiia [36] ekzistensiialyq dert – existential frustration – ekzistensialnoe rasstroistvo [37] noogendı nevroz – noogenic neuroses – noogennyi nevroz [38] psihogendı nevroz  – psychogenic neuroses – psihogennyi nevroz [39] ekzistensiialyq küres – existential conflict – ekzistensialnyi konflikt [40] özıŋnıŋ kım ekenıŋ men kım boluǧa tiıstı ekendıgıŋnıŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyq – gap between what one is and what one should become – razlichii mejdu tem, kto ty est, i tem, kem ty doljen stat [41] psihikalyq qysym – mental tension – psihicheskoe napriajenie [42] noo-dinamika – noo-dynamics –  noodinamika [43] tolyq belgısızdık – total uncertainty – polnaia neopredelennost [44] ruhani tabandylyq –  spiritual hold – duhovnaia stoikost [45] NE ÜŞIN ömır süruge bolatynyn bıletın jan QALAI degızer kez kelgen qiyndyqqa şydai alady – man who has a WHY to live for can bear with almost any HOW – esli est ZAChEM jit, mojno vynesti pochti liuboe KAK [46] maqsatqa ūmtylu – striving for an objective – stremlenie k seli [47] maqsat bolu – have a goal – imeiut seli [48] aŋǧal ümıt – naive hope – naivnaia nadejda [49] bolaşaqqa degen senım – faith in the future – vera v buduşee [50] şeksız män – infinite meaning – beskonechnyi smysl [51] qūrbandyq – sacrifice – jertva [52] ışkı erkındık – inner freedom – vnutrenniaia svoboda [53] adam älemdı jaqsy jaǧyna qarai özgerte alady – man is capable of changing the world for the better – chelovek sposoben izmenit mir k luchşemu [54] imandy jäne imansyz – decent man and indecent man –  dostoinye liudei i nedostoinye liudei [55] ışkı şeşım – inner decision – vnutrennee reşenie [56] azapty abyroimen eŋseru – bearing your suffering with dignity – preodolet stradaniia s dostoinstvom [57] jauapkerşılık – responsibleness – otvetstvennost [58] auyrtpalyq, kınä jäne ölım – pain, guilt, and death – bol, vina i smert [59] tragediialyq üştaǧan – tragic triad– tragicheskaia triada [60] tragediialyq optimizm – tragic optimism – tragicheskii optimizm [61] özıŋdı jaqsy jaqqa özgertu mümkındıgı – opportunity for positive personal change – vozmojnost izmenit sebia v luchşuiu storonu [62] ömırdıŋ ötkınşılıgı – transitory nature of life – prehodiaşest jizni [63] jauapty äreket etu – take responsible action – predprinimat soznatelnye deistviia [64] ömırdıŋ mänın tauyp, ony jüzege asyru – opportunities to find and fulfill meaning – vozmojnosti naiti i realizovat smysl  

 Kıtaptyŋ tüpnūsqa atauy:

Trotzdem Ja zum Leben sagen.

Ein Psychologe erlebt das Konzentrationslager

Viktor Frankl

Avtor turaly derek: 

Viktor Emil Frankl – Venadaǧy medisina universitetınıŋ nevrologiia jäne psihiatriia professory. Ol – «Venanyŋ üşınşı psihoterapiia mektebı» dep atalatyn (Freidtıŋ psihologiialyq taldauynan jäne Adlerdıŋ jeke psihologiiasynan keiıngı) logoterapiia mektebınıŋ negızın saluşy qairatker. Ol 1942–1945 jyldar aralyǧynda Osvensim, Dahau jäne Terezienştadtaǧy konslagerlerınde tūtqyn bolǧan.  

"Mazmūndama" jobasynyŋ avtory jäne ruhani jetekşısı -

Şyŋǧys MŪQAN.

"Mazmūndama" jobasy şyǧarǧan kıtaptardy Kaspi gold mobildık qosymşasy arqyly satyp aluǧa bolady:  "Mazmūndama" kıtaptary endı Kaspi.kz dükenınde qoljetımdı! Ol üşın sıltemenı basyŋyz:  https://kaspi.kz/shop/search/?q=%3AallMerchants%3AMazmyndama&at=2 Qazaqstannyŋ kez-kelgen jerınen tapsyrys beruge bolady! Kıtaptardy bölıp te tölei alasyz! Egerde 5 000 teŋgege tapsyrys berseŋız, kıtapty jetkızu tegın! #Mazmundama #Qazaqsha100Bestseller #Oquǧatiıs10kıtap