Äkım Tarazi. Menıŋ jazuşy retınde bıletınım - ärı ketse 7-8 adam

– Äkım aǧa, jazuşy adamnan amandyqtan soŋ sūraitynymyz «Şyǧarmaşylyǧyŋyzda qandai jaŋalyq bar, ne jazyp jürsız» ǧoi sol.

– Äŋgımemnıŋ basyn süiınşı sūraudan bastaiyn endeşe. Osydan bır aidan asa uaqyt būryn, 31 şılde künı Mūstafa Şoqai turaly pesamdy jazyp bıtırdım.

– Qūtty bolsyn!

– Rahmet. Bır jazuşydan sūraǧan eken, «Şyǧarmaŋyzdy qanşa jazdyŋyz» dep. Ol «Ömır boiy jäne qaita-qaita» dep jauap berıptı. Al men üş jyl osy taqyrypty ainaldyryp jürdım. Ainaldyrǧanda qolyma qalam alyp, qaǧaz jaiyp qoiyp emes, ärine. «Osy taqyrypta pesa jazsam qalai bolar eken, qai jaǧynan kelu kerek, kıltın qalai tabam» degen töŋırekte tolǧanyp jürdım. Jazu prosesınıŋ özı qiyn emes, kıltın tabu qiyn ǧoi. Material ūşan-teŋız. Hronologiia boiynşa basynan tüsıp alyp aiaǧyna deiın şyǧyp, on tom jazsaŋ da, tausylmaidy. Bıraq, qazırgı zamannyŋ talabymen, ritmımen onyŋ bärın jazu mümkın emes, qajet te emes.

Osydan 5-6 jyl būryn «Jūldyz» jurnalynda «Kım ne jazyp jür?» degen saualǧa bailanysty aqparat berıletın ürdıs boldy. Sol kezde Äkım Tarazi Mūstafa Şoqaidy jazyp jatyr dep kırgızıp jıbergen. Al men būǧan bırden kırıskenım joq. Aldymen filmge ssenarii jazdym, ol jeŋıl boldy dep aita almaimyn, bıraq pesa odan da qiyn ǧoi. Sodan osydan üş-tört ai būryn oi keldı: Mūstafanyŋ ömırdegı ekı saǧaty sahnaǧa şyqsa degen. Sol arqyly Mūstafanyŋ bükıl ömırı, onyŋ tarihtaǧy orny, qairatkerlık qyzmetınıŋ män-maǧynasyn körsete alsam, ǧajap bolar edı dep oiladym. «Onda sen, Äkım, äi, myqty bolar edıŋ!» dedım özımdı özım ıştei.

– Sonymen kıltın taptyŋyz ǧoi?

– Taptym dep oilaimyn. «Qylköpır» degen allegoriialyq tragediia jazyp bıtırdım. Mūstafa Şoqai Vilnetta qalasynda on kün bolǧan. Sonda ony nemıster jaqyn jerdegı, Polşadaǧy ölım lagerlerıne aparyp-äkelıp jürgen. Men sol on künnıŋ jetınşı, segızınşı künderınen bır-bır saǧattan, Mūstafanyŋ taŋerteŋ tūryp, şai ışkenınen bastalǧan tırşılık sätın aldym.

– Pesa janryn basynan allegoriialyq tragediialyq bolady dep josparladyŋyz ba, nege?

– Sebebı, Mūstafanyŋ taǧdyry – HH ǧasyrdyŋ taǧdyry. Mūstafanyŋ ömırı sol ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynyŋ ǧana körınıs-tragediiasy emes, onyŋ ǧūmyry bükıl HH ǧasyrǧa simvol bola alady dep oilaimyn. Öitkenı, HH ǧasyr tügelımen bostandyqqa ūmtyluǧa arnalǧan. Aziia, Afrika elderınıŋ otarşyldyqqa qarsy küresı, Oŋtüstık Koreianyŋ, Latyn Amerikasynyŋ bostandyq üşın küresı. Sonyŋ barlyǧy Mūstafadan bastalǧan siiaqty körınedı maǧan. Aldyŋǧy 16 – 19 ǧasyrlar imperiialar ǧasyry, olardyŋ tuuy, kemelıne jetuı, jer-jahandy jemtıktei körıp, bölıske salu, sol üşın talas-tartysu kezeŋderı edı ǧoi. Al HH ǧasyr – sol otarlanǧan, qūl bolǧan elderdıŋ bostandyq üşın küres ǧasyry. Sonyŋ Orta Aziiadan bastalǧanynyŋ özı taǧdyrdyŋ bızge bır syiy ǧoi dep oilaimyn. Orta Aziiada, ol kezdegı tılmen aitqanda, Türkıstanda Mūstafa Şoqaidyŋ tarihqa keluı tegınnen-tegın emes. Jüz jylǧa sozylǧan bostandyq üşın aiqastyŋ basy Mūstafa Şoqai der edım. Ärine, men ony jinaqtau türınde, beinelep aityp otyrmyn. Odan būryn da talai el, sonyŋ ışınde qazaq halqy da patşaǧa qarsy köp köterılıs jasady, kürestı ǧoi, belgılı. Sonyŋ bärınıŋ şiryǧyp kelıp ömır süru formasyn tapqan tūsyn Mūstafanyŋ ıs-äreketı, taǧdyry arqyly pesamda körsetkım keldı. Teatrǧa bölıngen, sahnaǧa berılgen ekı saǧatqa kelgen adam «Mūstafa kım?» degenge özıne özı qalai jauap bere alar edı? Soǧan öz jauabymdy bergım keldı.

– Pesaŋyzdy jazbas būryn bıraz materialmen, Mūstafa ömırıne qatysty şyǧarmalarmen de tanys bolǧanyŋyz anyq. Solardyŋ ışınde qaisysyn bölekşe atap aita alar edıŋız?

– Jaqynda men Darhan Qydyrälı degen jas jıgıttıŋ «Mūstafa» romanyn oqyp şyqtym. Ol da joǧaryda men aitqan «Mūstafa kım?» degen saualǧa tolymdy jauap beru tūrǧysynan jazylǧan eken. Men jas jazuşynyŋ menıŋ sanamda jürgen sol ızdenıstı tap basqanyna, mūndai ızdenıske qalaişa jetkenıne taŋǧaldym. Özım endı jıgıt aǧasy jasyndaǧy, odan da asqan adammyn ǧoi. Darhan ınımızge riza boldym. Sol kezdegı tarihtaǧy Mūstafanyŋ rölın bır kıtapqa ǧana syiǧyza bılu ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmeidı der edım. Ūşan-teŋız materialdy bır ǧana düniege syiǧyzuǧa bola ma? Osy baǧytta jas zertteuşı Darhan Qydyrälı özınşe bır ızdenıs tanytypty. Al material sūmdyq bai. Sodan qoryqpai kırıskenınıŋ özı ülken täuekel, erlık. Bälkım jüreksıngen de şyǧar, kım bıledı, özı jas jıgıt eken. Bıraq qoryqpai, sony alyp şyqqan. Onyŋ üstıne kıtabynyŋ bır erekşelıgı, mektep jasyndaǧy balalarǧa da tüsınıktı täsılmen jazylǧan. Tüsınıktı tılmen dep otyrǧan joqpyn tüsınıktı, qyzyqty täsılmen! Özım Darhannyŋ kıtabyn sezınıp, süisınıp, jalyqpai jäne öte mūqiiat, kemınde bır aidai, ezıp oqydym. Şyǧarmanyŋ äsırese aiqyndyǧy – onyŋ Mūstafatanuǧa qosqan ülken ülesı der edım. Eşqandai būrmalau joq. Öz yrqyna materialdy köndıru, laiyqtau joq. Mūstafany äşkereleuşı retınde nemese Türkıstannyŋ ǧana qyzyǧyn qyzyqtaǧan adam retınde körsetse, mūndai bolmas edı. Mūstafa – adam, taǧdyrdy oǧan Alla syilady. Darhan şyǧarmasynda sony tolymdy körsetken, menımen ündestıgı sol. Men de qoiylǧanda ekı saǧat bolatyn sahnalyq şyǧarmamdy osy tūrǧydan alyp jazdym. Darhannyŋ kıtabynda Özbekstandaǧy, Türkiiadaǧy arhiv materialdary bar. Al men jazǧanymda mūnyŋ bärın qamtyǧam joq, özıme keregın ǧana aldym. Ssenariımde pesaǧa Mūstafanyŋ öz jazbalaryn paidalandym, jūbaiy Mariia Gorinanyŋ jazǧandaryn oqyǧanymnyŋ paidasy tidı, solardyŋ özı jetkılıktı boldy. Sebebı, menık ǧylymi emes, körkem-filosofiialyq şyǧarma. Al Darhan uaqytyn köp bölgen, zerttegen. Ūiaty bar adam jazǧany sezılıp tūr. Keide materialǧa ūiaty joq adamdar kilıgıp ketedı, ondai da bolady.

– Äkım aǧa, adamnyŋ özıne özı däl baǧa beruı qiyn. Degenmen, öz ornyn, öz qadırın bıletın adam sonysyn basqaǧa da moiyndata alady. Mäselen, sız özıŋızdı qandai jazuşymyn dep sanaisyz?

– Men qandai jazuşy ekenımdı aita almaimyn, ony jūrt aituy kerek. Bıraq men ūly oqyrmanmyn. Būl sözdı osymen üşınşı ret aityp otyrmyn. Būrynǧy sūhbattarymda ekı ret aitqanmyn. Men, Äkım – ūly oqyrmanmyn! Är avtordyŋ jazyp otyrǧan kezdegı jürek lüpılın men oqyǧanda sezıp otyram. Avtor halturşik bolsa, ony da sezem. Ärkımdı oqyp alyp, jaza beretınder köp qoi. «Ondailardy iısınen bılem» dep qaljyŋdaimyn özım.

Jaqynda Ūzaqpai Dospanbetovtyŋ «Söz önerı dertpen teŋ» degen syn kıtabyn oqyp otyryp, taŋǧaldym. Ol äldebıreulerdı aiamai, bıraq öte oryndy synapty. Materialdy tıptı bılmeitın bıreuler qazaq tarihyn bıletındei, közımen körgendei qylyp jazǧan ǧoi. Sony däleldı türde syn sadaǧyna alǧan synşyǧa riza boldym. Ūzaqbaidy romandar avtory retınde bılgenımmen, mūndai jaqsy syn jazady dep oilaǧan emes edım. Osyndai syndar bızge qazır öte qajet. Ūzaqbaidyŋ özıne telefondap, aityp edım, riza bolyp qaldy. «Men sızden mūndai baǧa kütpep edım» dep. Menıŋ qataldau ekenımdı bıledı ǧoi.

– Özıŋızdı qatal adammyn dep esepteisız be?

– Men qatty aityp tastauǧa beiım janmyn. Ömırde sypaiy bolǧanymmen, ädebi mäselelerde qatty ketetın adammyn. Sondyqtan talai dostarymnan airylyp qalǧanmyn. Aralas-qūralas, dämdes-tūzdas bolǧan talai joldasymnan şyǧarmasynyŋ kemşılıgın aitam dep, airylǧanmyn. Astanaǧa alǧaş kelgende öte jaqyn 30-40 adam boldyq. Ainalyp kelgende, 7-8 bolyp qaldyq. Aqyry 4-5 boldyq, 3-ke tüsıp qalǧan da kezder boldy. Qaitadan tabysyp jatqan da kezımız boldy. Sonyŋ bärıne menıŋ mınezım sebepşı dep oilaimyn. Äitpese, men negızı loialnyi, qazaqşa aitqanda, köŋıljyqpas adammyn. Bıraq ädebietke kelgende qatty ketetınım bar. Ädebiettı qorlauǧa bolmaidy ǧoi. Ädebiettı satqanyŋ – senıŋ ata-anaŋdy satqanyŋ siiaqty. Adam özımen özı jymdasyp jüre beredı, dostaryŋnyŋ kemşılıgın bılseŋ de, keşırıp jüre beresıŋ. Sebebı, ol sol sätte saǧan kerek. Al ädebietke qiianat jasaǧan adammen jymdasyp jüre almaisyŋ. Osy ädebiet mäselesıne kelgende jaqsy aralasqan adamdardan alystap ketken tūsym köp.

– Lauazymdy qyzmetten boidy aulaq salyp, özıŋızben özıŋız jürgenıŋız de sol ädebietke adaldyqty saqtaiyn degen ūstanymyŋyzǧa bailanysty ma?

– Negızı men lauazymdy qyzmettı öte köp ıstedım. Ministr därejesınde qyzmet atqardym. Kezınde kinogerler odaǧynyŋ bırınşı hatşysy bolǧan adammyn ǧoi men. Kinostudiianyŋ 2-3 ret bas redaktory boldym. Alty jyl Jazuşylar odaǧynyŋ da basşylyǧynda boldym. Mäsele onda emes. Menıkı qyzmetke bailanysty batyrlyq emes. Halturany keşırmeu, şala-pūla jaza salǧandy keşırmeu. Qyzmettegı batyrlyq degen ne? Bıreudı körgıŋ kelmese, hatşyŋa aita salasyŋ, eşkımdı kırgızbe dep. Ol – batyrlyq emes, bölek äŋgıme.

– Jazuşylar Odaǧynyŋ soŋǧy qūryltaiyna barǧanda qyzu pıkırtalas bolǧan kei ortada nebır synşyl oilar estıdık. Bügınde bilıktıŋ bır pūşpaǧynda jürgen atynan at ürketın keibır aǧalardy zamandastary «Ädebietke naǧyz beretın kezı edı, bilıktıŋ qyzmetşısı bolyp kettı» degen syŋaida küstanalaǧanyna kuä boldyq. Sız būǧan ne der edıŋız?

– Būl sūraǧyŋa da Mūstafanyŋ taǧdyrymen jauap bereiın. Gitlerdıŋ ideologiia mäselesı jaǧyn basqarǧan Rozenberg degen ministrı bolǧan. Sol kısı şetelderdı barlaityn adam, qazaqşa aitqanda, jansyzdardyŋ basşysy boluǧa Mūstafaǧa ūsynys jasaidy. «Sonyŋ Aziia, mūsylman elderı bölımın basqaratyn departament qūramyz, soǧan bastyq bol» deidı. Sol kezde Mūstafa karerist bolsa, kelıse salar ma edı? Parijde jartylai aş-jalaŋaş jürgen, äielı orys taǧamdaryn daiyndaityn bır kışkentai kafe aşyp, sonymen kün körıp jürgen adam ǧoi. Al ol «Men äskeri adam emespın, saiasatkermın. Sondyqtan sızdıŋ ūsynyŋyzǧa kelısım bere almaimyn» degen. Özınıŋ kıtabynda da bar. Karera degennıŋ soŋyna tüsken adamdy (men ädeiı halyqaralyq termindegı türımen aityp otyrmyn) men özım mansapqor, keide mansapker deimın. Mansapker degen – tek qana şeneunıktık jolmen jüretın adam. Ol da qoǧamǧa mamandyq, qyzmetker retınde kerek. Al mansapqor – öz öresıne qaramaityn ölermen, mansapker bolu qolynan keler-kelmesıne qaramai ūmtylatyn jan. Keide amalsyz, bala-şaǧasyn asyrau üşın mansapker bolyp jürgen jazuşylar bar. Kezınde ondailar köp boldy. Onyŋ ziiany da ülken boldy, köp aqyndar aqyndyǧynan aiyrylyp qaldy. Köp prozagerler jazuşylyǧynan airylyp qaldy. Al endı biık mansapqa ūmtylǧan mansapqorlar da şyqty ǧoi bızdıŋ aramyzdan. Menıŋ anau künın köre almai jürgen baiǧūstarǧa janym aşidy. Aqyndyǧyna ziian kelgenderge janym aşidy. Al endı bızdıŋ aramyzda mansapqorlar bar, solardykı ne eken dep oilaimyn. Tūrmysy jaman emes. Mümkındıgı boldy. Ädebiette qalyp qoiu kerek edı. Keŋeitıp, molyraq jazu kerek edı. Qazaqta zerttelmegen sala jetıp jatyr. Bügıngı künnıŋ özın de zertteu kerek edı. Bıraq mansapqa qyzyǧyp, berılıp kettı. Nege? Onyŋ tüp sebebın men, qazaqşa aitsam, tüp naǧaşysyn darynsyzdyq der edım. Özınıŋ şyn mänınde ülken talant emes ekenın ol tüisıgımen sezedı. Midyŋ bır tükpırındegı tüisık sezdıredı, aitady «Sen darynsyzsyŋ» dep. Ol özı moiyndamaidy, bıraq älgı midaǧy kışkentai lämpışkesı qūrǧyr jylt-jylt etıp, «Äi, sen jazuşy emessıŋ, ülken talant emessıŋ» dep belgı berıp qoiady. Ony öşırıp tastaidy. Özın özı qaitadan sendıredı. Sodan keiın töŋıregındegı dostary da küdıgınen aryltyp alady. «Sen keremetsıŋ, qazaqtyŋ bolaşaǧysyŋ, bolaiyn dep tūrǧan Abaisyŋ, Mūhtar Äuezovsyŋ» dep. Sodan ol jaǧympaz sözge qaitadan senedı daǧy, taǧy kırısıp ketedı. Söitıp jürgende mümkındık bola qalyp, ol adam bilık, ataq şyǧaru jolyna tüsıp ketedı.

– Sızdıŋ oiyŋyzşa, ondai qyzmetterge tek darynsyzdar ǧana bara ma sonda?

– Men özım jas kezımde elderdıŋ «Volga» mınıp bara jatqanyn körıp, qyzyǧatynmyn. Köp keşıkpei «Literaturnaia gazetadan» ūsynys keldı. Qazaqstan men Qyrǧyzstan boiynşa tılşı bolyŋyz degen. Änuar Älımjanovtyŋ bırınşı hatşy kezı. «LG»-nyŋ Konstantin Serebriakov deitın ūlt ädebietterı bölımı bastyǧy «saǧan toqtap tūrmyz» dedı. Maşinasy bar ma dep sūradym. Bar dedı. «Volga» ma? «Volga»! Onda kelıstım dedım. Sebebı, «Volga» mınu maǧan ülken däreje bolyp körındı. Jaspyn ǧoi...

Segız aidan soŋ menı Ortalyq komitetke şaqyrdy. Kinogerler Odaǧyna bırınşı hatşylyqqa ūsyndy. Menıŋ «Volgaǧa» mınıp jürudı däreje körıp qalǧan kezım. Bırden kelıstım. Bıraq menen būryn Mäjit Begalin, Sūltan Qojyqovtar bar edı ǧoi degen edım. «Olardy da qarastyrdyq. Ekeuı de partiiada joq eken» dedı. «Sen partiiada barsyŋ ärı jassyŋ» dep bet baqtyrmady.

Ūsynys Äkım Taraziǧa ziian, Äkım Äşımovke paidaly edı. Oilanyp-oilanyp baryp, kelıstım. 10 jyl bırınşı hatşy bolyp ıstedım, esesıne 10 jol jazǧan joqpyn. Tüŋılıp kettım dünieden. Sodan ışu de köbeie bastady. Şetelge şyǧasyŋ, keledı, qarsy alasyŋ şyǧaryp salasyŋ degendei. Işpeseŋ bolmaityn ol kezde, zaman solai boldy. Aqyry men moraldyq tūrǧydan aza bastadym. Özımdı özım äbden jerden alyp jerge salyp, bır künı aryz berdım. Ketem dep. Menı tüsıngen joq. Tyŋdap otyrǧan Mihail Esenaliev degen kısı «Sen bızge ökpelep jürsıŋ be? Olai bolsa, jaŋa «Volga» bereiık. Älımjanovtyŋ ornyna Jazuşylar odaǧyna bırınşı hatşy bolyp bar» dedı. «Nemese Tabiǧi mūralardy qorǧau qorynyŋ töraǧalyǧyna bar» dedı. «Maǧan endı maşina, kabinet kerek emes dedım men. Söitıp, kettım. Bıraq menıŋ öz erkımmen ketkenıme bır qazaq sengen joq. Men beine qazaǧa ūşyrap qalǧandai üilerıne şaqyryp köŋıl aityp, masqara qyldy. Al şyndyqqa osy künge deiın senbeidı. Men özım Oljaspen kelısıp, «üş aidan keiın men ketem, sen menıŋ ornymda sūran» dep aitqan adammyn. Özı kuä. Sony aitsam, basqalar senbeidı ǧoi. Sodan soŋ üş ai emes, alty aidan soŋ kettım. Kete bıldım. Alty jyl täuelsız, jūmyssyz jürıp, üş roman jazdym. Ol menıŋ ülken oljam. Alǧaşqy kışkentai jūqa «Tūiyq sudan» keiıngı öndırıp jazǧanym sol kez. Esık-terezenı jauyp alyp jazdym. Keiın Jazuşylar odaǧynda 6 jyl ıstegennen keiın Oljas aitty: «Ekınşı hatşy bol, Qaldarbek bırınşı hatşy bolsyn, jūmys ısteiık» Partiianyŋ bar kezı. Kelıstım dedım, bıraq ertesı taŋerteŋ barmai qaldym. Qaldarbek «Nege keşıktıŋ» degende «bas tartyp otyrmyn dep edım, «Oibai, baǧana aitpadyŋyz ba?» dep küiındı. Artynan Qalihan, Saiyn siiaqty dostarym renjıdı. Sondai qyzyqtar bolǧan. Al bilıkqūmar adamdar būndaiǧa ölse senbeidı. Özderı qoldary jetpei jürgen närsenı tastap ketıp qalu degen olardyŋ aqylyna syimaityn jait. Al men özımdı özım jeŋdım. Sodan keiın qanşa dünie jazdym?!

– Al özın jeŋe almai, ädebietten amalsyz alystap, bilıkte jürgen zamandastaryŋyzǧa janyŋyz aşi ma?

– Öte joǧary ketkenderıne janym aşymaidy. Sebebı, jaǧdaiy, tūrmysy jaman emes qoi äiteuır. Degenmen, olarǧa da özın özı jeŋıp, ketıp qalu kerek edı, kete almady. Bilık olar üşın öte bır qymbat. Sebebı, küdık degen qu bäle kökeide tūr ǧoi. «Sen darynsyzsyŋ» degen. Jaŋaǧy qūrǧyr lämpışke de berılmeidı, qaita janady. Sodan keiın ekı ottyŋ ortasynda jüredı. Qyzmetten ketse, jūrt syilamai qalady degen ürei, qorqynyş tūrady keudesınde. Men ony özım kördım, ekı ret qyzmetten kettım, ekeuınde de menı syilauşylar azaidy. Bıraq sodan aman şyqtym ǧoi...

Būl darynsyzdar özderın ömır boiy maqtatyp kele jatyr. Bälkım ol da qajet şyǧar... Öz qarjysyna gazet, jurnal şyǧarady. Är nömırınde özın jasyryn atpen maqtatady. Pälenbaev degennıŋ atynan. Ol adamnyŋ bar-joǧyn eşkım tekserıp jatqan joq qoi. Qazaqta 3-4 gazet-jurnal bar sol ädıspen şyǧyp jatqan. Bıraq qalyŋ oqyrman ony elep jatqan joq. Özımen özı bolyp jürgen sondai adamdar bar. Qazaqtyŋ ädebietınde. Onyŋ bärı tük emes, uaqyt bärın öz ornyna qoiady.

– Sonyŋ bärı bızde synnyŋ joqtyǧynan nemese azusyzdyǧynan emes pe?

– Solaiyn solai. Ūzaqbai turaly jaŋa aittym ǧoi. Sol siiaqty bügınde Bekdılda Aldamjarovty jazuşylar jek körıp kettı. Al men teledidardan söilep, aittym, «Sony qoldaimyn» dep. Maǧan Aldamjarovtyŋ maqalalary ūnady, qyşyǧan jerıme tidı. Bıreudı qandai nietpen synaǧany, jeke basynyŋ arazdyǧy, ökpesı bar-joǧy maǧan qajet emes, bıraq aityp otyrǧan syndarynyŋ bärın men qoldaimyn. Jaqsy syn jazdy. Ol – seŋdı būzǧan adam. Bıraq, keiıngı kezderı özı jamandaǧandar jaǧyna şyǧyp ketıp, qarsy jaqty synauǧa kırıstı. Ol jaǧyn endı onyŋ ūiaty bıledı...

Bızde syn azusyz bolatyn sebebı – aiampazdyq bar. Al endı keiın jaŋa ūrpaq keledı, olarǧa senıŋ laureat ekenıŋ, bes-alty klassika oqyp tastaǧanyŋ bedel emes, bärı dalada qalady. Köşenıŋ atyn ielenıp jatqan adamdar bar ǧoi, solardyŋ özın oqymaityn ūrpaq keledı. Nadandyǧynan emes, basqaşa közben, tarih közımen qaraityn ūrpaq keledı. Sol kezde bärı jaiyna qalady.

Ädebiet, jaqsy ädebiet josparly türde jasalmaidy. Servantes özınıŋ aldyndaǧy jüz jyl boiy jazylǧan romandardyŋ qorytyndysy, eŋ biık şyŋy retınde «Dont Kihotty» jazdy. Şolohov özıne deiın jazǧan bükıl HIH ǧasyr ädebietınıŋ eŋ biık şyŋy «Tynyq Dondy» jazdy. Ol 16 jasynan soǧysqa qatysyp, maidan dalasynda jürgen jai ǧana bozbala bolatyn. 29 jyly, 24 jasynda «Tynyq Donnyŋ» ekı kıtabyn bıtırgende künı ol özı şyn mänınde kelıp terezenıŋ ar jaǧynan körıngen öz beinesıne qarap tūryp, «Chto ty nadelal, Mişa?» deptı.

Ädebiet degen – ülken prosess. Bır kezeŋde naizaǧai bolyp Gogol, Tolstoi, Chehov, endı bır zamanda Şolohov bolyp atylǧan ädebi qūbylystyŋ tarihi zaŋdylyǧy bar. «Qazır qazaq ädebietı, qazaq prozasy söitıp qaldy, büitıp qaldy» degen sözderge senbeŋız. Keremet dünie älı jazylady, mümkın jazylǧan da şyǧar. Ol bır künı özınen-özı şyǧady, atylady. Ol taǧdyrǧa bailanysty. Ädebiet eşuaqytta toqyramaidy.

– Poeziia turaly oŋ pıkırler aityp jürsız. Al bıraq «prozada kesek dünieler baiqalmaidy» degen siiaqty özıŋızdıŋ jaŋaǧy pıkırıŋızge qaişylau oi aitqan kezderıŋız bolǧan sekıldı edı?

– Keremet dünieŋız kesek emes, ol kışkentai boluy mümkın ǧoi, qaidan bılesıŋ? Men saǧan qyzyq aitaiyn, Saiyn Mūratbekovtyŋ «Küzgı būralaŋ jol» degen bır äŋgımesı bar. Bıraq sol – romanǧa bergısız äŋgıme. Qalihan Ysqaqovtyŋ maşinkamen basqanda üş-aq bettık bır ǧajap şyǧarmasy bar, ol da sondai. Aqan Nūrmanovtyŋ «Jūldyz şoǧyry» degen roman-epopeiaǧa bergısız tuyndysy bar. Al onyŋ «Qūlannyŋ ajaly» romany – sol kezdegı revoliusiia taqyrybyndaǧy jazylǧan romandardyŋ eŋ keremetı. Ol älı baǧasyn almaǧan ūly jazuşy. Baǧasyn almaǧan sebebı – Sovet jüiesı kezınde ökımet, partiia qyzmetıne jaqyn jürgenderdı klassik etıp şyǧaryp jürdı. Sonyŋ bärı öşken kezde Aqan Nūrmanov, Saiyn Mūratbekov, Qalihan Ysqaqovtar jarqyrap şyǧady älı. Sebebı, olardykı jalǧan dünie emes. Bız keide ädebietten siujet, keiıpker ızdeimız. Onyŋ bärı dūrys emes. Prozada, poeziiada da eŋ keremetı – jazuşynyŋ lüpıldep soǧyp tūrǧan jüregı, jany. Ol bolsa, mäŋgılık şyǧarma sol!

– Qazırgı bızdıŋ qalamgerler bügıngı künnıŋ keiıpkerın taba almai, daǧdaryp qaldy degen pıkırge qandai uäj aitar edıŋız?

– Onyŋ bärı beker söz. Bır jazuşy sūhbat berıp tūr: Qazırgı zaman menıŋ talantyma när bermeidı dep. Nemene, sonda ony auzyna qasyqpen salyp beru kerek pe eken bıreu?! Onyŋ özı bügıngı ömırdı jazuşynyŋ, filosoftyŋ aqynnyŋ közımen köre almaidy degen söz būl. Talantynyŋ soqyr bolǧandyǧynan jaza almaidy ol. Qazaqstan Jazuşylar odaǧy jäne onyŋ müşesı degen ūǧym bar. Osy ekı ūǧym «Jazuşy» degen ūǧymmen tüp mänınde janasa bermeidı. Üşeuı qatar atalǧanmen, üş türlı ūǧym. Jazuşylar odaǧy – ūiym. Al müşesı degen äiteuır atynyŋ atalǧanyn qalaityn, äiteuır sol qoǧamda boludy qalaityn adamdardyŋ jiyntyǧy. Onyŋ ışıne äldekımder de kırıp ketuı bek mümkın. Al şyn jazuşy basqa. 700 jazuşy bar deimız, mümkın ol 500 şyǧar, mümkın 70 şyǧar, eşkım ony anyqtap bere almaidy. Sondyqtan 700 müşe degen söz jai ǧana sifr. Menıŋ şyn jazuşy retınde bıletınım – ärı ketse 7-8 adam. Men köbınıŋ atyn da bılmeimın. Demek, keude soǧatyndar tolyp jürgenımen Jazuşylar odaǧyna müşenıŋ bärın jazuşy sanauǧa bolmaidy.

– Körşı Reseidıŋ ädebi ömırın baqylasaq, baiaǧydan Mäskeu men Peterbor qalamgerlerı arasynda jarasymdy bır bäseke bar ekenın, onyŋ ädebietke tek paidasyn ǧana tigızıp kele jatqanyn baiqaimyz. Osy tūrǧydan kelgende, Astanada almatylyq qalamgerlermen jarysqa tüse alatyn ädebi orta qaşan qalyptasady dep oilaisyz?

– Menıŋ Astanada tūryp jatqanyma üş jarym jyl boldy. Sol kezden berı osyndaǧy aǧaiyndardyŋ basy tym sirek qosylady eken. Basymyzdy aida-jylda tek Prezident qosady, keibır ministrler qosady, sirek jaǧdaida qalanyŋ äkımdıgı qosady. Sonymen bıtedı. Osynda bölımşemız bar degendı estimın, bıraq sol bölımşenıŋ sausaǧynyŋ ūşyn qimyldatqanyn körgen emespın. «Ne ısteimız, ne jazyp jatsyzdar, aǧalar? Syrlasatyn, mūŋdasatyn kez keldı» degen eşkım joq. Osy bırde bızdı teatrdyŋ direktory Aqjarqyn Orazbek degen ınımız jinaǧan edı. Bırıgeiık dedık, bırlesıp ıs tyndyraiyq dep pätualasqandai boldyq. Bıraq özım keiın oilanyp qaldym, bızdı qandai nietpen jinady dep. Sebebı, sodan keiın äumin, habar-oşar joq. Tym-tyrys tynyştyq. Sondyqtan elorda atyna laiyq ädebi ortanyŋ bügın-erteŋ qalyptasa qoiaryna öz basym äldebır kümänmen qaraimyn.

– Qazaq dramaturgiiasy daǧdarysta degen pıkırdı jiı estimız. Kımnıŋ kınäsı basymdau? Dramaturgtyŋ ba, rejiserlerdıŋ be? «Kez kelgen prozanyŋ qandai ekenın bılgıŋ kelse, ony dramaturgiiaǧa salyp jıber. Naǧyz proza sonda ǧana anyqtalady» degen maǧynadaǧy pıkırın öz dosyŋyz, jazuşy aǧamyz Qalihan Ysqaq bırneşe ret aitqanyn estıdık. Soǧan kelısesız be?

– «Qalihan aitsa, qalt aitpaidy» degen qaljyŋ söz bar bızdıŋ öz aramyzda. Dramaturgiia toqtap qaldy, toqyrady degen Sovet odaǧy tūsynda ekı ret, üş ret plenum ötkızılıp tūratyn. Qazır ol joq. Degenmen, keide rejisser özı neǧūrlym talantsyz bolsa, soǧūrlym dramaturgtan köredı. Özı ızdep tabu ornyna. Jaqsy, talantty rejisser özıne ne kerek ekenın bıledı. Sony anyq bıletın adam – rejisser. Al «Mıne, men otyrmyn ǧoi. Maǧan keremet drama äkelıŋder» degen – ol darynsyzdyqtyŋ, sorlylyqtyŋ belgısı. Qazaqta dramaturgiia bar, bolady. Bıraq sonyŋ qybyn tauyp, kıltın tauyp qoiyp jatqan rejisserler az. Men, mysal üşın, pendeşılıkpen «Qazaqta rejisser joq» dep aituyma bolady ǧoi? Bıraq oǧan menıŋ mädenietım jıbermeidı. Mensınbeuım mümkın, bıraq «müldem joq» dep aituǧa auzym barmas edı. Olar – öz aldyna bölek auyl, özımen özı qainap jatqan qazan. Men olardyŋ bärın jaqsy bılemın. Bügın naşar spektakl qoisa, erteŋ jaqsy dünie qoiuy mümkın. Taqyrybyn taba almai jürgen bolar... Degenmen, sonyŋ bärı – soqyrlyq. Taba almau degen de dert. Diplom bar, daryn joq degen söz. «Obyknovennyi faşizmnıŋ» avtory Mihail Rom degen boldy. Sol kısı aitatyn: «Talantty rejisser telefon kıtapşasyn kino ǧyp şyǧara alady» dep. Al talantsyz rejisserdyŋ qolyna Şekspirdı aparyp berseŋ de bärıbır. Şekspirdı de, Chehovty da özınşe qoiyp, it räsuäsın şyǧaryp jürgender bar ǧoi? Sondai bır spektakldı körıp otyryp sol kezdegı ministr Mamaşevtyŋ: «Äkım aǧa, Chehov degenıŋızdıŋ özı naǧyz myljyŋ eken ǧoi» degenı bar edı. «Chehov myljyŋ emes, – dedım men. – Dünie jüzı ädebietındegı eŋ qysqa pesalar sol Chehovtykı. Myljyŋdap otyrǧan – senıŋ rejisserıŋ. Chehov myljyŋ bolsa, jyl saiyn Amerikada jylyna 200 teatr onyŋ spektaklın qoia ma?»

Kei rejisser özınıŋ ne qoiyp jatqanyn onşa ūǧa bermeidı. Äiteuır Chehovty qoiudy däreje dep bıledı. Boiyna sıŋırıp baryp qoiu degen joq. Mūndai öremen, älbette dramaturgiiamyz, ädebietımız qaidan össın?!

– Mazmūndy äŋgımeŋız üşın rahmet, aǧa.