"Adyrna" ulttyq portalynyń kezekti suhbaty belgili etnograf Omar Hakım myrzamen boldy. Naýryz meıramy týraly tyń aqparattarmen bólisip, qundylyǵyn taǵy da eske saldy.
- Ulystyń uly kúni dep Naýryz meıramyn árkim ózinshe toılap, arqa-jarqa bolady. Al dál osy Naýryz meıramy syrttan kelgen meıram degen jańsaq pikirlerge ne aıtasyz?
- Naýryz jóninde sóz qozǵaǵanda, eń birinshi, Qazaqstannyń klımatyna kóńil aýdarý kerek. Bizdiń jerimizdiń aýa raıy kúrt kontınentaldy, jyl mezgilderi qubylmaly, qystary uzaq, jazdary qysqa bolyp keledi. Eger de qys qaharyna minse, aıaz ben júıtkigen borany kem degende 5-6, sozylsa 7-8 aıǵa barady. Abaı aıtqandaı: «Soqyr, mylqaý tanymas tiri jandy» degendeı, bul jerdi mekendegenderge qystan ne qaıyr kútýge bolady.
Osyndaı atmosferalyq temperatýrasy qolaısyz jerdi ıgerý ár qoǵamnyń qolynan kele bermeıdi. Salt atty, attyń jalyn tartyp minip, osyndaı ólsheýi joq keńistikti ıgerýge, bel baılaǵan. Sheksiz saıyn dala, tabıǵaty san qıly atmosferalyq qubylystarǵa toly álem adam balasynyń ishine úreı uıalatady.
Kóshpeli, táńirshil túrik násili – eń bastysy tabıǵattyń bel balasy, tabıǵattyń qyr-syryn ábden ıgergen, onyń yńǵaıyna beıimdele aldy. Osy mal baqqan, qysy-jazy maldyń sońynda júrgen salt atty tylsym álemdi óziniń turmystyq qajetine jaratty. Al, endi qońyrjaı ońtústikte turyp jatqan ıran tekti otyryqshy dıqanshylar osyndaı sheksiz keńistiktiń, kúrt kontınentaldy tabıǵattyń taýqymetin kórdi dep aıtýǵa bola ma ?
Osy faktige baılanysty Naýryz meıramy bizge ırandyqtardan keldi deý aqıqatqa sııa ma?!
Naýryz – tabıǵat balasynyń tól merekesi. Túrik balasy bul meıramdy «Ulys kúni» dep ataǵan. Naýryz, parsysha «jańa kún», «jańa jyl», osy sóz bizge basqa tilden kelgen, sol sebepten naýryzdy ataý dástúri de bizge syrttan keldi deýimiz úlken qatelik. Osy zamannyń ǵylymdary tolyq moıyndady – ıran tekti halyqtar esh qashan kóshpeli dástúrdi ustamaǵan, bıeniń sútin ishpegen, jylqynyń etin jemegen. Abaev V.I., Dıýmezıl J. skıftardy ıran tekti dep jar salǵan zaman kelmeske ketti.
Kóshpeli órkenıet túrik, monǵol, mánjúr násilderiniń úlesi ekeni búgingi tańda aıdan aıqyn. Áıgili F.V. Nıshe: «Yqylym zamanda sheksiz dalada kóshpeli adam at ústine qonǵanda, adamzat kóp qudaılyqtan bas tartyp, bir táńirge, qudaıǵa bet burdy», degen. Monoteızm degen uǵymdy adamzatqa kóshpeli qoǵam pash etti.
- “Aq mol bolsyn” degen sóz - aýyr, maǵynasy tereń sóz sekildi. Nege dál osy tilek Naýryzda ǵana tilenedi?
-Egerde Naýryz ataý dástúri sonaý zoroastrızm zamanynda bolǵan desek, qazirgi zamandaǵy ǵalymdar Zaratýshtra ilimi kóshpelilerdiń ortasynda dúnıege kelgen degen pikirdi aıtyp júr. Bir qyzyǵy, adamzattyń eń birinshi órkenıetin jasaǵan shýmerlikter (evropa ǵalymdarynyń pikirinshe), ózderin saıyn dalanyń ókilderi ekenin umytpaǵan. Olardyń eń basty merekesi 21 – 22 Naýryz kúnderinde atalǵan. Tıgr men Efrat ózenderiniń arasynda ornalasqan qalalarda turǵanymen, olar sol kúnderi qalanyń syrtyna shyǵyp jer men kókke sút shashqan. Búgingi qazaq «aq mol bolsyn», dep sondaı ısharatty qaıtalaıtyny bárimizge málim.
Álem tarıhynyń kilti – kóshpeli túrik, qazaq balasynyń ómirinde, saltynda, keshegi ótken kúninde ekenin bilgen abzal.
Erte zamanda kóshpeli qazaq qys kezinde soltústik óńirde qalmaýǵa tyrysqan Syr boıyn jaǵalap, malyn qalyń qar, qaqaǵan aıaz, attyń qulaǵy kórinbeıtin borannan saqtaný úshin osyndaı kóshpeli ómir keshken. Syr boıynyń joǵary jaǵynda Uly júz, orta jaǵalaýynda Orta júz, tómengi aǵysynda Kishi júz eli ornalasqan. Bul júıe ejelgi zamannan qalyptasqan. Qıyn qystaýda ákesiniń úıin saǵalap, bir shatyrdyń astynda jınaǵan balalary sekildi, búkil qazaq syrda bas qosqan.
Keıin ońtústikti Hıýa handyǵy, soltústikti Reseı patshalyǵy jaýlap alǵanda, uly kósh joldarynyń júıesi buzyldy. Mysaly, arqanyń qazaqtary Túrkistan mańaıyna bara almaı, al sol jerde otyrǵan qońyrattar arqaǵa jete almaı, kósh joldary kúrt qysqardy. 1500 shaqyrym júrip otetin kóshpeli qazaq, 200-300 shaqyrym kóleminde turmystyq keńistigi shekteldi. Kóshpeli qazaq ejelden tabıǵattyń ıklymen ómir súrgen, endi ómirdiń jańa baǵytyna beıimdelýine bet burdy.
- Túrki halyqtaryna ortaq meıram bolǵanymen Naýryzdyń qazaqqa qandaı erekshe baılanysy bar? Kúsh, sezim?
- Orys, shet elden kelgen saıahatshylar bir aýyzdan qazaq balasynyń qysqy úıiniń jupyny ekenin, áıteýir bir ýaqytsha ǵana otyrǵan turaq ekeni jóninde kóp jazǵan. Qazaqtyń qystaǵy úıi ózine bir tas qapas sekildi bolyp kórinedi, qystyńkúngi tirshilik ýaqytsha, ótkenshi dep esepteıdi. Ol ózi múldem qysta otyrǵan úıine kóńil aýdarmaıdy, eshqandaı úıge baılanysty, adam balasyna jaıly kerek nárselerdi isteýge talpynbaıdy. Ýaqytsha ekenin jaqsy sezinedi, kóktem kelgende qazaq óziniń ásem kıiz úıin tigedi. Onyń ómiriniń kózi endi ǵana ashyldy. Qazaq kóktemniń, kóktemde jaınaǵan jazyq jazıranyń balasy. Onyń qystaǵy kúnderi – tas qapasta ótken kúnder. Sol sebepten olar bir birin izdep, qystan keıin kóriskende, óziniń tólinen aırylysyp, endi tabysqan malydaı jamyrap jatady, daýys salyp, kórisedi, deıdi, qazaqty kórgen saıahatshylar.
Qazaq - kóktemniń perzenti, Naýryzdyń tól balasy!
Álemde eshbir halyq qazaqtaı kóktemdi, naýryzdy asyǵa kútpeıdi. Qoımadaǵy, sandyqtyń túbinde saqtalǵan dám – daqyldardy shyǵaryp, qazanǵa salady. Sóıtip Naýryz kóje burqyrap qaınap, búkil qaýymnyń basyn qosady.
Áńgimelesken Injý ÓMIRZAQ,
“Adyrna” ulttyq portaly
