"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى بەلگىلى ەتنوگراف ومار حاكيم مىرزامەن بولدى. ناۋرىز مەيرامى تۋرالى تىڭ اقپاراتتارمەن ءبولىسىپ، قۇندىلىعىن تاعى دا ەسكە سالدى.
- ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەپ ناۋرىز مەيرامىن اركىم وزىنشە تويلاپ، ارقا-جارقا بولادى. ال ءدال وسى ناۋرىز مەيرامى سىرتتان كەلگەن مەيرام دەگەن جاڭساق پىكىرلەرگە نە ايتاسىز؟
- ناۋرىز جونىندە ءسوز قوزعاعاندا، ەڭ ءبىرىنشى، قازاقستاننىڭ كليماتىنا كوڭىل اۋدارۋ كەرەك. ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ اۋا رايى كۇرت كونتينەنتالدى، جىل مەزگىلدەرى قۇبىلمالى، قىستارى ۇزاق، جازدارى قىسقا بولىپ كەلەدى. ەگەر دە قىس قاھارىنا مىنسە، اياز بەن جۇيتكىگەن بورانى كەم دەگەندە 5-6, سوزىلسا 7-8 ايعا بارادى. اباي ايتقانداي: «سوقىر، مىلقاۋ تانىماس ءتىرى جاندى» دەگەندەي، بۇل جەردى مەكەندەگەندەرگە قىستان نە قايىر كۇتۋگە بولادى.
وسىنداي اتموسفەرالىق تەمپەراتۋراسى قولايسىز جەردى يگەرۋ ءار قوعامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. سالت اتتى، اتتىڭ جالىن تارتىپ ءمىنىپ، وسىنداي ولشەۋى جوق كەڭىستىكتى يگەرۋگە، بەل بايلاعان. شەكسىز سايىن دالا، تابيعاتى سان قيلى اتموسفەرالىق قۇبىلىستارعا تولى الەم ادام بالاسىنىڭ ىشىنە ۇرەي ۇيالاتادى.
كوشپەلى، ءتاڭىرشىل تۇرىك ءناسىلى – ەڭ باستىسى تابيعاتتىڭ بەل بالاسى، تابيعاتتىڭ قىر-سىرىن ابدەن يگەرگەن، ونىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلە الدى. وسى مال باققان، قىسى-جازى مالدىڭ سوڭىندا جۇرگەن سالت اتتى تىلسىم الەمدى ءوزىنىڭ تۇرمىستىق قاجەتىنە جاراتتى. ال، ەندى قوڭىرجاي وڭتۇستىكتە تۇرىپ جاتقان يران تەكتى وتىرىقشى ديقانشىلار وسىنداي شەكسىز كەڭىستىكتىڭ، كۇرت كونتينەنتالدى تابيعاتتىڭ تاۋقىمەتىن كوردى دەپ ايتۋعا بولا ما ؟
وسى فاكتىگە بايلانىستى ناۋرىز مەيرامى بىزگە يراندىقتاردان كەلدى دەۋ اقيقاتقا سيا ما؟!
ناۋرىز – تابيعات بالاسىنىڭ ءتول مەرەكەسى. تۇرىك بالاسى بۇل مەيرامدى «ۇلىس كۇنى» دەپ اتاعان. ناۋرىز، پارسىشا «جاڭا كۇن»، «جاڭا جىل»، وسى ءسوز بىزگە باسقا تىلدەن كەلگەن، سول سەبەپتەن ناۋرىزدى اتاۋ ءداستۇرى دە بىزگە سىرتتان كەلدى دەۋىمىز ۇلكەن قاتەلىك. وسى زاماننىڭ عىلىمدارى تولىق مويىندادى – يران تەكتى حالىقتار ەش قاشان كوشپەلى ءداستۇردى ۇستاماعان، بيەنىڭ ءسۇتىن ىشپەگەن، جىلقىنىڭ ەتىن جەمەگەن. اباەۆ ۆ.ي.، ديۋمەزيل ج. سكيفتاردى يران تەكتى دەپ جار سالعان زامان كەلمەسكە كەتتى.
كوشپەلى وركەنيەت تۇرىك، مونعول، ءمانجۇر ناسىلدەرىنىڭ ۇلەسى ەكەنى بۇگىنگى تاڭدا ايدان ايقىن. ايگىلى ف.ۆ. نيتسشە: «ىقىلىم زاماندا شەكسىز دالادا كوشپەلى ادام ات ۇستىنە قونعاندا، ادامزات كوپ قۇدايلىقتان باس تارتىپ، ءبىر تاڭىرگە، قۇدايعا بەت بۇردى»، دەگەن. مونوتەيزم دەگەن ۇعىمدى ادامزاتقا كوشپەلى قوعام پاش ەتتى.
- “اق مول بولسىن” دەگەن ءسوز - اۋىر، ماعىناسى تەرەڭ ءسوز سەكىلدى. نەگە ءدال وسى تىلەك ناۋرىزدا عانا تىلەنەدى؟
-ەگەردە ناۋرىز اتاۋ ءداستۇرى سوناۋ زورواستريزم زامانىندا بولعان دەسەك، قازىرگى زامانداعى عالىمدار زاراتۋشترا ءىلىمى كوشپەلىلەردىڭ ورتاسىندا دۇنيەگە كەلگەن دەگەن پىكىردى ايتىپ ءجۇر. ءبىر قىزىعى، ادامزاتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى وركەنيەتىن جاساعان شۋمەرلىكتەر (ەۆروپا عالىمدارىنىڭ پىكىرىنشە), وزدەرىن سايىن دالانىڭ وكىلدەرى ەكەنىن ۇمىتپاعان. ولاردىڭ ەڭ باستى مەرەكەسى 21 – 22 ناۋرىز كۇندەرىندە اتالعان. تيگر مەن ەفرات وزەندەرىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان قالالاردا تۇرعانىمەن، ولار سول كۇندەرى قالانىڭ سىرتىنا شىعىپ جەر مەن كوككە ءسۇت شاشقان. بۇگىنگى قازاق «اق مول بولسىن»، دەپ سونداي يشاراتتى قايتالايتىنى بارىمىزگە ءمالىم.
الەم تاريحىنىڭ كىلتى – كوشپەلى تۇرىك، قازاق بالاسىنىڭ ومىرىندە، سالتىندا، كەشەگى وتكەن كۇنىندە ەكەنىن بىلگەن ابزال.
ەرتە زاماندا كوشپەلى قازاق قىس كەزىندە سولتۇستىك وڭىردە قالماۋعا تىرىسقان سىر بويىن جاعالاپ، مالىن قالىڭ قار، قاقاعان اياز، اتتىڭ قۇلاعى كورىنبەيتىن بوراننان ساقتانۋ ءۇشىن وسىنداي كوشپەلى ءومىر كەشكەن. سىر بويىنىڭ جوعارى جاعىندا ۇلى ءجۇز، ورتا جاعالاۋىندا ورتا ءجۇز، تومەنگى اعىسىندا كىشى ءجۇز ەلى ورنالاسقان. بۇل جۇيە ەجەلگى زاماننان قالىپتاسقان. قيىن قىستاۋدا اكەسىنىڭ ءۇيىن ساعالاپ، ءبىر شاتىردىڭ استىندا جيناعان بالالارى سەكىلدى، بۇكىل قازاق سىردا باس قوسقان.
كەيىن وڭتۇستىكتى حيۋا حاندىعى، سولتۇستىكتى رەسەي پاتشالىعى جاۋلاپ العاندا، ۇلى كوش جولدارىنىڭ جۇيەسى بۇزىلدى. مىسالى، ارقانىڭ قازاقتارى تۇركىستان ماڭايىنا بارا الماي، ال سول جەردە وتىرعان قوڭىراتتار ارقاعا جەتە الماي، كوش جولدارى كۇرت قىسقاردى. 1500 شاقىرىم ءجۇرىپ وتەتىن كوشپەلى قازاق، 200-300 شاقىرىم كولەمىندە تۇرمىستىق كەڭىستىگى شەكتەلدى. كوشپەلى قازاق ەجەلدەن تابيعاتتىڭ تسيكلىمەن ءومىر سۇرگەن، ەندى ءومىردىڭ جاڭا باعىتىنا بەيىمدەلۋىنە بەت بۇردى.
- تۇركى حالىقتارىنا ورتاق مەيرام بولعانىمەن ناۋرىزدىڭ قازاققا قانداي ەرەكشە بايلانىسى بار؟ كۇش، سەزىم؟
- ورىس، شەت ەلدەن كەلگەن ساياحاتشىلار ءبىر اۋىزدان قازاق بالاسىنىڭ قىسقى ءۇيىنىڭ جۇپىنى ەكەنىن، ايتەۋىر ءبىر ۋاقىتشا عانا وتىرعان تۇراق ەكەنى جونىندە كوپ جازعان. قازاقتىڭ قىستاعى ءۇيى وزىنە ءبىر تاس قاپاس سەكىلدى بولىپ كورىنەدى، قىستىڭكۇنگى تىرشىلىك ۋاقىتشا، وتكەنشى دەپ ەسەپتەيدى. ول ءوزى مۇلدەم قىستا وتىرعان ۇيىنە كوڭىل اۋدارمايدى، ەشقانداي ۇيگە بايلانىستى، ادام بالاسىنا جايلى كەرەك نارسەلەردى ىستەۋگە تالپىنبايدى. ۋاقىتشا ەكەنىن جاقسى سەزىنەدى، كوكتەم كەلگەندە قازاق ءوزىنىڭ اسەم كيىز ءۇيىن تىگەدى. ونىڭ ءومىرىنىڭ كوزى ەندى عانا اشىلدى. قازاق كوكتەمنىڭ، كوكتەمدە جايناعان جازىق جازيرانىڭ بالاسى. ونىڭ قىستاعى كۇندەرى – تاس قاپاستا وتكەن كۇندەر. سول سەبەپتەن ولار ءبىر ءبىرىن ىزدەپ، قىستان كەيىن كورىسكەندە، ءوزىنىڭ تولىنەن ايرىلىسىپ، ەندى تابىسقان مالىداي جامىراپ جاتادى، داۋىس سالىپ، كورىسەدى، دەيدى، قازاقتى كورگەن ساياحاتشىلار.
قازاق - كوكتەمنىڭ پەرزەنتى، ناۋرىزدىڭ ءتول بالاسى!
الەمدە ەشبىر حالىق قازاقتاي كوكتەمدى، ناۋرىزدى اسىعا كۇتپەيدى. قويماداعى، ساندىقتىڭ تۇبىندە ساقتالعان ءدام – داقىلداردى شىعارىپ، قازانعا سالادى. ءسويتىپ ناۋرىز كوجە بۇرقىراپ قايناپ، بۇكىل قاۋىمنىڭ باسىن قوسادى.
اڭگىمەلەسكەن ءىنجۋ ومىرزاق،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
