Biyl Qazaqstan Respublikasynyŋ täuılsızdıgıne 30 jyl tolady. Täuelsızdıgımızben bırge elımızdıŋ barlyq salalarynda ülken özgerıster oryn alǧanyn bır qorytyndylap, zer salu maqsatynda Qazaqstandaǧy şyǧystanu ǧylymynyŋ bügıngı jaǧdaiyna toqtaludy jön sanadyq. Qazaqstandaǧy şyǧystanu ǧylymy bırneşe tarihi kezeŋnen ötıp būl ǧylym salasy bügıngı künde otandyq ǧylym salalarynyŋ arasynda nesımen erekşelenedı jäne osy ǧylym salasynyŋ maŋyzdylyǧy nede jäne ony damytu üşın ne ısteu kerek degen saualdarǧa belgılı şyǧystanuşy, t.ǧ.d., professor Ä.Muminovtyŋ ǧylymdaǧy jolyn zerdelei otyryp tolyqtai jauap taba alamyz.
Ä. Muminov bırneşe şyǧystanu mektebınıŋ basyn bırıktıre alǧan bıregei ǧalymdardyŋ qataryna jatady. Bükıl ömırın şyǧystanu ǧylymyna arnaǧan jäne osy mamandyqty baqytym dep sanaityn ǧalymnyŋ ömır joly Taşkenttegı şyǧystanu mektebınen bastalǧan. Taşkent – ärqaşan Ortalyq Aziianyŋ asa maŋyzdy tarihi, mädeni jäne ruhani qalasy bolǧan, äsırese qazaqtar üşın. Sondyqtan da ǧalymnyŋ şyǧystanuşy bolyp qalyptasuyna Taşkent qalasynda tuyp-öskendegı ülken äser etken. Taşkent şyǧystanu mektebınen ösıp şyqqan ǧalym Leningrad şyǧystanu mektebıne baryp, ǧylymdaǧy jaŋa belesterdı baǧyndyrady. Leningrad şyǧystanu mektebı de älem boiynşa tanymal şyǧystanu mektebı sanalatyndyqtan būl mektepten äbden şyŋdalyp şyqqan ǧalym elge oralady. Būdan keiıngı kezderde Taşkenttegı şyǧystanu institutynda, keiın Qazaqstandaǧy şyǧystanu institutynda jūmys ıstegen ǧalym ärqaşan jaŋa derekközderdı ızdeumen jäne zertteumen ainalysady. Osy aralyqta bırqatar halyqaralyq ekspedisiialar men ǧylymi jobalarǧa qatysyp täjıribesı eselene tüsedı. QR ǦK R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu instituty direktorynyŋ orynbasary (2005-2011) bolyp jūmys ıstegen kezde qanşama şyǧystanuşy mamandarǧa baǧyt-baǧdar berıp, olardyŋ qalyptasuyna yqpal ettı. Būl künde eŋbegı elenıp, İslam Yntymaqtastyǧy Ūiymy janyndaǧy İslam tarihyn, önerın, mädenietın zertteu ortalyǧynda (Research Centre For Islamic History, Art and Culture – IRCICA) jūmys ısteidı.
Şyǧystanuşy mamandyǧy elımızdegı köptegen mamandyqtyŋ ışınde asa tanymal mamandyqqa jatpaityny belgılı. Elımızdegı şyǧystanu instituty jäne şyǧystanu fakultetterı Qazaqstan Respublikasynyŋ täuılesızdıgımen zamandas ekenın eskersek, jas mamandyqqa jatatynyn aŋǧaru qiyn emes. Sondyqtan bolar, būl mamandyq turaly älı künge deiın estımegen adamdar da kezdesıp, syŋarjaqty pıkırlerdı de ūşyratamyz. Alaida, Ä.Muminovtyŋ ǧylymdaǧy joly osyndai syŋarjaqty pıkırlerdıŋ bırqataryn seiılte alady dep aituǧa bolady. Belgılı şyǧystanuşynyŋ bügıngı şyǧystanu ǧylymy turaly oiyn bılu ärı jas mamandarmen tanystyru maqsatynda 2021-jyldyŋ 25-aqpanynda Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU şyǧystanu fakultetı Taiau şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasy t.ǧ.d., professor Ä.Muminovty arnaiy kezdesuge şaqyrǧan bolatyn. Kezdesu barysynda ǧalymnyŋ şyǧarmaşylyq joly jan-jaqty tanystyrylyp, kezdesudıŋ qonaǧy Ä.Muminov qatysuşylardyŋ sūraqtaryna jauap berdı. Osy kezdesudı ūiymdastyruǧa mūryndyq bolǧan «Gülıstan» üiırmesı kezdesude qoiylǧan sūraqtardy sūhbat retınde daiyndady.
Gülıstan: Būl künderı qandai ǧylymi jūmystarmen ainalysudasyz, jalpy İslam tarihyn, önerın, mädenietın zertteu ortalyǧyndaǧy (İRSİKA) jūmysyŋyzben tanystyrsaŋyz.
Ä.Muminov: 2016-jyldan berı İslam Yntymaqtastyǧy Ūiymy janyndaǧy İslam tarihyn, önerın, mädenietın zertteu ortalyǧynda (Research Centre For Islamic History, Art and Culture – IRCICA) jūmys ısteimın. Osy ortalyqta jūmys ıstegen uaqytta bırqatar maŋyzdy ǧylymi jūmystar jaryq kördı. Qazır osy ortalyqpen bırge jasalyp jatqan ǧylymi eŋbekterdı üş topqa böluge bolady: 1. Körnektı qoǧam jäne dın qairatkerı, audarmaşy, hadisşı, aqyn S.Ǧylmanidyŋ (1890-1974) «Zamanymyzda bolǧan ǧūlamalar» atty ekı tomdyq eŋbegın aǧylşyn tılınde jaryqqa şyǧaryldy. 59 ǧūlamanyŋ biografiiasy engen būl eŋbek XX-ǧasyrdaǧy qazaq dalasyndaǧy islam turaly syr şertetın qūndy eŋbek. Aǧylşyn tılındegı audarmasy Biographies of the Islamic Scholars of Our Times degen atpen amazon jüiesınde satylady. https://www.amazon.co.jp/-/en/Saduaqas-Ghilmani/dp/929063332. Biylǧy jyly S.Ǧylmanidyŋ jeke arhivındegı fotodokumentter, hattar jäne aarb jazuyndaǧy materialdar jüielenıp aǧylşyn tılıne audarylyp jaryqqa şyǧady. Osy baǧytta jasalatyn taǧy bır jūmys bar. Ol S.Ǧylmanidyŋ orynbasary bolǧan kökşetaulyq Momyhan Älievtıŋ «Mūsylman tūrǧysynan jazylǧan qazaq tarihy» atty kıtabyn zertteu. Osy eŋbektı G.N.Gumilev atyndaǧy EŪU doktorantymen bırge biyl jaryqqa şyǧaru josparlanǧan. Būl eŋbekte islam ǧalymynyŋ qazaq tarihyn qalai körgendıgı qamtylǧan jäne 1992-jylǧa deiın arab jazuynyŋ qoldanysta bolǧanyn körsetedı. 2. Konferensiialardyŋ materialdar jinaǧyn jaryqqa şyǧaru. Onyŋ ışınde belgılı qazaq şyǧystanuşysy T.Q.Beisembievtıŋ (1955-2016) maqalalar jinaǧy men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan konferensiianyŋ materialdar jinaǧy «Ūly Daladaǧy İslam sivilizasiiasy» atty atpen jaryqqa şyǧady. 3. Qazaq dalasynda älı künge deiın eşbır tızımge alynbaǧan aşyq aspan astynda jatqan köptegen nekropolder bar. Osy nekropolderdı zertteu baǧytynda bırneşe jūmys atqaryluda. Bırınşısı – Mäulımberdı nekropolı, ekınşısı – Jantöre hannyŋ epitafiiasy, üşınşısı – Bökei Ordasynyŋ epitafiiasy. Soŋǧysynda 400 astam epitafiia bar jäne būnyŋ bärın zertteu maŋyzdy. Osy qorymdaǧy nekropolderdı zertteumen ainalysudamyz jäne būiyrtsa aǧylşyn tılıne audaryp jaryqqa şyǧaratyn bolamyz. Būl baǧytta İRSİKA jaqynda ǧana Epitafii musulmanskih uchenyh Samarkanda (X-XIV veka) Epitaphs of Muslim Scholars in Samarkand (10th–14th Centuries) degen atpen aǧylşyn tılınde jaryqqa şyǧardy. Būl kıtapqa 209 mūsylman ǧūlamasynyŋ nekropolı endı. Būl kıtap ta amazon jüiesınde satylady.https://www.amazon.com/Epitaphs-Scholars-Samarkand-10th-14th-Centuries/dp/9290633492. Būdan da basqa köptegen ǧylymi jūmystar jasalyp jatyr jäne onyŋ ärbırımen İRSİKA-nyŋ resmi saityndaǧy basylymdar betınde tanysuǧa bolady. https://www.ircica.org/en/publications.
Gülıstan: Bügıngı taŋda şyǧystanu mamandyǧy osydan 20 jyldai būrynǧy kezdegıdei ülken sūranysqa ie emes ekenı şyndyq. Täuelsızdıgımızdıŋ alǧaşqy jyldarynda şyǧys tılderın bıletın mamandarǧa degen sūranys öte joǧary boldy jäne jūmyssyz qalu degen mäsele bolmady. Būl künde şyǧystanu mamandyǧyna degen qyzyǧuşylyq jastar arasynda tömen. Bolaşaqta otandyq şyǧystanu ǧylymyn ne kütedı jäne osy mamandyqqa daiyndau üşın ne ısteu kerek degen sūraqtar turaly öz pıkırıŋızben bölısseŋız
Ä.Muminov: İä, dūrys aitasyz. Būl künde Europanyŋ bırneşe elınde şyǧystanu mamandyqtary jabylyp qaldy. Mysaly, İtaliianyŋ bırqatar universitetterındegı şyǧystanu kafedralary jabyldy. Japoniiada aǧa buyn ökılderı zeinetke şyǧyp, ornyna keletın jastardyŋ azdyǧynan tura osyǧan ūqsas jaǧdai bolyp jatyr. Alaida, ärqaşan da mūndai jaǧdailar bolyp tūrǧanyn ūmytpauymyz kerek. Ol degenımız, jaǧdaiǧa beiımdele bılu kerektıgın bıldıredı. Zaman özgergenıne qarai şyǧystanuşy mamandar, universitet basşylyǧy, äsırese studentter jyldam beiımdeludı üirenuı kerek. Eger de ärbır jas şyǧystanuşy öz mamandyǧyn jaqsy körse, aldyna osy salada ülken jūmystar atqaramyn degen maqsat qoisa, būl mamandyq boiynşa jūmys ärqaşan da tabylady. Būl mamandyqtyŋ bedelın de qūrmetın de arttyratyn şyǧystanuşylardyŋ özderı. Ärbır şyǧystanuşy talmai, ülken yjdaǧatpen eŋbektenuı arqyly şyǧystanu mamandyǧynynyŋ bedelın arttyra alady jäne osy ısı arqyly özıne de ülken karera jasai alady. Öz basym şyǧystanu mamandyǧyna degen sūranys bügıngı taŋda joǧary dep esepteimın. Şyǧystanuşy bolǧanym üşın öte baqyttymyn! Qai jerge barsam da būl mamandyqqa degen qūrmettı, qyzyǧuşylyqty körıp jürmın. Ärkımnıŋ qoly jetpeitındei erekşe mamandyq jäne kez-kelgen salamen bailanystyryp jūmys ısteuge bolatyn mamandyq. Sondyqtan jastar üşın taǧy da qaitalap aitaiyn barlyǧy özderıŋızdıŋ aldaryŋyzǧa qoiǧan talap pen maqsatqa bailanysty.
Gülıstan: Qatysuşy tarapynan XX- ǧasyrdyŋ 20-jyldaryndaǧy arab jazuyndaǧy eŋbekterdı zertteu qanşalyqty maŋyzdy degen sūraq tüsıptı.
Ä.Muminov: Sözsız öte maŋyzdy! Arab jazuynda qazaq tılındegı ärbır eŋbektı zertteu maŋyzdy. Jaŋa ǧana sızderge aityp ötken S.Ǧylmanidyŋ eŋbekterı osy sözıme tolyqtai dälel bola alady. Bır qyzyǧy keşegı künge deiın arab jazuyndaǧy eŋbekter Qazaqstannyŋ oŋtüstık aimaqtarynda köp jazylǧan jäne taraǧan dep keldık. Bıraq S.Ǧylmanidyŋ eŋbegın zertteu arqyly Qazaqstannyŋ soltüstıgınde naǧyz ǧlassikalyq islamnyŋ taraǧanyna köz jetkızıp otyrmyz. Olardyŋ ışınde «hazret» därejesıne jetken bırqatar qazaq ǧūlamalary bar. Mysaly Nauan hazret, Almas Qari jäne t.b. Olardyŋ eŋbekterı älı jüzdegen doktorlyq jūmystyŋ taqyryby bola alady. Būl taqyrypty zertteu endı bastaluda jäne zertteu üşın on adam emes jüzdegen adam zertteitın taqyryp tek osy baǧytta bar ekenın erekşe atap ötkım keledı.
Gülıstan: Taǧy bır qatysuşy Türkiiadaǧy qoljazba qorlarda jūmys ısteu üşın ne ısteu kerek degen sūraq qoiǧan eken.
Ä.Muminov: Türkiiadaǧy qoljazba qorlardyŋ köbısı qoljazbalardy sandyq jüiege tüsırgen. Barlyq qoljazbalardyŋ katalogtary jasalyp, resmi saittarǧa qoiylǧan. Demek qoljazbalarmen jūmys ısteu üşın üide otyryp-aq osy qorlardyŋ saityna kırıp, qoljazbalardyŋ köbısın köşırıp aluǧa bolady. Būl baǧytta jūmys būrynǧy kezben salystyrǧanda äldeqaida jeŋıldetılgen. Zertteuşıler tek qana erınbei, uaqyt böluı maŋyzdy.
Gülıstan: Taǧy bır qatysuşy Qazaqstandaǧy islamdy oqytudyŋ ädısı jazylǧan ba degen sūraq qoiypty.
Ä.Muminov: Arnaiy bır jüiege tüsken ädıs qazırşe jazylyp bolǧan joq, bıraq aldaǧy uaqytta jazylady. Qazırge deiın ekı türlı baǧyt bar ekenın bıluımız kerek. 1-qadymşylar, iaǧni dıni toptyŋ eŋbekterı men dın turaly pıkırlerı. 2- jädidşıler, iaǧni zaiyrly toptyŋ islam dını men islamdy oqytu turaly közqarasy. Būl ekı baǧytta ta älı öte köp jūmys jasaluy qajet. Sonymen qatar Qazaqstan men Ortalyq Aziiadaǧy sufizm taqyryby da bırge zertteluı tiıs.
Gülıstan: Studentter tarapynan şyǧystanu salasyna qatysty konferensiialar men soŋǧy kezde jaryq körgen eŋbekter turaly tolymdy aqparatty qaidan aluymyzǧa bolady. Mälımettıŋ jetıspeuınen keide taqyryp taŋdai almai, qai baǧytta jūmys ısteu kerektıgın bılmei jatamyz degen sūraq qoiylypty.
Ä.Muminov: Älemdegı qoljazba zertteu ortalyqtarymen bailanys ornatu kerek. Ol üşın osyndai ortalyqtar turaly internetten barlyq mälımettı jinap, soŋǧy jaŋalyqtardy oqyp otyruy kerek. Ädette türlı stipendiialar men ǧylymi jobalar turaly aqparat ta osyndai ortalyqtardyŋ saitynda jariialanady. Olardyŋ bırı TİMA dep atalady. Iаǧni, The Islamic Manuscript Centure. İRSİKA-nyŋ saitynda da türlı ǧylymi şaralar turaly üzdıksız aqparat jariialanady. Sonymen qatar, tap qazır İRSİKA men Taşkenttegı ǧylymi mekemeler arasyndaǧy memorandum aiasynda jas mamandarǧa arnalǧan onlain seminar ötkızıludı. Būl seminarda şyǧystanuşylar üşın qandai taqyryptardy zertteu kerek, qalai zertteu kerektıgı men qoljazbalarmen jūmys ısteu turaly türlı aqyl-keŋester berıledı. Osyndai şarany Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU men İRSİKA arasynda memorandumǧa qol qoiu arqyly qazaqstandyq şyǧystanuşylar üşın osyndai täjıribege negızdelgen ǧylymi seminar ötkızuge bolady.
Gülıstan: Şyǧystanuşy mamandardy daiyndauǧa qandai da bır özgerıs engızu qajet pe, mümkın jaŋa ädıster qoldanǧan jön bolar.
Ä.Muminov: Şyǧystanuşylardy är bastan ekı baǧytta daiyndaityn bolǧan. 1- zamanaui şyǧys elderı boiynşa audarmaşy, ekspert mamandar daiyndau. Būl baǧytta şyǧys elderı boiynşa tıl bıletın myqty sarapşy, ekonomist, saiasattanuşy mamandar daiyndau asa maŋyzdy. 2- akademiialyq baǧytta, iaǧni qoljazba mätındermen jūmys ıstei alatyn, tekstologiiamen ainalysatyn, köne mätınderdı audaruǧa daiyndaityn baǧyt. Ekı baǧytta da maman daiyndau öte maŋyzdy. Bıraq būl jerde şyǧystanuşynyŋ tıl bıluıne qatysty maŋyzdy bır jai bar. Ädette ärbır şyǧystanuşy üş şyǧys jäne üş batys tılın bıluı kerek degen ūǧym bar. Onyŋ bärın üirenuge uaqyt ta mümkındık te tar. Sondyqtan soŋǧy kezde bır batys jäne bır şyǧys tılın öte jaqsy bıluı kerek, al odan basqa bırneşe batys jäne şyǧys tılderın oqyp jäne jaza alatyndai orta deigeide bılse jaqsy. Onyŋ üstıne şyǧystanuşy şyǧys tılın bılgenı bır basqa da sol tılde ǧylymmen ainalysu bır basqa. Üirengen şyǧys tılın kädege jaratu jäne sol tıldegı köptegen maŋyzdy derektermen jūmys ıstei bılu oŋai şarua emes, bıraq mümkın närse. Jalpy şyǧystanuşylar üşın mümkın emes dünie joq dep esepteimın. Bärı de mümkın, eger onyŋ joly men ädısın taba bılse. Al otandyq jas şyǧystanuşylar osy salada ülken jetıstıkke jetkısı kelse, maŋyzdy ekı jaidy ūmytpaǧandary jön. 1-Keşegı künge deiın ata-balalarymyz arab, parsy jäne türk tılın jaqsy bıldı. Qala berdı bertınge deiın arab jazuynda jazyp keldı. Demek qanşama jädıgerler arab jazuynda jäne arab, parsy jäne türık tılderınde jazyldy. Onyŋ bärı zertteldı de eşkım aita almaidy. Bıraq ony zertteitın de böten adam emes, otandyq şyǧystanuşylar. Ol üşın Ūltttyq kıtaphananyŋ, Ǧylymi kıtaphananyŋ qoljazba qorynan basqa eldıŋ qolynda myŋdaǧan qoljazbalar bar ekenın ūmytpaǧandary maŋyzdy. El aralap, köneköz qariialarmen söilesu, şejıre jinau şyǧystanuşynyŋ basty mındetı bolsa qandai ǧanibet! Mysaly jazdyq demalystaryn bosqa ötkızbei ärbır student ne jas maman özı tuyp-ötken aimaǧynda qoljazba jinau baǧytynda jūmys ıstese, estıgenderın taspaǧa tüsırıp ony hatqa tüsırse mıne naǧyz täjıribelık jūmys dep osyny aituǧa bolady. Būl jerde universitettegı därısterdıŋ bırqataryn täjıribege laiyqtau kerektıgın aita ketken dūrys bolady. Iаǧni, qoljazbany oqu men onymen jūmys ısteudı universitette oqyp bastasa, ary qarai alyp ketedı. Bolmasa üirengen tılı teoriia jüzınde qalady jäne bırte-bırte ölı tılge ainalady. Ekınşı maŋyzdy jai – şyǧystanuşy jürgen jerınde tasqa, aǧaşqa, terıge jazylǧan arab jazuyna nazar audaruy qajet. Qazaq dalasynda qabır tastarynan basqa älı de zerttelmegen türı jazuy bar artefaktıler bar. Osy baǧytta da köptegen jūmys jasalsa nūr üstıne nūr. Al ekspert daiyndau baǧytynda şyǧys tılderındegı kez-kelgen materialdy jyldam taldaityn, audara alatyn, ony oqyrmanǧa jetkızuge qabılettı etıp tärbieleu kerek. Būl baǧytta saiasattanuşy, filosof, jurnalist, ekonomist, tarihşy jäne filologiia mamandyqtaryna da şyǧys tılderın üiretu jäne sol arqyly olardy da osy mamandyqqa beiımdeu degen taqyrypqa basty nazar audarylsa öte jaqsy bolady. Sonda zamanaui şyǧys elderındegı köptegen jaimen tanys, kez-kelgen taqyrypqa qatysty taldau jasai alatyn jäne şyǧys elderınıŋ tılın bıletın mamandardy tärbieleuge bolady.
Gülıstan: Äŋgımeŋızge jäne uaqyt bölıp kezdesuge kelgenıŋız üşın alǧys bıldıremız!
Ä.Muminov: Sızderge de rahmet jäne barlyq şyǧystanuşylarǧa sättılık tıleimın!
Şyǧystanuşy mamandyǧy elımızdegı köptegen mamandyqtyŋ ışınde asa tanymal mamandyqqa jatpaityny belgılı. Elımızdegı şyǧystanu instituty jäne şyǧystanu fakultetterı Qazaqstan Respublikasynyŋ täuılesızdıgımen zamandas ekenın eskersek, jas mamandyqqa jatatynyn aŋǧaru qiyn emes. Sondyqtan bolar, būl mamandyq turaly älı künge deiın estımegen adamdar da kezdesıp, syŋarjaqty pıkırlerdı de ūşyratamyz. Alaida, Ä.Muminovtyŋ ǧylymdaǧy joly osyndai syŋarjaqty pıkırlerdıŋ bırqataryn seiılte alady dep aituǧa bolady. Belgılı şyǧystanuşynyŋ bügıngı şyǧystanu ǧylymy turaly oiyn bılu ärı jas mamandarmen tanystyru maqsatynda 2021-jyldyŋ 25-aqpanynda Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU şyǧystanu fakultetı Taiau şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasy t.ǧ.d., professor Ä.Muminovty arnaiy kezdesuge şaqyrǧan bolatyn. Kezdesu barysynda ǧalymnyŋ şyǧarmaşylyq joly jan-jaqty tanystyrylyp, kezdesudıŋ qonaǧy Ä.Muminov qatysuşylardyŋ sūraqtaryna jauap berdı. Osy kezdesudı ūiymdastyruǧa mūryndyq bolǧan «Gülıstan» üiırmesı kezdesude qoiylǧan sūraqtardy sūhbat retınde daiyndady.
Gülıstan: Būl künderı qandai ǧylymi jūmystarmen ainalysudasyz, jalpy İslam tarihyn, önerın, mädenietın zertteu ortalyǧyndaǧy (İRSİKA) jūmysyŋyzben tanystyrsaŋyz.
Ä.Muminov: 2016-jyldan berı İslam Yntymaqtastyǧy Ūiymy janyndaǧy İslam tarihyn, önerın, mädenietın zertteu ortalyǧynda (Research Centre For Islamic History, Art and Culture – IRCICA) jūmys ısteimın. Osy ortalyqta jūmys ıstegen uaqytta bırqatar maŋyzdy ǧylymi jūmystar jaryq kördı. Qazır osy ortalyqpen bırge jasalyp jatqan ǧylymi eŋbekterdı üş topqa böluge bolady: 1. Körnektı qoǧam jäne dın qairatkerı, audarmaşy, hadisşı, aqyn S.Ǧylmanidyŋ (1890-1974) «Zamanymyzda bolǧan ǧūlamalar» atty ekı tomdyq eŋbegın aǧylşyn tılınde jaryqqa şyǧaryldy. 59 ǧūlamanyŋ biografiiasy engen būl eŋbek XX-ǧasyrdaǧy qazaq dalasyndaǧy islam turaly syr şertetın qūndy eŋbek. Aǧylşyn tılındegı audarmasy Biographies of the Islamic Scholars of Our Times degen atpen amazon jüiesınde satylady. https://www.amazon.co.jp/-/en/Saduaqas-Ghilmani/dp/929063332. Biylǧy jyly S.Ǧylmanidyŋ jeke arhivındegı fotodokumentter, hattar jäne aarb jazuyndaǧy materialdar jüielenıp aǧylşyn tılıne audarylyp jaryqqa şyǧady. Osy baǧytta jasalatyn taǧy bır jūmys bar. Ol S.Ǧylmanidyŋ orynbasary bolǧan kökşetaulyq Momyhan Älievtıŋ «Mūsylman tūrǧysynan jazylǧan qazaq tarihy» atty kıtabyn zertteu. Osy eŋbektı G.N.Gumilev atyndaǧy EŪU doktorantymen bırge biyl jaryqqa şyǧaru josparlanǧan. Būl eŋbekte islam ǧalymynyŋ qazaq tarihyn qalai körgendıgı qamtylǧan jäne 1992-jylǧa deiın arab jazuynyŋ qoldanysta bolǧanyn körsetedı. 2. Konferensiialardyŋ materialdar jinaǧyn jaryqqa şyǧaru. Onyŋ ışınde belgılı qazaq şyǧystanuşysy T.Q.Beisembievtıŋ (1955-2016) maqalalar jinaǧy men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan konferensiianyŋ materialdar jinaǧy «Ūly Daladaǧy İslam sivilizasiiasy» atty atpen jaryqqa şyǧady. 3. Qazaq dalasynda älı künge deiın eşbır tızımge alynbaǧan aşyq aspan astynda jatqan köptegen nekropolder bar. Osy nekropolderdı zertteu baǧytynda bırneşe jūmys atqaryluda. Bırınşısı – Mäulımberdı nekropolı, ekınşısı – Jantöre hannyŋ epitafiiasy, üşınşısı – Bökei Ordasynyŋ epitafiiasy. Soŋǧysynda 400 astam epitafiia bar jäne būnyŋ bärın zertteu maŋyzdy. Osy qorymdaǧy nekropolderdı zertteumen ainalysudamyz jäne būiyrtsa aǧylşyn tılıne audaryp jaryqqa şyǧaratyn bolamyz. Būl baǧytta İRSİKA jaqynda ǧana Epitafii musulmanskih uchenyh Samarkanda (X-XIV veka) Epitaphs of Muslim Scholars in Samarkand (10th–14th Centuries) degen atpen aǧylşyn tılınde jaryqqa şyǧardy. Būl kıtapqa 209 mūsylman ǧūlamasynyŋ nekropolı endı. Būl kıtap ta amazon jüiesınde satylady.https://www.amazon.com/Epitaphs-Scholars-Samarkand-10th-14th-Centuries/dp/9290633492. Būdan da basqa köptegen ǧylymi jūmystar jasalyp jatyr jäne onyŋ ärbırımen İRSİKA-nyŋ resmi saityndaǧy basylymdar betınde tanysuǧa bolady. https://www.ircica.org/en/publications.
Gülıstan: Bügıngı taŋda şyǧystanu mamandyǧy osydan 20 jyldai būrynǧy kezdegıdei ülken sūranysqa ie emes ekenı şyndyq. Täuelsızdıgımızdıŋ alǧaşqy jyldarynda şyǧys tılderın bıletın mamandarǧa degen sūranys öte joǧary boldy jäne jūmyssyz qalu degen mäsele bolmady. Būl künde şyǧystanu mamandyǧyna degen qyzyǧuşylyq jastar arasynda tömen. Bolaşaqta otandyq şyǧystanu ǧylymyn ne kütedı jäne osy mamandyqqa daiyndau üşın ne ısteu kerek degen sūraqtar turaly öz pıkırıŋızben bölısseŋız
Ä.Muminov: İä, dūrys aitasyz. Būl künde Europanyŋ bırneşe elınde şyǧystanu mamandyqtary jabylyp qaldy. Mysaly, İtaliianyŋ bırqatar universitetterındegı şyǧystanu kafedralary jabyldy. Japoniiada aǧa buyn ökılderı zeinetke şyǧyp, ornyna keletın jastardyŋ azdyǧynan tura osyǧan ūqsas jaǧdai bolyp jatyr. Alaida, ärqaşan da mūndai jaǧdailar bolyp tūrǧanyn ūmytpauymyz kerek. Ol degenımız, jaǧdaiǧa beiımdele bılu kerektıgın bıldıredı. Zaman özgergenıne qarai şyǧystanuşy mamandar, universitet basşylyǧy, äsırese studentter jyldam beiımdeludı üirenuı kerek. Eger de ärbır jas şyǧystanuşy öz mamandyǧyn jaqsy körse, aldyna osy salada ülken jūmystar atqaramyn degen maqsat qoisa, būl mamandyq boiynşa jūmys ärqaşan da tabylady. Būl mamandyqtyŋ bedelın de qūrmetın de arttyratyn şyǧystanuşylardyŋ özderı. Ärbır şyǧystanuşy talmai, ülken yjdaǧatpen eŋbektenuı arqyly şyǧystanu mamandyǧynynyŋ bedelın arttyra alady jäne osy ısı arqyly özıne de ülken karera jasai alady. Öz basym şyǧystanu mamandyǧyna degen sūranys bügıngı taŋda joǧary dep esepteimın. Şyǧystanuşy bolǧanym üşın öte baqyttymyn! Qai jerge barsam da būl mamandyqqa degen qūrmettı, qyzyǧuşylyqty körıp jürmın. Ärkımnıŋ qoly jetpeitındei erekşe mamandyq jäne kez-kelgen salamen bailanystyryp jūmys ısteuge bolatyn mamandyq. Sondyqtan jastar üşın taǧy da qaitalap aitaiyn barlyǧy özderıŋızdıŋ aldaryŋyzǧa qoiǧan talap pen maqsatqa bailanysty.
Gülıstan: Qatysuşy tarapynan XX- ǧasyrdyŋ 20-jyldaryndaǧy arab jazuyndaǧy eŋbekterdı zertteu qanşalyqty maŋyzdy degen sūraq tüsıptı.
Ä.Muminov: Sözsız öte maŋyzdy! Arab jazuynda qazaq tılındegı ärbır eŋbektı zertteu maŋyzdy. Jaŋa ǧana sızderge aityp ötken S.Ǧylmanidyŋ eŋbekterı osy sözıme tolyqtai dälel bola alady. Bır qyzyǧy keşegı künge deiın arab jazuyndaǧy eŋbekter Qazaqstannyŋ oŋtüstık aimaqtarynda köp jazylǧan jäne taraǧan dep keldık. Bıraq S.Ǧylmanidyŋ eŋbegın zertteu arqyly Qazaqstannyŋ soltüstıgınde naǧyz ǧlassikalyq islamnyŋ taraǧanyna köz jetkızıp otyrmyz. Olardyŋ ışınde «hazret» därejesıne jetken bırqatar qazaq ǧūlamalary bar. Mysaly Nauan hazret, Almas Qari jäne t.b. Olardyŋ eŋbekterı älı jüzdegen doktorlyq jūmystyŋ taqyryby bola alady. Būl taqyrypty zertteu endı bastaluda jäne zertteu üşın on adam emes jüzdegen adam zertteitın taqyryp tek osy baǧytta bar ekenın erekşe atap ötkım keledı.
Gülıstan: Taǧy bır qatysuşy Türkiiadaǧy qoljazba qorlarda jūmys ısteu üşın ne ısteu kerek degen sūraq qoiǧan eken.
Ä.Muminov: Türkiiadaǧy qoljazba qorlardyŋ köbısı qoljazbalardy sandyq jüiege tüsırgen. Barlyq qoljazbalardyŋ katalogtary jasalyp, resmi saittarǧa qoiylǧan. Demek qoljazbalarmen jūmys ısteu üşın üide otyryp-aq osy qorlardyŋ saityna kırıp, qoljazbalardyŋ köbısın köşırıp aluǧa bolady. Būl baǧytta jūmys būrynǧy kezben salystyrǧanda äldeqaida jeŋıldetılgen. Zertteuşıler tek qana erınbei, uaqyt böluı maŋyzdy.
Gülıstan: Taǧy bır qatysuşy Qazaqstandaǧy islamdy oqytudyŋ ädısı jazylǧan ba degen sūraq qoiypty.
Ä.Muminov: Arnaiy bır jüiege tüsken ädıs qazırşe jazylyp bolǧan joq, bıraq aldaǧy uaqytta jazylady. Qazırge deiın ekı türlı baǧyt bar ekenın bıluımız kerek. 1-qadymşylar, iaǧni dıni toptyŋ eŋbekterı men dın turaly pıkırlerı. 2- jädidşıler, iaǧni zaiyrly toptyŋ islam dını men islamdy oqytu turaly közqarasy. Būl ekı baǧytta ta älı öte köp jūmys jasaluy qajet. Sonymen qatar Qazaqstan men Ortalyq Aziiadaǧy sufizm taqyryby da bırge zertteluı tiıs.
Gülıstan: Studentter tarapynan şyǧystanu salasyna qatysty konferensiialar men soŋǧy kezde jaryq körgen eŋbekter turaly tolymdy aqparatty qaidan aluymyzǧa bolady. Mälımettıŋ jetıspeuınen keide taqyryp taŋdai almai, qai baǧytta jūmys ısteu kerektıgın bılmei jatamyz degen sūraq qoiylypty.
Ä.Muminov: Älemdegı qoljazba zertteu ortalyqtarymen bailanys ornatu kerek. Ol üşın osyndai ortalyqtar turaly internetten barlyq mälımettı jinap, soŋǧy jaŋalyqtardy oqyp otyruy kerek. Ädette türlı stipendiialar men ǧylymi jobalar turaly aqparat ta osyndai ortalyqtardyŋ saitynda jariialanady. Olardyŋ bırı TİMA dep atalady. Iаǧni, The Islamic Manuscript Centure. İRSİKA-nyŋ saitynda da türlı ǧylymi şaralar turaly üzdıksız aqparat jariialanady. Sonymen qatar, tap qazır İRSİKA men Taşkenttegı ǧylymi mekemeler arasyndaǧy memorandum aiasynda jas mamandarǧa arnalǧan onlain seminar ötkızıludı. Būl seminarda şyǧystanuşylar üşın qandai taqyryptardy zertteu kerek, qalai zertteu kerektıgı men qoljazbalarmen jūmys ısteu turaly türlı aqyl-keŋester berıledı. Osyndai şarany Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU men İRSİKA arasynda memorandumǧa qol qoiu arqyly qazaqstandyq şyǧystanuşylar üşın osyndai täjıribege negızdelgen ǧylymi seminar ötkızuge bolady.
Gülıstan: Şyǧystanuşy mamandardy daiyndauǧa qandai da bır özgerıs engızu qajet pe, mümkın jaŋa ädıster qoldanǧan jön bolar.
Ä.Muminov: Şyǧystanuşylardy är bastan ekı baǧytta daiyndaityn bolǧan. 1- zamanaui şyǧys elderı boiynşa audarmaşy, ekspert mamandar daiyndau. Būl baǧytta şyǧys elderı boiynşa tıl bıletın myqty sarapşy, ekonomist, saiasattanuşy mamandar daiyndau asa maŋyzdy. 2- akademiialyq baǧytta, iaǧni qoljazba mätındermen jūmys ıstei alatyn, tekstologiiamen ainalysatyn, köne mätınderdı audaruǧa daiyndaityn baǧyt. Ekı baǧytta da maman daiyndau öte maŋyzdy. Bıraq būl jerde şyǧystanuşynyŋ tıl bıluıne qatysty maŋyzdy bır jai bar. Ädette ärbır şyǧystanuşy üş şyǧys jäne üş batys tılın bıluı kerek degen ūǧym bar. Onyŋ bärın üirenuge uaqyt ta mümkındık te tar. Sondyqtan soŋǧy kezde bır batys jäne bır şyǧys tılın öte jaqsy bıluı kerek, al odan basqa bırneşe batys jäne şyǧys tılderın oqyp jäne jaza alatyndai orta deigeide bılse jaqsy. Onyŋ üstıne şyǧystanuşy şyǧys tılın bılgenı bır basqa da sol tılde ǧylymmen ainalysu bır basqa. Üirengen şyǧys tılın kädege jaratu jäne sol tıldegı köptegen maŋyzdy derektermen jūmys ıstei bılu oŋai şarua emes, bıraq mümkın närse. Jalpy şyǧystanuşylar üşın mümkın emes dünie joq dep esepteimın. Bärı de mümkın, eger onyŋ joly men ädısın taba bılse. Al otandyq jas şyǧystanuşylar osy salada ülken jetıstıkke jetkısı kelse, maŋyzdy ekı jaidy ūmytpaǧandary jön. 1-Keşegı künge deiın ata-balalarymyz arab, parsy jäne türk tılın jaqsy bıldı. Qala berdı bertınge deiın arab jazuynda jazyp keldı. Demek qanşama jädıgerler arab jazuynda jäne arab, parsy jäne türık tılderınde jazyldy. Onyŋ bärı zertteldı de eşkım aita almaidy. Bıraq ony zertteitın de böten adam emes, otandyq şyǧystanuşylar. Ol üşın Ūltttyq kıtaphananyŋ, Ǧylymi kıtaphananyŋ qoljazba qorynan basqa eldıŋ qolynda myŋdaǧan qoljazbalar bar ekenın ūmytpaǧandary maŋyzdy. El aralap, köneköz qariialarmen söilesu, şejıre jinau şyǧystanuşynyŋ basty mındetı bolsa qandai ǧanibet! Mysaly jazdyq demalystaryn bosqa ötkızbei ärbır student ne jas maman özı tuyp-ötken aimaǧynda qoljazba jinau baǧytynda jūmys ıstese, estıgenderın taspaǧa tüsırıp ony hatqa tüsırse mıne naǧyz täjıribelık jūmys dep osyny aituǧa bolady. Būl jerde universitettegı därısterdıŋ bırqataryn täjıribege laiyqtau kerektıgın aita ketken dūrys bolady. Iаǧni, qoljazbany oqu men onymen jūmys ısteudı universitette oqyp bastasa, ary qarai alyp ketedı. Bolmasa üirengen tılı teoriia jüzınde qalady jäne bırte-bırte ölı tılge ainalady. Ekınşı maŋyzdy jai – şyǧystanuşy jürgen jerınde tasqa, aǧaşqa, terıge jazylǧan arab jazuyna nazar audaruy qajet. Qazaq dalasynda qabır tastarynan basqa älı de zerttelmegen türı jazuy bar artefaktıler bar. Osy baǧytta da köptegen jūmys jasalsa nūr üstıne nūr. Al ekspert daiyndau baǧytynda şyǧys tılderındegı kez-kelgen materialdy jyldam taldaityn, audara alatyn, ony oqyrmanǧa jetkızuge qabılettı etıp tärbieleu kerek. Būl baǧytta saiasattanuşy, filosof, jurnalist, ekonomist, tarihşy jäne filologiia mamandyqtaryna da şyǧys tılderın üiretu jäne sol arqyly olardy da osy mamandyqqa beiımdeu degen taqyrypqa basty nazar audarylsa öte jaqsy bolady. Sonda zamanaui şyǧys elderındegı köptegen jaimen tanys, kez-kelgen taqyrypqa qatysty taldau jasai alatyn jäne şyǧys elderınıŋ tılın bıletın mamandardy tärbieleuge bolady.
Gülıstan: Äŋgımeŋızge jäne uaqyt bölıp kezdesuge kelgenıŋız üşın alǧys bıldıremız!
Ä.Muminov: Sızderge de rahmet jäne barlyq şyǧystanuşylarǧa sättılık tıleimın!
Sūraqtar men pıkırlerdı jinaqtap,
sūhbatty äzırlegen:
Ǧ.Ä. QAMBARBEKOVA,
PhD doktor,
Äl-Farabi at. QazŪU-dyŋ Şyǧystanu
fakultetı Taiau Şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia
kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy
Ūqsas jaŋalyqtar
