Bıyl Qazaqstan Respýblıkasynyń táýilsizdigine 30 jyl tolady. Táýelsizdigimizben birge elimizdiń barlyq salalarynda úlken ózgerister oryn alǵanyn bir qorytyndylap, zer salý maqsatynda Qazaqstandaǵy shyǵystaný ǵylymynyń búgingi jaǵdaıyna toqtalýdy jón sanadyq. Qazaqstandaǵy shyǵystaný ǵylymy birneshe tarıhı kezeńnen ótip bul ǵylym salasy búgingi kúnde otandyq ǵylym salalarynyń arasynda nesimen erekshelenedi jáne osy ǵylym salasynyń mańyzdylyǵy nede jáne ony damytý úshin ne isteý kerek degen saýaldarǵa belgili shyǵystanýshy, t.ǵ.d., professor Á.Mýmınovtyń ǵylymdaǵy jolyn zerdeleı otyryp tolyqtaı jaýap taba alamyz.
Á. Mýmınov birneshe shyǵystaný mektebiniń basyn biriktire alǵan biregeı ǵalymdardyń qataryna jatady. Búkil ómirin shyǵystaný ǵylymyna arnaǵan jáne osy mamandyqty baqytym dep sanaıtyn ǵalymnyń ómir joly Tashkenttegi shyǵystaný mektebinen bastalǵan. Tashkent – árqashan Ortalyq Azııanyń asa mańyzdy tarıhı, mádenı jáne rýhanı qalasy bolǵan, ásirese qazaqtar úshin. Sondyqtan da ǵalymnyń shyǵystanýshy bolyp qalyptasýyna Tashkent qalasynda týyp-óskendegi úlken áser etken. Tashkent shyǵystaný mektebinen ósip shyqqan ǵalym Lenıngrad shyǵystaný mektebine baryp, ǵylymdaǵy jańa belesterdi baǵyndyrady. Lenıngrad shyǵystaný mektebi de álem boıynsha tanymal shyǵystaný mektebi sanalatyndyqtan bul mektepten ábden shyńdalyp shyqqan ǵalym elge oralady. Budan keıingi kezderde Tashkenttegi shyǵystaný ınstıtýtynda, keıin Qazaqstandaǵy shyǵystaný ınstıtýtynda jumys istegen ǵalym árqashan jańa derekkózderdi izdeýmen jáne zertteýmen aınalysady. Osy aralyqta birqatar halyqaralyq ekspedıııalar men ǵylymı jobalarǵa qatysyp tájirıbesi eselene túsedi. QR ǴK R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýty dırektorynyń orynbasary (2005-2011) bolyp jumys istegen kezde qanshama shyǵystanýshy mamandarǵa baǵyt-baǵdar berip, olardyń qalyptasýyna yqpal etti. Bul kúnde eńbegi elenip, Islam Yntymaqtastyǵy Uıymy janyndaǵy Islam tarıhyn, ónerin, mádenıetin zertteý ortalyǵynda (Research Centre For Islamic History, Art and Culture – IRCICA) jumys isteıdi.
Shyǵystanýshy mamandyǵy elimizdegi kóptegen mamandyqtyń ishinde asa tanymal mamandyqqa jatpaıtyny belgili. Elimizdegi shyǵystaný ınstıtýty jáne shyǵystaný fakýltetteri Qazaqstan Respýblıkasynyń táýilesizdigimen zamandas ekenin eskersek, jas mamandyqqa jatatynyn ańǵarý qıyn emes. Sondyqtan bolar, bul mamandyq týraly áli kúnge deıin estimegen adamdar da kezdesip, syńarjaqty pikirlerdi de ushyratamyz. Alaıda, Á.Mýmınovtyń ǵylymdaǵy joly osyndaı syńarjaqty pikirlerdiń birqataryn seıilte alady dep aıtýǵa bolady. Belgili shyǵystanýshynyń búgingi shyǵystaný ǵylymy týraly oıyn bilý ári jas mamandarmen tanystyrý maqsatynda 2021-jyldyń 25-aqpanynda Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ shyǵystaný fakýlteti Taıaý shyǵys jáne Ońtústik Azııa kafedrasy t.ǵ.d., professor Á.Mýmınovty arnaıy kezdesýge shaqyrǵan bolatyn. Kezdesý barysynda ǵalymnyń shyǵarmashylyq joly jan-jaqty tanystyrylyp, kezdesýdiń qonaǵy Á.Mýmınov qatysýshylardyń suraqtaryna jaýap berdi. Osy kezdesýdi uıymdastyrýǵa muryndyq bolǵan «Gúlistan» úıirmesi kezdesýde qoıylǵan suraqtardy suhbat retinde daıyndady.
Gúlistan: Bul kúnderi qandaı ǵylymı jumystarmen aınalysýdasyz, jalpy Islam tarıhyn, ónerin, mádenıetin zertteý ortalyǵyndaǵy (IRSIKA) jumysyńyzben tanystyrsańyz.
Á.Mýmınov: 2016-jyldan beri Islam Yntymaqtastyǵy Uıymy janyndaǵy Islam tarıhyn, ónerin, mádenıetin zertteý ortalyǵynda (Research Centre For Islamic History, Art and Culture – IRCICA) jumys isteımin. Osy ortalyqta jumys istegen ýaqytta birqatar mańyzdy ǵylymı jumystar jaryq kórdi. Qazir osy ortalyqpen birge jasalyp jatqan ǵylymı eńbekterdi úsh topqa bólýge bolady: 1. Kórnekti qoǵam jáne din qaıratkeri, aýdarmashy, hadısshi, aqyn S.Ǵylmanıdyń (1890-1974) «Zamanymyzda bolǵan ǵulamalar» atty eki tomdyq eńbegin aǵylshyn tilinde jaryqqa shyǵaryldy. 59 ǵulamanyń bıografııasy engen bul eńbek XX-ǵasyrdaǵy qazaq dalasyndaǵy ıslam týraly syr shertetin qundy eńbek. Aǵylshyn tilindegi aýdarmasy Biographies of the Islamic Scholars of Our Times degen atpen amazon júıesinde satylady. https://www.amazon.co.jp/-/en/Saduaqas-Ghilmani/dp/929063332. Bıylǵy jyly S.Ǵylmanıdyń jeke arhıvindegi fotodokýmentter, hattar jáne aarb jazýyndaǵy materıaldar júıelenip aǵylshyn tiline aýdarylyp jaryqqa shyǵady. Osy baǵytta jasalatyn taǵy bir jumys bar. Ol S.Ǵylmanıdyń orynbasary bolǵan kókshetaýlyq Momyhan Álıevtiń «Musylman turǵysynan jazylǵan qazaq tarıhy» atty kitabyn zertteý. Osy eńbekti G.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ doktorantymen birge bıyl jaryqqa shyǵarý josparlanǵan. Bul eńbekte ıslam ǵalymynyń qazaq tarıhyn qalaı kórgendigi qamtylǵan jáne 1992-jylǵa deıin arab jazýynyń qoldanysta bolǵanyn kórsetedi. 2. Konferenııalardyń materıaldar jınaǵyn jaryqqa shyǵarý. Onyń ishinde belgili qazaq shyǵystanýshysy T.Q.Beısembıevtiń (1955-2016) maqalalar jınaǵy men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan konferenııanyń materıaldar jınaǵy «Uly Daladaǵy Islam ıvılızaııasy» atty atpen jaryqqa shyǵady. 3. Qazaq dalasynda áli kúnge deıin eshbir tizimge alynbaǵan ashyq aspan astynda jatqan kóptegen nekropolder bar. Osy nekropolderdi zertteý baǵytynda birneshe jumys atqarylýda. Birinshisi – Máýlimberdi nekropoli, ekinshisi – Jantóre hannyń epıtafııasy, úshinshisi – Bókeı Ordasynyń epıtafııasy. Sońǵysynda 400 astam epıtafııa bar jáne bunyń bárin zertteý mańyzdy. Osy qorymdaǵy nekropolderdi zertteýmen aınalysýdamyz jáne buıyrtsa aǵylshyn tiline aýdaryp jaryqqa shyǵaratyn bolamyz. Bul baǵytta IRSIKA jaqynda ǵana Epıtafıı mýsýlmanskıh ýchenyh Samarkanda (X-XIV veka) Epitaphs of Muslim Scholars in Samarkand (10th–14th Centuries) degen atpen aǵylshyn tilinde jaryqqa shyǵardy. Bul kitapqa 209 musylman ǵulamasynyń nekropoli endi. Bul kitap ta amazon júıesinde satylady.https://www.amazon.com/Epitaphs-Scholars-Samarkand-10th-14th-Centuries/dp/9290633492. Budan da basqa kóptegen ǵylymı jumystar jasalyp jatyr jáne onyń árbirimen IRSIKA-nyń resmı saıtyndaǵy basylymdar betinde tanysýǵa bolady. https://www.ircica.org/en/publications.
Gúlistan: Búgingi tańda shyǵystaný mamandyǵy osydan 20 jyldaı burynǵy kezdegideı úlken suranysqa ıe emes ekeni shyndyq. Táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldarynda shyǵys tilderin biletin mamandarǵa degen suranys óte joǵary boldy jáne jumyssyz qalý degen másele bolmady. Bul kúnde shyǵystaný mamandyǵyna degen qyzyǵýshylyq jastar arasynda tómen. Bolashaqta otandyq shyǵystaný ǵylymyn ne kútedi jáne osy mamandyqqa daıyndaý úshin ne isteý kerek degen suraqtar týraly óz pikirińizben bólisseńiz
Á.Mýmınov: Iá, durys aıtasyz. Bul kúnde Eýropanyń birneshe elinde shyǵystaný mamandyqtary jabylyp qaldy. Mysaly, Italııanyń birqatar ýnıversıtetterindegi shyǵystaný kafedralary jabyldy. Japonııada aǵa býyn ókilderi zeınetke shyǵyp, ornyna keletin jastardyń azdyǵynan týra osyǵan uqsas jaǵdaı bolyp jatyr. Alaıda, árqashan da mundaı jaǵdaılar bolyp turǵanyn umytpaýymyz kerek. Ol degenimiz, jaǵdaıǵa beıimdele bilý kerektigin bildiredi. Zaman ózgergenine qaraı shyǵystanýshy mamandar, ýnıversıtet basshylyǵy, ásirese stýdentter jyldam beıimdelýdi úırenýi kerek. Eger de árbir jas shyǵystanýshy óz mamandyǵyn jaqsy kórse, aldyna osy salada úlken jumystar atqaramyn degen maqsat qoısa, bul mamandyq boıynsha jumys árqashan da tabylady. Bul mamandyqtyń bedelin de qurmetin de arttyratyn shyǵystanýshylardyń ózderi. Árbir shyǵystanýshy talmaı, úlken yjdaǵatpen eńbektenýi arqyly shyǵystaný mamandyǵynynyń bedelin arttyra alady jáne osy isi arqyly ózine de úlken karera jasaı alady. Óz basym shyǵystaný mamandyǵyna degen suranys búgingi tańda joǵary dep esepteımin. Shyǵystanýshy bolǵanym úshin óte baqyttymyn! Qaı jerge barsam da bul mamandyqqa degen qurmetti, qyzyǵýshylyqty kórip júrmin. Árkimniń qoly jetpeıtindeı erekshe mamandyq jáne kez-kelgen salamen baılanystyryp jumys isteýge bolatyn mamandyq. Sondyqtan jastar úshin taǵy da qaıtalap aıtaıyn barlyǵy ózderińizdiń aldaryńyzǵa qoıǵan talap pen maqsatqa baılanysty.
Gúlistan: Qatysýshy tarapynan XX- ǵasyrdyń 20-jyldaryndaǵy arab jazýyndaǵy eńbekterdi zertteý qanshalyqty mańyzdy degen suraq túsipti.
Á.Mýmınov: Sózsiz óte mańyzdy! Arab jazýynda qazaq tilindegi árbir eńbekti zertteý mańyzdy. Jańa ǵana sizderge aıtyp ótken S.Ǵylmanıdyń eńbekteri osy sózime tolyqtaı dálel bola alady. Bir qyzyǵy keshegi kúnge deıin arab jazýyndaǵy eńbekter Qazaqstannyń ońtústik aımaqtarynda kóp jazylǵan jáne taraǵan dep keldik. Biraq S.Ǵylmanıdyń eńbegin zertteý arqyly Qazaqstannyń soltústiginde naǵyz ǵlassıkalyq ıslamnyń taraǵanyna kóz jetkizip otyrmyz. Olardyń ishinde «hazret» dárejesine jetken birqatar qazaq ǵulamalary bar. Mysaly Naýan hazret, Almas Qarı jáne t.b. Olardyń eńbekteri áli júzdegen doktorlyq jumystyń taqyryby bola alady. Bul taqyrypty zertteý endi bastalýda jáne zertteý úshin on adam emes júzdegen adam zertteıtin taqyryp tek osy baǵytta bar ekenin erekshe atap ótkim keledi.
Gúlistan: Taǵy bir qatysýshy Túrkııadaǵy qoljazba qorlarda jumys isteý úshin ne isteý kerek degen suraq qoıǵan eken.
Á.Mýmınov: Túrkııadaǵy qoljazba qorlardyń kóbisi qoljazbalardy sandyq júıege túsirgen. Barlyq qoljazbalardyń katalogtary jasalyp, resmı saıttarǵa qoıylǵan. Demek qoljazbalarmen jumys isteý úshin úıde otyryp-aq osy qorlardyń saıtyna kirip, qoljazbalardyń kóbisin kóshirip alýǵa bolady. Bul baǵytta jumys burynǵy kezben salystyrǵanda áldeqaıda jeńildetilgen. Zertteýshiler tek qana erinbeı, ýaqyt bólýi mańyzdy.
Gúlistan: Taǵy bir qatysýshy Qazaqstandaǵy ıslamdy oqytýdyń ádisi jazylǵan ba degen suraq qoıypty.
Á.Mýmınov: Arnaıy bir júıege túsken ádis qazirshe jazylyp bolǵan joq, biraq aldaǵy ýaqytta jazylady. Qazirge deıin eki túrli baǵyt bar ekenin bilýimiz kerek. 1-qadymshylar, ıaǵnı dinı toptyń eńbekteri men din týraly pikirleri. 2- jádıdshiler, ıaǵnı zaıyrly toptyń ıslam dini men ıslamdy oqytý týraly kózqarasy. Bul eki baǵytta ta áli óte kóp jumys jasalýy qajet. Sonymen qatar Qazaqstan men Ortalyq Azııadaǵy sýfızm taqyryby da birge zerttelýi tıis.
Gúlistan: Stýdentter tarapynan shyǵystaný salasyna qatysty konferenııalar men sońǵy kezde jaryq kórgen eńbekter týraly tolymdy aqparatty qaıdan alýymyzǵa bolady. Málimettiń jetispeýinen keıde taqyryp tańdaı almaı, qaı baǵytta jumys isteý kerektigin bilmeı jatamyz degen suraq qoıylypty.
Á.Mýmınov: Álemdegi qoljazba zertteý ortalyqtarymen baılanys ornatý kerek. Ol úshin osyndaı ortalyqtar týraly ınternetten barlyq málimetti jınap, sońǵy jańalyqtardy oqyp otyrýy kerek. Ádette túrli stıpendııalar men ǵylymı jobalar týraly aqparat ta osyndaı ortalyqtardyń saıtynda jarııalanady. Olardyń biri TIMA dep atalady. Iaǵnı, The Islamic Manuscript Centure. IRSIKA-nyń saıtynda da túrli ǵylymı sharalar týraly úzdiksiz aqparat jarııalanady. Sonymen qatar, tap qazir IRSIKA men Tashkenttegi ǵylymı mekemeler arasyndaǵy memorandým aıasynda jas mamandarǵa arnalǵan onlaın semınar ótkizilýdi. Bul semınarda shyǵystanýshylar úshin qandaı taqyryptardy zertteý kerek, qalaı zertteý kerektigi men qoljazbalarmen jumys isteý týraly túrli aqyl-keńester beriledi. Osyndaı sharany Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ men IRSIKA arasynda memorandýmǵa qol qoıý arqyly qazaqstandyq shyǵystanýshylar úshin osyndaı tájirıbege negizdelgen ǵylymı semınar ótkizýge bolady.
Gúlistan: Shyǵystanýshy mamandardy daıyndaýǵa qandaı da bir ózgeris engizý qajet pe, múmkin jańa ádister qoldanǵan jón bolar.
Á.Mýmınov: Shyǵystanýshylardy ár bastan eki baǵytta daıyndaıtyn bolǵan. 1- zamanaýı shyǵys elderi boıynsha aýdarmashy, ekspert mamandar daıyndaý. Bul baǵytta shyǵys elderi boıynsha til biletin myqty sarapshy, ekonomıst, saıasattanýshy mamandar daıyndaý asa mańyzdy. 2- akademııalyq baǵytta, ıaǵnı qoljazba mátindermen jumys isteı alatyn, tekstologııamen aınalysatyn, kóne mátinderdi aýdarýǵa daıyndaıtyn baǵyt. Eki baǵytta da maman daıyndaý óte mańyzdy. Biraq bul jerde shyǵystanýshynyń til bilýine qatysty mańyzdy bir jaı bar. Ádette árbir shyǵystanýshy úsh shyǵys jáne úsh batys tilin bilýi kerek degen uǵym bar. Onyń bárin úırenýge ýaqyt ta múmkindik te tar. Sondyqtan sońǵy kezde bir batys jáne bir shyǵys tilin óte jaqsy bilýi kerek, al odan basqa birneshe batys jáne shyǵys tilderin oqyp jáne jaza alatyndaı orta deıgeıde bilse jaqsy. Onyń ústine shyǵystanýshy shyǵys tilin bilgeni bir basqa da sol tilde ǵylymmen aınalysý bir basqa. Úırengen shyǵys tilin kádege jaratý jáne sol tildegi kóptegen mańyzdy derektermen jumys isteı bilý ońaı sharýa emes, biraq múmkin nárse. Jalpy shyǵystanýshylar úshin múmkin emes dúnıe joq dep esepteımin. Bári de múmkin, eger onyń joly men ádisin taba bilse. Al otandyq jas shyǵystanýshylar osy salada úlken jetistikke jetkisi kelse, mańyzdy eki jaıdy umytpaǵandary jón. 1-Keshegi kúnge deıin ata-balalarymyz arab, parsy jáne túrk tilin jaqsy bildi. Qala berdi bertinge deıin arab jazýynda jazyp keldi. Demek qanshama jádigerler arab jazýynda jáne arab, parsy jáne túrik tilderinde jazyldy. Onyń bári zertteldi de eshkim aıta almaıdy. Biraq ony zertteıtin de bóten adam emes, otandyq shyǵystanýshylar. Ol úshin Ultttyq kitaphananyń, Ǵylymı kitaphananyń qoljazba qorynan basqa eldiń qolynda myńdaǵan qoljazbalar bar ekenin umytpaǵandary mańyzdy. El aralap, kónekóz qarııalarmen sóılesý, shejire jınaý shyǵystanýshynyń basty mindeti bolsa qandaı ǵanıbet! Mysaly jazdyq demalystaryn bosqa ótkizbeı árbir stýdent ne jas maman ózi týyp-ótken aımaǵynda qoljazba jınaý baǵytynda jumys istese, estigenderin taspaǵa túsirip ony hatqa túsirse mine naǵyz tájirıbelik jumys dep osyny aıtýǵa bolady. Bul jerde ýnıversıtettegi dáristerdiń birqataryn tájirıbege laıyqtaý kerektigin aıta ketken durys bolady. Iaǵnı, qoljazbany oqý men onymen jumys isteýdi ýnıversıtette oqyp bastasa, ary qaraı alyp ketedi. Bolmasa úırengen tili teorııa júzinde qalady jáne birte-birte óli tilge aınalady. Ekinshi mańyzdy jaı – shyǵystanýshy júrgen jerinde tasqa, aǵashqa, terige jazylǵan arab jazýyna nazar aýdarýy qajet. Qazaq dalasynda qabir tastarynan basqa áli de zerttelmegen túri jazýy bar artefaktiler bar. Osy baǵytta da kóptegen jumys jasalsa nur ústine nur. Al ekspert daıyndaý baǵytynda shyǵys tilderindegi kez-kelgen materıaldy jyldam taldaıtyn, aýdara alatyn, ony oqyrmanǵa jetkizýge qabiletti etip tárbıeleý kerek. Bul baǵytta saıasattanýshy, fılosof, jýrnalıst, ekonomıst, tarıhshy jáne fılologııa mamandyqtaryna da shyǵys tilderin úıretý jáne sol arqyly olardy da osy mamandyqqa beıimdeý degen taqyrypqa basty nazar aýdarylsa óte jaqsy bolady. Sonda zamanaýı shyǵys elderindegi kóptegen jaımen tanys, kez-kelgen taqyrypqa qatysty taldaý jasaı alatyn jáne shyǵys elderiniń tilin biletin mamandardy tárbıeleýge bolady.
Gúlistan: Áńgimeńizge jáne ýaqyt bólip kezdesýge kelgenińiz úshin alǵys bildiremiz!
Á.Mýmınov: Sizderge de rahmet jáne barlyq shyǵystanýshylarǵa sáttilik tileımin!
Suraqtar men pikirlerdi jınaqtap,
suhbatty ázirlegen:
Ǵ.Á. QAMBARBEKOVA,
PhD doktor,
Ál-Farabı at. QazUÝ-dyń Shyǵystaný
fakýlteti Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azııa
kafedrasynyń aǵa oqytýshysy
