Jer betinde tańǵajaıyp qubylystar óte kóp. Solardyń biri - Aral teńiziniń jaǵdaıy. Ǵalymdardy onyń jaı-kúıi kópten beri oılandyryp júr. Búginde bul teńizdiń sýy qaıda joǵalyp ketti jáne oǵan adam kináli me degen suraqtarǵa naqty jaýap tabylmady. Aral 70 jyl buryn kólemi jaǵynan dúnıe júzindegi eń úlken tórtinshi kól sanaldy. Adamzat teńizge quıatyn eki ózendi (Syrdarııa men Ámýdarııa-red.) jaýyp, qysqa merzimde Araldyń tartylýyna sebepker bola alar ma edi?
Aral teńiziniń tasý proesi jeti ret baıqalǵan
HIH ǵasyrda ǵalymdar tirshilik ıeleriniń geologııalyq derekteri men sıpattamalaryn zerttep, Aral teńizi erterek qurǵap, sodan keıin ádettegi kúıine oraldy degen aldyn ala úkim shyǵardy. Biraq, metamorfozalar proesinde onyń jaǵalaý syzyǵy únemi ózgerip otyrǵan. Ondaǵan jyldar ótken soń, zertteýshiler tarıhı derekterdi eskere otyryp, Aral teńiziniń ereksheligi - tek jaǵalaý syzyǵynyń ózgerýinde ǵana emes, sonymen qatar arnasy tartylyp, keıin qaıta paıda bolýynda degen qorytyndyǵa keldi. Derekterge súıenetin bolsaq, sońǵy bes myń jyl ishinde Aral teńiziniń tasý proesi jeti ret baıqalǵan.
Boz jylandar úıi
Kezinde Aral bıologııalyq alýan túrli tabıǵı orta bolyp sanaldy. Kólde balyqtyń 20-dan astam túri bolǵan. 1874 jyly Aral-Kaspıı ekspedıııasy kezinde Vladımır Alenıyn Araldy zerttep, málimdeme jasady. Eń aldymen, ǵalymdy janýarlar álemi qyzyqtyrdy. Ol zertteı kele, boz jylandardyń otany Aral degen sheshimge keldi.
Araldyń búgingi ahýaly qandaı?
Búginde shaǵalasy shańqyldaǵan shalqardan aq tuzdar men shań-tozań ǵana kókke kóterilýde. Ekologııalyq apat on mıllıondaǵan adamǵa óz zardabyn tıgizdi. Zertteýlerge súıenetin bolsaq, jel arqyly jylyna 120 mıllıon tonna tuz ben qum aýaǵa taralady eken. Qazirgi tańda Aral teńiziniń qurǵap qalǵan tabanyna Ońtústik Koreıa Respýblıkasynyń Orman qyzmetiniń qoldaýymen sekseýil egý jumystary júrgizilip jatyr. Bul ósimdik tuz ben qumdy tejep, jel turǵanda olardyń aýaǵa kóterilýine tosqaýyl bolady. Sońǵy 2 jylda 5 mıllıon sekseýil kósheti otyrǵyzylǵan.
«Aral taǵdyry - adam taǵdyry»
1962 jyly AQSh-tyń 35-shi prezıdenti Djon Kennedı: «Munaı týraly umytyńyz, sý týraly oılańyz»,-degen edi. Dál osy 60-jyldardyń basynda teńiz daǵdarysy bastalyp, halqymyz qaıratker sóziniń qanshalyqty durys ekenin sezingen edi. Biz Aral taǵdyrynyń halyq taǵdyry ekenin únemi esten shyǵarmaýymyz qajet. Tabıǵatty aıalaı bileıik, qurmetti oqyrman!
Dıana ASAN,
«Adyrna» ulttyq portaly
