جەر بەتىندە تاڭعاجايىپ قۇبىلىستار وتە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى - ارال تەڭىزىنىڭ جاعدايى. عالىمداردى ونىڭ جاي-كۇيى كوپتەن بەرى ويلاندىرىپ ءجۇر. بۇگىندە بۇل تەڭىزدىڭ سۋى قايدا جوعالىپ كەتتى جانە وعان ادام كىنالى مە دەگەن سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ تابىلمادى. ارال 70 جىل بۇرىن كولەمى جاعىنان دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن ءتورتىنشى كول سانالدى. ادامزات تەڭىزگە قۇياتىن ەكى وزەندى (سىرداريا مەن ءامۋداريا-رەد.) جاۋىپ، قىسقا مەرزىمدە ارالدىڭ تارتىلۋىنا سەبەپكەر بولا الار ما ەدى؟
ارال تەڭىزىنىڭ تاسۋ پروتسەسى جەتى رەت بايقالعان
ءحىح عاسىردا عالىمدار تىرشىلىك يەلەرىنىڭ گەولوگيالىق دەرەكتەرى مەن سيپاتتامالارىن زەرتتەپ، ارال تەڭىزى ەرتەرەك قۇرعاپ، سودان كەيىن ادەتتەگى كۇيىنە ورالدى دەگەن الدىن الا ۇكىم شىعاردى. بىراق، مەتامورفوزالار پروتسەسىندە ونىڭ جاعالاۋ سىزىعى ۇنەمى وزگەرىپ وتىرعان. ونداعان جىلدار وتكەن سوڭ، زەرتتەۋشىلەر تاريحي دەرەكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، ارال تەڭىزىنىڭ ەرەكشەلىگى - تەك جاعالاۋ سىزىعىنىڭ وزگەرۋىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ارناسى تارتىلىپ، كەيىن قايتا پايدا بولۋىندا دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، سوڭعى بەس مىڭ جىل ىشىندە ارال تەڭىزىنىڭ تاسۋ پروتسەسى جەتى رەت بايقالعان.
بوز جىلاندار ءۇيى
كەزىندە ارال بيولوگيالىق الۋان ءتۇرلى تابيعي ورتا بولىپ سانالدى. كولدە بالىقتىڭ 20-دان استام ءتۇرى بولعان. 1874 جىلى ارال-كاسپي ەكسپەديتسياسى كەزىندە ۆلاديمير الەنيتسىن ارالدى زەرتتەپ، مالىمدەمە جاسادى. ەڭ الدىمەن، عالىمدى جانۋارلار الەمى قىزىقتىردى. ول زەرتتەي كەلە، بوز جىلانداردىڭ وتانى ارال دەگەن شەشىمگە كەلدى.
ارالدىڭ بۇگىنگى احۋالى قانداي؟
بۇگىندە شاعالاسى شاڭقىلداعان شالقاردان اق تۇزدار مەن شاڭ-توزاڭ عانا كوككە كوتەرىلۋدە. ەكولوگيالىق اپات ون ميلليونداعان ادامعا ءوز زاردابىن تيگىزدى. زەرتتەۋلەرگە سۇيەنەتىن بولساق، جەل ارقىلى جىلىنا 120 ميلليون توننا تۇز بەن قۇم اۋاعا تارالادى ەكەن. قازىرگى تاڭدا ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاپ قالعان تابانىنا وڭتۇستىك كورەيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ورمان قىزمەتىنىڭ قولداۋىمەن سەكسەۋىل ەگۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل وسىمدىك تۇز بەن قۇمدى تەجەپ، جەل تۇرعاندا ولاردىڭ اۋاعا كوتەرىلۋىنە توسقاۋىل بولادى. سوڭعى 2 جىلدا 5 ميلليون سەكسەۋىل كوشەتى وتىرعىزىلعان.
«ارال تاعدىرى - ادام تاعدىرى»
1962 جىلى اقش-تىڭ 35-ءشى پرەزيدەنتى دجون كەننەدي: «مۇناي تۋرالى ۇمىتىڭىز، سۋ تۋرالى ويلاڭىز»،-دەگەن ەدى. ءدال وسى 60-جىلداردىڭ باسىندا تەڭىز داعدارىسى باستالىپ، حالقىمىز قايراتكەر ءسوزىنىڭ قانشالىقتى دۇرىس ەكەنىن سەزىنگەن ەدى. ءبىز ارال تاعدىرىنىڭ حالىق تاعدىرى ەكەنىن ۇنەمى ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. تابيعاتتى ايالاي بىلەيىك، قۇرمەتتى وقىرمان!
ديانا اسان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
