Qazaqtyŋ bas aqyny Abai Qūnanbaiūlynyŋ 175 jyldyq mereitoiy auqymdy şaralarmen jalǧasyp jatyr. Osyǧan bailanysty ūly aqynnyŋ tuǧan jerı – Semei – Börılı – Jidebai baǧytymen saparlap qaitqan saiahatymyz turaly jazudy jön kördım. Maqsat – Semei topyraǧyndaǧy tarihi maŋyzǧa ie jerlerdı közben körıp, köŋılmen tüisınu.
Jüitkıgen jürdek poiyz bır täulıkke jetpei Ertısten ötıp, Semeige taban tıredı. Kelgen künı tört bırdei muzeidı aralap, Ūlt janaşyrlaryna qoiylǧan eskertkışterdı de körıp qaittyq. Alǧaşqy baǧytymyz – Semei qalasyndaǧy Abaidyŋ “Jidebai-Börılı” Memlekettık tarihi-mädeni jäne ädebi-memorialdyq qoryq-muzeiı boldy. Mūrajaidy tügeldei aralatyp, tüsındırgen Nūrjan myrza mūndaǧy qoljazbalar, saqtalǧan dünielerdıŋ qūndylyǧy jäne aqynnyŋ ömırıne qatysty derekter men onyŋ öleŋderın saralap öttı. Odan soŋ bet alǧan jerımız – Abaidyŋ öz zamanynda at basyn būryp, kelıp-ketetın jäne Älihan men Mırjaqyp atamyzdyŋ tūrǧan üiı, ūlt qamy üşın janaşyrlardyŋ bas qosar jerı, qazırgı “Alaş Arystary – Mūhtar Äuezov mūrajaiy” bolyp atalady eken.
Alaştyŋ tūŋǧyş muzeiı atalǧan būl meken Semei qalasyndaǧy Abai Qūnanbaiūly kelıp jürgen üilerdıŋ bırı jäne 1992 jyldan bastap Abai qoryq-muzeiınıŋ bır bölımı sanalatynyn tarihşy Mūratbek Kenemoldin myrza tanystyra aityp şyqty. Tarihymyzdyŋ qainar közı bolǧan üige ıştei taǧzym ete qadam bastyq. Üidıŋ bırınşı qabatynda Älihan Bökeihan, ekınşı qabatynda Mırjaqyp Dulatūly tūrypty. Üi negızınen Abai, Maǧauiia, Aqylbai, Ǧabdolla sekıldı janaşyrlar kömektesıp satyp äpergen Abai auylynyŋ adamy Äniiar Moldabaevtıkı bolǧan.
Muzeide qoiylǧan Gülnar Mırjaqypqyzynyŋ estelıgı boiynşa, Älihan men Mırjaqyp 1921-1922 jyldary osynda tūrǧan. Astyŋǧy qabatyn tanystyrǧan Janat Mashūtqyzy apai Älihan atamyzdyŋ ūstanǧan zattaryn körsetıp, odan ärı qyzyqtyra tüstı. “Tırı bolsam, qazaqqa qyzmet qylmai qoimaimyn” degen sözın eske alyp, mäŋgılık oryndamaqqa bekıne kelesı mūrajaiǧa jol tarttyq. Endıgı baǧytymyz – “Ölketanu” muzeiı. Ekskursiia jetekşısı Miras myrza Semei ölkesındegı tügeldei derlık qūndylyqtarmen tanystyryp öttı. Mūrajaiǧa qarsy bette Täuelsızdıgımızdıŋ jarşysy bolǧan Qairat Rysqūlbekovtyŋ eskertkışıne de toqtadyq.
Qyzyqtap jürıp uaqyttyŋ qalai ötkenın bılmei qalyppyz. Şoqan Uälihanovtyŋ jaqyn dosyna ainalǧan orys jazuşysy F.Dostoevskii muzeiıne de at basyn būrdyq. Onyŋ ömır joly men şyǧarmaşylyǧynan habardar etken Jūldyz apai jazuşy tūrǧan üiındegı paidalanǧan zattardy körsettı. Qūşaq jaia qarsy alǧan muzei qyzmetkerlerıne alǧys aityp, är qyzyqty sättı eske ala alǧaşqy künımızdı qimai tämamdadyq.
Ekınşı kün tıpten erekşe öttı. Ūly aqyn men Ūly jazuşynyŋ mūrajai-üiın köruge asyǧa Jidebai-Börılıge jolǧa şyqtyq. Eŋ alǧaş toqtaǧan jerımız Mūhtar Äuezovtyŋ “Qorǧansyzdyŋ künı” äŋgımesınde beinelenetın “Küşıkbai asuy” boldy. Jazuşynyŋ bükıl ǧūmyry men şyǧarmaşylyǧynan habardar Şaqjan myrza batyrdyŋ jatqan mazary men äŋgımede jazyqsyz japa şekken Ǧaziza qyzdyŋ beiıtın körsettı. Onan soŋ Abaidyŋ tuǧan jerın ızdep keler, talai Alaştyŋ şynaiy janaşyrlary däm tatqan būlaqtan bız de su ışıp, ary qarai saparymyzdy jalǧastyrdyq.
Mūhtardyŋ alǧaş kındık qany tamǧan Börılıge de kelıp jettık. Qazır būl jer Mūhtar Äuezovtıŋ mūrajai-üiıne ainalǧan. Jazuşy jürgen dara jol, onyŋ şyǧarmaşylyǧynan är bölme habardar etıp tūrdy. Şaqjan myrza tanystyru arasynda sūraq qoia otyryp köptegen maǧlūmattarmen bölısıp, dūrys dep tanyp jürgen dünielerımızdı tereŋınen saralau qajettıgın ūǧyndyrdy.
Jidebaiǧa barar jolda taǧy bır tarihi jerge toqtaldyq. Būl – Eŋlık-Kebek kesenesı. Sonau jer dauy üdep tūrǧan zamanda ru arasyndaǧy janjaldyŋ saldarynan qūrban bolǧan qos ǧaşyqtyŋ qūrmetıne salynǧan kesenege toqtap, qūran baǧyştadyq. Ekı jastyŋ janyna qoiylǧan elıktıŋ beinesın Şaqjan myrza mahabbattyŋ, adaldyqtyŋ simvoly jäne onyŋ eşqaşan aramdyqty bılmeitındıgın aitty. Baiansyz mahabbattyŋ qasıretın tartqan ǧaşyqtar erlıgın jyr ete Jidebaiǧa qarai bet aldyq.
Eŋ aldymen mūrajai qasynda ornalasqan Abai men ınısı Ospan, Şäkärım men onyŋ ūly Ahattyŋ jatqan mazaryna baryp qūran oqyp, ıştei niet ettık. Qos mūnaranyŋ şyraqşysy bolyp otqan Erǧazy aǧai kielı mekennıŋ erekşelıgın, qasiettı ekendıgın aityp, oǧan kuä bolǧan oqiǧalarmen bölıstı.
Mazarǧa jaqyn tūsta taǧy ekı kielı jannyŋ ziraty bar eken. Olar – Abaidyŋ ǧana emes, bükıl qazaqqa asa qasterlı, Ana ūǧymyn tereŋınen ūǧyndyrǧan Zere men Ūljannyŋ jatqan jerı. “Abai jolynda” jazylǧan qos Ananyŋ beinelerın köz aldymyzǧa elestete mūrajaiǧa bet aldyq. Muzeidegı ekskursiia jetekşısı Laura hanym Abaidyŋ būl üidı öz jobasy boiynşa saldyrǧanyn aityp basynan-aq yntyqtyra tüstı. Būl üide negızınen Abai ınısı Ospan qaitys bolǧan soŋ ämeŋgerlıkpen üilengen onyŋ jary Erkejanmen tūrǧan eken.
Mūndaǧy bız üşın erekşe jaŋalyq bolǧan – sol kezdegı qazırgı bızdıŋ tılmen aitqandaǧy “mūzdatqyş” edı. “Toşala” dep atalatyn būl bölmede et saqtalady eken. Kölemı ülken bölmenıŋ ışıne tört aǧaşty jerden töbege deiın myqtap qadap, et qoiylatyndai jan-jaǧynan būtalar şyǧarypty. Bölme tegıs taspen qalanǧandyqtan, ışı salqyn. Abai qonaq küter ekı bölme, onyŋ ūstanǧan zattary, jary Erkejannyŋ bölmesındegı dünieler sol qalpynda saqtalǧan eken. Sol kezdıŋ zattaryna qarap qanşalyqty qūndylyq ekendıgın ūǧyndyq. Aqynnyŋ bız bılmes tūstaryna erekşe toqtalǧan Laura hanymǧa alǧysymyzdy bıldıre qimai qoştastyq.
Ekı künımız ekı saǧattai zyrǧyp öte şyqqanymen, körgen dünielerımız jan semırttı. Jaqsymen ötken är minut bız üşın baǧaly boldy. Semeimen qimai qoştasyp, älı de at basyn būratynymyzǧa ıştei senım bıldırdık. İä, Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiynda alǧaşqy tarihi saparymyz osylai bastaldy...
Jansaia Sman,
Taraz qalasy
Ūqsas jaŋalyqtar
