Qazaqtyń bas aqyny Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyq mereıtoıy aýqymdy sharalarmen jalǵasyp jatyr. Osyǵan baılanysty uly aqynnyń týǵan jeri – Semeı – Bórili – Jıdebaı baǵytymen saparlap qaıtqan saıahatymyz týraly jazýdy jón kórdim. Maqsat – Semeı topyraǵyndaǵy tarıhı mańyzǵa ıe jerlerdi kózben kórip, kóńilmen túısiný.
Júıtkigen júrdek poıyz bir táýlikke jetpeı Ertisten ótip, Semeıge taban tiredi. Kelgen kúni tórt birdeı mýzeıdi aralap, Ult janashyrlaryna qoıylǵan eskertkishterdi de kórip qaıttyq. Alǵashqy baǵytymyz – Semeı qalasyndaǵy Abaıdyń “Jıdebaı-Bórili” Memlekettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq qoryq-mýzeıi boldy. Murajaıdy túgeldeı aralatyp, túsindirgen Nurjan myrza mundaǵy qoljazbalar, saqtalǵan dúnıelerdiń qundylyǵy jáne aqynnyń ómirine qatysty derekter men onyń óleńderin saralap ótti. Odan soń bet alǵan jerimiz – Abaıdyń óz zamanynda at basyn buryp, kelip-ketetin jáne Álıhan men Mirjaqyp atamyzdyń turǵan úıi, ult qamy úshin janashyrlardyń bas qosar jeri, qazirgi “Alash Arystary – Muhtar Áýezov murajaıy” bolyp atalady eken.
Alashtyń tuńǵysh mýzeıi atalǵan bul meken Semeı qalasyndaǵy Abaı Qunanbaıuly kelip júrgen úılerdiń biri jáne 1992 jyldan bastap Abaı qoryq-mýzeıiniń bir bólimi sanalatynyn tarıhshy Muratbek Kenemoldın myrza tanystyra aıtyp shyqty. Tarıhymyzdyń qaınar kózi bolǵan úıge ishteı taǵzym ete qadam bastyq. Úıdiń birinshi qabatynda Álıhan Bókeıhan, ekinshi qabatynda Mirjaqyp Dýlatuly turypty. Úı negizinen Abaı, Maǵaýııa, Aqylbaı, Ǵabdolla sekildi janashyrlar kómektesip satyp ápergen Abaı aýylynyń adamy Ánııar Moldabaevtiki bolǵan.
Mýzeıde qoıylǵan Gúlnar Mirjaqypqyzynyń esteligi boıynsha, Álıhan men Mirjaqyp 1921-1922 jyldary osynda turǵan. Astyńǵy qabatyn tanystyrǵan Janat Mashutqyzy apaı Álıhan atamyzdyń ustanǵan zattaryn kórsetip, odan ári qyzyqtyra tústi. “Tiri bolsam, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn” degen sózin eske alyp, máńgilik oryndamaqqa bekine kelesi murajaıǵa jol tarttyq. Endigi baǵytymyz – “Ólketaný” mýzeıi. Ekskýrsııa jetekshisi Mıras myrza Semeı ólkesindegi túgeldeı derlik qundylyqtarmen tanystyryp ótti. Murajaıǵa qarsy bette Táýelsizdigimizdiń jarshysy bolǵan Qaırat Rysqulbekovtyń eskertkishine de toqtadyq.
Qyzyqtap júrip ýaqyttyń qalaı ótkenin bilmeı qalyppyz. Shoqan Ýálıhanovtyń jaqyn dosyna aınalǵan orys jazýshysy F.Dostoevskıı mýzeıine de at basyn burdyq. Onyń ómir joly men shyǵarmashylyǵynan habardar etken Juldyz apaı jazýshy turǵan úıindegi paıdalanǵan zattardy kórsetti. Qushaq jaıa qarsy alǵan mýzeı qyzmetkerlerine alǵys aıtyp, ár qyzyqty sátti eske ala alǵashqy kúnimizdi qımaı támamdadyq.
Ekinshi kún tipten erekshe ótti. Uly aqyn men Uly jazýshynyń murajaı-úıin kórýge asyǵa Jıdebaı-Bórilige jolǵa shyqtyq. Eń alǵash toqtaǵan jerimiz Muhtar Áýezovtyń “Qorǵansyzdyń kúni” áńgimesinde beınelenetin “Kúshikbaı asýy” boldy. Jazýshynyń búkil ǵumyry men shyǵarmashylyǵynan habardar Shaqjan myrza batyrdyń jatqan mazary men áńgimede jazyqsyz japa shekken Ǵazıza qyzdyń beıitin kórsetti. Onan soń Abaıdyń týǵan jerin izdep keler, talaı Alashtyń shynaıy janashyrlary dám tatqan bulaqtan biz de sý iship, ary qaraı saparymyzdy jalǵastyrdyq.
Muhtardyń alǵash kindik qany tamǵan Bórilige de kelip jettik. Qazir bul jer Muhtar Áýezovtiń murajaı-úıine aınalǵan. Jazýshy júrgen dara jol, onyń shyǵarmashylyǵynan ár bólme habardar etip turdy. Shaqjan myrza tanystyrý arasynda suraq qoıa otyryp kóptegen maǵlumattarmen bólisip, durys dep tanyp júrgen dúnıelerimizdi tereńinen saralaý qajettigin uǵyndyrdy.
Jıdebaıǵa barar jolda taǵy bir tarıhı jerge toqtaldyq. Bul – Eńlik-Kebek kesenesi. Sonaý jer daýy údep turǵan zamanda rý arasyndaǵy janjaldyń saldarynan qurban bolǵan qos ǵashyqtyń qurmetine salynǵan kesenege toqtap, quran baǵyshtadyq. Eki jastyń janyna qoıylǵan eliktiń beınesin Shaqjan myrza mahabbattyń, adaldyqtyń sımvoly jáne onyń eshqashan aramdyqty bilmeıtindigin aıtty. Baıansyz mahabbattyń qasiretin tartqan ǵashyqtar erligin jyr ete Jıdebaıǵa qaraı bet aldyq.
Eń aldymen murajaı qasynda ornalasqan Abaı men inisi Ospan, Shákárim men onyń uly Ahattyń jatqan mazaryna baryp quran oqyp, ishteı nıet ettik. Qos munaranyń shyraqshysy bolyp otqan Erǵazy aǵaı kıeli mekenniń ereksheligin, qasıetti ekendigin aıtyp, oǵan kýá bolǵan oqıǵalarmen bólisti.
Mazarǵa jaqyn tusta taǵy eki kıeli jannyń zıraty bar eken. Olar – Abaıdyń ǵana emes, búkil qazaqqa asa qasterli, Ana uǵymyn tereńinen uǵyndyrǵan Zere men Uljannyń jatqan jeri. “Abaı jolynda” jazylǵan qos Ananyń beınelerin kóz aldymyzǵa elestete murajaıǵa bet aldyq. Mýzeıdegi ekskýrsııa jetekshisi Laýra hanym Abaıdyń bul úıdi óz jobasy boıynsha saldyrǵanyn aıtyp basynan-aq yntyqtyra tústi. Bul úıde negizinen Abaı inisi Ospan qaıtys bolǵan soń ámeńgerlikpen úılengen onyń jary Erkejanmen turǵan eken.
Mundaǵy biz úshin erekshe jańalyq bolǵan – sol kezdegi qazirgi bizdiń tilmen aıtqandaǵy “muzdatqysh” edi. “Toshala” dep atalatyn bul bólmede et saqtalady eken. Kólemi úlken bólmeniń ishine tórt aǵashty jerden tóbege deıin myqtap qadap, et qoıylatyndaı jan-jaǵynan butalar shyǵarypty. Bólme tegis taspen qalanǵandyqtan, ishi salqyn. Abaı qonaq kúter eki bólme, onyń ustanǵan zattary, jary Erkejannyń bólmesindegi dúnıeler sol qalpynda saqtalǵan eken. Sol kezdiń zattaryna qarap qanshalyqty qundylyq ekendigin uǵyndyq. Aqynnyń biz bilmes tustaryna erekshe toqtalǵan Laýra hanymǵa alǵysymyzdy bildire qımaı qoshtastyq.
Eki kúnimiz eki saǵattaı zyrǵyp óte shyqqanymen, kórgen dúnıelerimiz jan semirtti. Jaqsymen ótken ár mınýt biz úshin baǵaly boldy. Semeımen qımaı qoshtasyp, áli de at basyn buratynymyzǵa ishteı senim bildirdik. Iá, Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıynda alǵashqy tarıhı saparymyz osylaı bastaldy...
Jansaıa Sman,
Taraz qalasy
