قازاقتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى اۋقىمدى شارالارمەن جالعاسىپ جاتىر. وسىعان بايلانىستى ۇلى اقىننىڭ تۋعان جەرى – سەمەي – ءبورىلى – جيدەباي باعىتىمەن ساپارلاپ قايتقان ساياحاتىمىز تۋرالى جازۋدى ءجون كوردىم. ماقسات – سەمەي توپىراعىنداعى تاريحي ماڭىزعا يە جەرلەردى كوزبەن كورىپ، كوڭىلمەن ءتۇيسىنۋ.
جۇيتكىگەن جۇردەك پويىز ءبىر تاۋلىككە جەتپەي ەرتىستەن ءوتىپ، سەمەيگە تابان تىرەدى. كەلگەن كۇنى ءتورت بىردەي مۋزەيدى ارالاپ، ۇلت جاناشىرلارىنا قويىلعان ەسكەرتكىشتەردى دە كورىپ قايتتىق. العاشقى باعىتىمىز – سەمەي قالاسىنداعى ابايدىڭ “جيدەباي-ءبورىلى” مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيى بولدى. مۇراجايدى تۇگەلدەي ارالاتىپ، تۇسىندىرگەن نۇرجان مىرزا مۇنداعى قولجازبالار، ساقتالعان دۇنيەلەردىڭ قۇندىلىعى جانە اقىننىڭ ومىرىنە قاتىستى دەرەكتەر مەن ونىڭ ولەڭدەرىن سارالاپ ءوتتى. ودان سوڭ بەت العان جەرىمىز – ابايدىڭ ءوز زامانىندا ات باسىن بۇرىپ، كەلىپ-كەتەتىن جانە ءاليحان مەن مىرجاقىپ اتامىزدىڭ تۇرعان ءۇيى، ۇلت قامى ءۇشىن جاناشىرلاردىڭ باس قوسار جەرى، قازىرگى “الاش ارىستارى – مۇحتار اۋەزوۆ مۇراجايى” بولىپ اتالادى ەكەن.
الاشتىڭ تۇڭعىش مۋزەيى اتالعان بۇل مەكەن سەمەي قالاسىنداعى اباي قۇنانبايۇلى كەلىپ جۇرگەن ۇيلەردىڭ ءبىرى جانە 1992 جىلدان باستاپ اباي قورىق-مۋزەيىنىڭ ءبىر ءبولىمى سانالاتىنىن تاريحشى مۇراتبەك كەنەمولدين مىرزا تانىستىرا ايتىپ شىقتى. تاريحىمىزدىڭ قاينار كوزى بولعان ۇيگە ىشتەي تاعزىم ەتە قادام باستىق. ءۇيدىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا ءاليحان بوكەيحان، ەكىنشى قاباتىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى تۇرىپتى. ءۇي نەگىزىنەن اباي، ماعاۋيا، اقىلباي، عابدوللا سەكىلدى جاناشىرلار كومەكتەسىپ ساتىپ اپەرگەن اباي اۋىلىنىڭ ادامى ءانيار مولداباەۆتىكى بولعان.
مۋزەيدە قويىلعان گۇلنار مىرجاقىپقىزىنىڭ ەستەلىگى بويىنشا، ءاليحان مەن مىرجاقىپ 1921-1922 جىلدارى وسىندا تۇرعان. استىڭعى قاباتىن تانىستىرعان جانات ماسحۇتقىزى اپاي ءاليحان اتامىزدىڭ ۇستانعان زاتتارىن كورسەتىپ، ودان ءارى قىزىقتىرا ءتۇستى. ء“تىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن” دەگەن ءسوزىن ەسكە الىپ، ماڭگىلىك ورىنداماققا بەكىنە كەلەسى مۇراجايعا جول تارتتىق. ەندىگى باعىتىمىز – “ولكەتانۋ” مۋزەيى. ەكسكۋرسيا جەتەكشىسى ميراس مىرزا سەمەي ولكەسىندەگى تۇگەلدەي دەرلىك قۇندىلىقتارمەن تانىستىرىپ ءوتتى. مۇراجايعا قارسى بەتتە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جارشىسى بولعان قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ەسكەرتكىشىنە دە توقتادىق.
قىزىقتاپ ءجۇرىپ ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي قالىپپىز. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جاقىن دوسىنا اينالعان ورىس جازۋشىسى ف.دوستوەۆسكي مۋزەيىنە دە ات باسىن بۇردىق. ونىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعىنان حاباردار ەتكەن جۇلدىز اپاي جازۋشى تۇرعان ۇيىندەگى پايدالانعان زاتتاردى كورسەتتى. قۇشاق جايا قارسى العان مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنە العىس ايتىپ، ءار قىزىقتى ءساتتى ەسكە الا العاشقى كۇنىمىزدى قيماي تامامدادىق.
ەكىنشى كۇن تىپتەن ەرەكشە ءوتتى. ۇلى اقىن مەن ۇلى جازۋشىنىڭ مۇراجاي-ءۇيىن كورۋگە اسىعا جيدەباي-بورىلىگە جولعا شىقتىق. ەڭ العاش توقتاعان جەرىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ “قورعانسىزدىڭ كۇنى” اڭگىمەسىندە بەينەلەنەتىن “كۇشىكباي اسۋى” بولدى. جازۋشىنىڭ بۇكىل عۇمىرى مەن شىعارماشىلىعىنان حاباردار شاقجان مىرزا باتىردىڭ جاتقان مازارى مەن اڭگىمەدە جازىقسىز جاپا شەككەن عازيزا قىزدىڭ بەيىتىن كورسەتتى. ونان سوڭ ابايدىڭ تۋعان جەرىن ىزدەپ كەلەر، تالاي الاشتىڭ شىنايى جاناشىرلارى ءدام تاتقان بۇلاقتان ءبىز دە سۋ ءىشىپ، ارى قاراي ساپارىمىزدى جالعاستىردىق.
مۇحتاردىڭ العاش كىندىك قانى تامعان بورىلىگە دە كەلىپ جەتتىك. قازىر بۇل جەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مۇراجاي-ۇيىنە اينالعان. جازۋشى جۇرگەن دارا جول، ونىڭ شىعارماشىلىعىنان ءار بولمە حاباردار ەتىپ تۇردى. شاقجان مىرزا تانىستىرۋ اراسىندا سۇراق قويا وتىرىپ كوپتەگەن ماعلۇماتتارمەن ءبولىسىپ، دۇرىس دەپ تانىپ جۇرگەن دۇنيەلەرىمىزدى تەرەڭىنەن سارالاۋ قاجەتتىگىن ۇعىندىردى.
جيدەبايعا بارار جولدا تاعى ءبىر تاريحي جەرگە توقتالدىق. بۇل – ەڭلىك-كەبەك كەسەنەسى. سوناۋ جەر داۋى ۇدەپ تۇرعان زاماندا رۋ اراسىنداعى جانجالدىڭ سالدارىنان قۇربان بولعان قوس عاشىقتىڭ قۇرمەتىنە سالىنعان كەسەنەگە توقتاپ، قۇران باعىشتادىق. ەكى جاستىڭ جانىنا قويىلعان ەلىكتىڭ بەينەسىن شاقجان مىرزا ماحابباتتىڭ، ادالدىقتىڭ سيمۆولى جانە ونىڭ ەشقاشان ارامدىقتى بىلمەيتىندىگىن ايتتى. بايانسىز ماحابباتتىڭ قاسىرەتىن تارتقان عاشىقتار ەرلىگىن جىر ەتە جيدەبايعا قاراي بەت الدىق.
ەڭ الدىمەن مۇراجاي قاسىندا ورنالاسقان اباي مەن ءىنىسى وسپان، شاكارىم مەن ونىڭ ۇلى احاتتىڭ جاتقان مازارىنا بارىپ قۇران وقىپ، ىشتەي نيەت ەتتىك. قوس مۇنارانىڭ شىراقشىسى بولىپ وتقان ەرعازى اعاي كيەلى مەكەننىڭ ەرەكشەلىگىن، قاسيەتتى ەكەندىگىن ايتىپ، وعان كۋا بولعان وقيعالارمەن ءبولىستى.
مازارعا جاقىن تۇستا تاعى ەكى كيەلى جاننىڭ زيراتى بار ەكەن. ولار – ابايدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاققا اسا قاستەرلى، انا ۇعىمىن تەرەڭىنەن ۇعىندىرعان زەرە مەن ۇلجاننىڭ جاتقان جەرى. “اباي جولىندا” جازىلعان قوس انانىڭ بەينەلەرىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتە مۇراجايعا بەت الدىق. مۋزەيدەگى ەكسكۋرسيا جەتەكشىسى لاۋرا حانىم ابايدىڭ بۇل ءۇيدى ءوز جوباسى بويىنشا سالدىرعانىن ايتىپ باسىنان-اق ىنتىقتىرا ءتۇستى. بۇل ۇيدە نەگىزىنەن اباي ءىنىسى وسپان قايتىس بولعان سوڭ امەڭگەرلىكپەن ۇيلەنگەن ونىڭ جارى ەركەجانمەن تۇرعان ەكەن.
مۇنداعى ءبىز ءۇشىن ەرەكشە جاڭالىق بولعان – سول كەزدەگى قازىرگى ءبىزدىڭ تىلمەن ايتقانداعى “مۇزداتقىش” ەدى. “توشالا” دەپ اتالاتىن بۇل بولمەدە ەت ساقتالادى ەكەن. كولەمى ۇلكەن بولمەنىڭ ىشىنە ءتورت اعاشتى جەردەن توبەگە دەيىن مىقتاپ قاداپ، ەت قويىلاتىنداي جان-جاعىنان بۇتالار شىعارىپتى. بولمە تەگىس تاسپەن قالانعاندىقتان، ءىشى سالقىن. اباي قوناق كۇتەر ەكى بولمە، ونىڭ ۇستانعان زاتتارى، جارى ەركەجاننىڭ بولمەسىندەگى دۇنيەلەر سول قالپىندا ساقتالعان ەكەن. سول كەزدىڭ زاتتارىنا قاراپ قانشالىقتى قۇندىلىق ەكەندىگىن ۇعىندىق. اقىننىڭ ءبىز بىلمەس تۇستارىنا ەرەكشە توقتالعان لاۋرا حانىمعا العىسىمىزدى بىلدىرە قيماي قوشتاستىق.
ەكى كۇنىمىز ەكى ساعاتتاي زىرعىپ وتە شىققانىمەن، كورگەن دۇنيەلەرىمىز جان سەمىرتتى. جاقسىمەن وتكەن ءار مينۋت ءبىز ءۇشىن باعالى بولدى. سەمەيمەن قيماي قوشتاسىپ، ءالى دە ات باسىن بۇراتىنىمىزعا ىشتەي سەنىم بىلدىردىك. ءيا، ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىندا العاشقى تاريحي ساپارىمىز وسىلاي باستالدى...
جانسايا سمان،
تاراز قالاسى
