Koronavırýs ınfekııasy kóptegen jaǵymsyz tosynsyılar ákelýde. Qazirgi tańda indetten aıyqqandar men synama testteri teris nátıje kórsetken adamdar qaıtadan koronavırýspen aýyryp jatyr. Jazylǵandar temperatýrasynyń kóterilgenin, tynys alýynyń qıyndaǵanyn, júrek jáne nevrologııalyq problemalaryn aıtyp shaǵymdanyp otyr.
Bul qubylys ne sebepti bolyp jatyr? Koronavırýs kúzde jańarǵan kúshpen oralyp, qaıta órshise ne isteý kerek? Bul suraqtarǵa bıologııa ǵylymdarynyń doktory, Djordj Meıson ýnıversıtetiniń professory (AQSh), Reseı Ǵylym akademııasynyń medıınalyq-genetıkalyq zertteýler ortalyǵynyń bas ǵylymı qyzmetkeri Anna Baranova Lenta.ru-ǵa bergen suhbatynda jaýap berdi. Nazarlaryńyzǵa suhbatty yqshamdap usynamyz.
- Kóptegen adamdar kovıdti eshqandaı belgisiz ońaı ótkerdi. Biraq, kovıd - lotereıa, sizdiń oǵan tigetin básińiz alǵashqy fızıologııalyq jaǵdaıyńyzǵa baılanysty. Ádette, adamdar ózderiniń densaýlyǵy týraly óte az biledi, al onyń genetıkalyq sıpattamalary týraly múldem bilmeıdi. Qazir indetten jazylǵan 20 adamnyń bireýi áli kúnge deıin kovıd kezinde bolǵan ál-aýqat deńgeıinde tur. Bulshyqetteri aýyrady, sharshaıdy, basy bolyp jatqan oqıǵalardy qoryta almaıdy, ásirese mıǵa túsken kez kelgen júkteme aýyrǵa soǵady. Men sportshynyń basseınde júzdegen metrdi júze almaı qalǵan kezindegideı jaǵdaıdy aıtyp otyrǵan joqpyn. Bul jerde kez kelgen júkteme týraly áńgime órbıdi. Mysaly, ydys-aıaqty jýý da aǵzasynda vırýs belgileri bar adamdar úshin aýyrtpalyq bolyp tabylady.
- Sharshaý jáne ózin jaısyz seziný qalypty sezimder me? Álde buǵan qatysty belgili bir obektıvti derekter bar ma?
- Dáriger naýqastyń oǵan ne aıtqanyn tyńdaýy kerek. Ókinishke oraı, bizdiń ǵylymda tolyq dáleldengen bir qubylys bar: áıel adamdarda on ese jıi kezdesetin aýrýlar erkekterde kezdesetin aýrýlarǵa qaraǵanda mańyzdy emes. Áıel adam óziniń shaǵymyn aıtsa, dáriger oǵan qolyn bulǵap: «Kel, jat, jaqynda sende menopaýza bolady» deıdi. Al eger er adam dál sondaı belgilermen kelse, búkil bólim onyń aınalasynda zyr júgire bastaıdy.
- Bul medıınadaǵy kemsitýshilik pe?
- Bul jerde renjıtindeı eshteńe joq, tek adamzat qoǵamy osylaı quryldy.
- Osydan bir aı buryn «tiri qalǵandardyń» basty problemasy ókpe fıbrozy bolady dep aıtyldy. Bul týraly ne bilesiz?
- Bul másele ýaqytynan sál keshigip jatyr. Pnevmonııa, ókpeniń qabynýy - bar nárse, olardy eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Biraq fıbrozdyń dárejesi men onyń bar-joǵyn belgili bir ýaqyt ótkennen keıin ǵana anyqtaýǵa bolady. Mysaly, bir jyldan soń. Qazir bul týraly aıtýǵa eshqandaı negiz joq.
- Endi dárigerler kovıdten keıin naýqas ókpege qatysty problemalarmen ǵana emes, qant dıabeti, ınsýlt jáne basqa da sozylmaly aýrýlarmen aýyrýy múmkin deıdi. Bul ras pa?
- Iá, biraq bul kovıdke emes, adamnyń densaýlyǵyna baılanysty oryn alady. Barlyq aýrýlar bir-birin nyǵaıtady. Kovıd - bul apattyq oqıǵa. Egde jastaǵy adamdar úshin, mysaly, jambas súıeginiń synýy apattyq oqıǵa bolyp sanalady. Osy jaǵdaıǵa tap bolǵan egde jastaǵy naýqastar alty aı nemese bir jyl ishinde qaıtys bolady. Olar synýdyń asqynýynan emes, ártúrli sebepterden óledi. Óıtkeni, dene apatqa ushyraǵandyqtan, oǵan tótep bere almaı, bytyrap ketedi. Eger 20 jastaǵy adam jambasyn syndyryp alsa, bul aýrýdy esh qıyndyqsyz eńseredi. Al 90 jastaǵy kiside mundaı múmkindikter áldeqaıda az.
- Koronavırýs qazirgi tańda kóptegen adam úshin apattyq oqıǵaǵa aınaldy. Basqa vırýstyq ınfekııalar da osyndaı qozdyrǵysh bolýy múmkin. Ebola esińizde me? Bul dertten jazylyp shyqqan naýqastyń aǵzasynda keıin kóptegen sozylmaly problemalardyń týyndaıtyny belgili boldy. Alaıda bul birden anyqtalǵan joq. Dárigerler aıyqqan adamdardyń sany kóbeıgennen soń ǵana baıqaı bastady.
- Kovıdte de dál sondaı jaǵdaı. Bul apatty jaǵdaı, sondyqtan ony eleýsiz qaldyrýǵa bolmaıdy. Indetpen kúresýdiń eń durys tásili - eshqashan onymen kezdespeý. Jeke ózim bul strategııany ustanamyn, sebebi adam vırýspen qaıta aýyrýy múmkin.
- Eger siz aýrýǵa shaldyqqan adamdardyń forýmyna kiretin bolsańyz, onda "Vırýspen qaıtadan aýyrýymyz múmkin be?" degen suraqtyń jıi qoıylatynyn kóresiz. Kóptegen adamdar bastapqyda synama test teris nátıje kórsetip, keıin bir-eki aıdan soń qaıtadan oń nátıje kórsetkenin jazýda. Bul dıagnostıkalyq qateler me?
- "Reaktıvaııa" degen sóz bar. Búginde bul termın zańdy túrde kovıdke qatysty mańyzdy ǵylymı maqalalarda kezdesedi. Adam aǵzasynda ómir boıy ómir súretin vırýstar bolady. Mysaly, gerpes vırýsy. Adam ómiriniń orta jyldarynda ol ózin kórsetpeıdi nemese kishkentaı bórtpe túrinde kórinedi. Al adam qartaıǵanda ol birden taralýy múmkin, ıaǵnı naýqastyń arqasy kópirshikteri bar bórtpemen jabylyp, búkil denesi aýyra bastaıdy. Gerpes SARS-CoV-2 sııaqty bolmasa da, vırýs bolyp esepteledi. Biraq ol organızmde reaktıvtenýge qabiletti. SARS-CoV-2 -múldem basqa vırýs, óıtkeni indet jasýshalarda kóbeıe almaıdy. Dese de, qazirgi tańda koronavırýstyń makrofagtarda jasyryna alatynyn kórsetetin ǵylymı jumystar bar. Alaıda, vırýs ol jerde kóbeımeıdi. Indet jaı ǵana makrofagtyń ishinde jasyrynyp, azdap búlinedi, sodan keıin qaıtadan olardan shyǵyp, basqa kletkalarǵa vırýsty juqtyrady. Makrofag tiri bolǵanǵa deıin vırýs ta tiri bolýy múmkin.
- Iaǵnı, keıbir adamdar úshin kovıd sozylmaly aýrýǵa aınala ma?
- Sozylmaly aýrý - keń uǵym. Negizinen, «sozylmaly aýrý» termıni adamnyń ómir boıy belgili bir aýrýmen aýyratynyn bildiredi. Qazir biz koronavırýs sozylmaly dep aıta almaımyz jáne eshqashan aıtpaımyz dep úmittenemin. Biraq, eger proess úsh aıǵa sozylsa, onda bul alańdatarlyq jaǵdaı bolyp estepteledi. Vırýs joǵalyp ketti jáne onyń belgileri «jabysyp» qaldy. SARS-CoV-2-niń adam aǵzasynda qansha ýaqytqa deıin jasyrynatynyn áli bilmeımiz, biraq jaman dabyldar bar.
- Amerıkada aýrýdyń saldaryn zertteıtin jáne emdelgen jandarmen -jumys jasaıtyn postkovıdtik ortalyqtar bar ma?
- Ázirge joq. AQSh úkimeti halyqqa karantınde máńgilik otyrmaıtyndaryn, jumysqa barýǵa bolatatyn, sonymen qatar ólim kórsetkishteriniń azaıǵanyn aıtyp jatyr. Eger adam aýyryp qalsa, mindetti túrde ony emdeıdi. Biraq naýqas koronavırýstan emdelip shyqqan bolsa ne isteý kerek? Bul jaǵdaıda AQSh medıınasy qaıta qalpyna keltirý baǵdarlamasyn qoldanyp jatyr.
Koronavırýstyń arqasynda jańa vakınalardyń barlyǵy naryqqa shyǵýǵa múmkindik aldy. Bul jerde mRNQ-ǵa qarsy vakınalar tehnologııasy týraly aıtyp otyrmyz. Olar qazirgi tańda AQSh, Eýropa, Qytaı, Reseı elderinde jasalyp jatyr. Preparattar áli tolyq synalmady, biraq jarııalanǵan nátıjeler kóńil qýantarlyqtaı.
Aýdarǵan Dıana Asan,
"Adyrna" ulttyq portaly
