كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسى كوپتەگەن جاعىمسىز توسىنسىيلار اكەلۋدە. قازىرگى تاڭدا ىندەتتەن ايىققاندار مەن سىناما تەستتەرى تەرىس ناتيجە كورسەتكەن ادامدار قايتادان كوروناۆيرۋسپەن اۋىرىپ جاتىر. جازىلعاندار تەمپەراتۋراسىنىڭ كوتەرىلگەنىن، تىنىس الۋىنىڭ قيىنداعانىن، جۇرەك جانە نەۆرولوگيالىق پروبلەمالارىن ايتىپ شاعىمدانىپ وتىر.
بۇل قۇبىلىس نە سەبەپتى بولىپ جاتىر؟ كوروناۆيرۋس كۇزدە جاڭارعان كۇشپەن ورالىپ، قايتا ورشىسە نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل سۇراقتارعا بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دجوردج مەيسون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى (اقش), رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەديتسينالىق-گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى اننا بارانوۆا Lenta.ru-عا بەرگەن سۇحباتىندا جاۋاپ بەردى. نازارلارىڭىزعا سۇحباتتى ىقشامداپ ۇسىنامىز.
- كوپتەگەن ادامدار كوۆيدتى ەشقانداي بەلگىءسىز وڭاي وتكەردى. بىراق، كوۆيد - لوتەرەيا، ءسىزدىڭ وعان تىگەتىن ءباسىڭىز العاشقى فيزيولوگيالىق جاعدايىڭىزعا بايلانىستى. ادەتتە, ادامدار وزدەرىنىڭ دەنساۋلىعى تۋرالى وتە از بىلەدى، ال ونىڭ گەنەتيكالىق سيپاتتامالارى تۋرالى مۇلدەم بىلمەيدى. قازىر ىندەتتەن جازىلعان 20 ادامنىڭ بىرەۋى ءالى كۇنگە دەيىن كوۆيد كەزىندە بولعان ءال-اۋقات دەڭگەيىندە تۇر. بۇلشىقەتتەرى اۋىرادى، شارشايدى، باسى بولىپ جاتقان وقيعالاردى قورىتا المايدى، اسىرەسە ميعا تۇسكەن كەز كەلگەن جۇكتەمە اۋىرعا سوعادى. مەن سپورتشىنىڭ باسسەيندە جۇزدەگەن مەتردى جۇزە الماي قالعان كەزىندەگىدەي جاعدايدى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل جەردە كەز كەلگەن جۇكتەمە تۋرالى اڭگىمە ءوربيدى. مىسالى، ىدىس-اياقتى جۋ دا اعزاسىندا ۆيرۋس بەلگىلەرى بار ادامدار ءۇشىن اۋىرتپالىق بولىپ تابىلادى.
- شارشاۋ جانە ءوزىن جايسىز سەزىنۋ قالىپتى سەزىمدەر مە؟ الدە بۇعان قاتىستى بەلگىلى ءبىر وبەكتيۆتى دەرەكتەر بار ما؟
- دارىگەر ناۋقاستىڭ وعان نە ايتقانىن تىڭداۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ عىلىمدا تولىق دالەلدەنگەن ءبىر قۇبىلىس بار: ايەل ادامداردا ون ەسە ءجيى كەزدەسەتىن اۋرۋلار ەركەكتەردە كەزدەسەتىن اۋرۋلارعا قاراعاندا ماڭىزدى ەمەس. ايەل ادام ءوزىنىڭ شاعىمىن ايتسا, دارىگەر وعان قولىن بۇلعاپ: «كەل، جات، جاقىندا سەندە مەنوپاۋزا بولادى» دەيدى. ال ەگەر ەر ادام ءدال سونداي بەلگىلەرمەن كەلسە، بۇكىل ءبولىم ونىڭ اينالاسىندا زىر جۇگىرە باستايدى.
- بۇل مەديتسيناداعى كەمسىتۋشىلىك پە؟
- بۇل جەردە رەنجيتىندەي ەشتەڭە جوق، تەك ادامزات قوعامى وسىلاي قۇرىلدى.
- وسىدان ءبىر اي بۇرىن «ءتىرى قالعانداردىڭ» باستى پروبلەماسى وكپە فيبروزى بولادى دەپ ايتىلدى. بۇل تۋرالى نە بىلەسىز؟
- بۇل ماسەلە ۋاقىتىنان ءسال كەشىگىپ جاتىر. پنەۆمونيا، وكپەنىڭ قابىنۋى - بار نارسە، ولاردى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. بىراق فيبروزدىڭ دارەجەسى مەن ونىڭ بار-جوعىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا انىقتاۋعا بولادى. مىسالى، ءبىر جىلدان سوڭ. قازىر بۇل تۋرالى ايتۋعا ەشقانداي نەگىز جوق.
- ەندى دارىگەرلەر كوۆيدتەن كەيىن ناۋقاس وكپەگە قاتىستى پروبلەمالارمەن عانا ەمەس، قانت ديابەتى، ينسۋلت جانە باسقا دا سوزىلمالى اۋرۋلارمەن اۋىرۋى مۇمكىن دەيدى. بۇل راس پا؟
- يءا, بىراق بۇل كوۆيدكە ەمەس، ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ورىن الادى. بارلىق اۋرۋلار ءبىر-ءبىرىن نىعايتادى. كوۆيد - بۇل اپاتتىق وقيعا. ەگدە جاستاعى ادامدار ءۇشىن, مىسالى، جامباس سۇيەگىنىڭ سىنۋى اپاتتىق وقيعا بولىپ سانالادى. وسى جاعدايعا تاپ بولعان ەگدە جاستاعى ناۋقاستار التى اي نەمەسە ءبىر جىل ىشىندە قايتىس بولادى. ولار سىنۋدىڭ اسقىنۋىنان ەمەس، ءارتۇرلى سەبەپتەردەن ولەدى. ويتكەنى, دەنە اپاتقا ۇشىراعاندىقتان، وعان توتەپ بەرە الماي، بىتىراپ كەتەدى. ەگەر 20 جاستاعى ادام جامباسىن سىندىرىپ السا، بۇل اۋرۋدى ەش قيىندىقسىز ەڭسەرەدى. ال 90 جاستاعى كىسىدە مۇنداي مۇمكىندىكتەر الدەقايدا از.
- كوروناۆيرۋس قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ادام ءۇشىن اپاتتىق وقيعاعا اينالدى. باسقا ۆيرۋستىق ينفەكتسيالار دا وسىنداي قوزدىرعىش بولۋى مۇمكىن. ەبولا ەسىڭىزدە مە؟ بۇل دەرتتەن جازىلىپ شىققان ناۋقاستىڭ اعزاسىندا كەيىن كوپتەگەن سوزىلمالى پروبلەمالاردىڭ تۋىندايتىنى بەلگىلى بولدى. الايدا بۇل بىردەن انىقتالعان جوق. دارىگەرلەر ايىققان ادامداردىڭ سانى كوبەيگەننەن سوڭ عانا بايقاي باستادى.
- كوۆيدتە دە ءدال سونداي جاعداي. بۇل اپاتتى جاعداي، سوندىقتان ونى ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايدى. ىندەتپەن كۇرەسۋدىڭ ەڭ دۇرىس ءتاسىلى - ەشقاشان ونىمەن كەزدەسپەۋ. جەكە ءوزىم بۇل ستراتەگيانى ۇستانامىن, سەبەبى ادام ۆيرۋسپەن قايتا اۋىرۋى مۇمكىن.
- ەگەر ءسىز اۋرۋعا شالدىققان ادامداردىڭ فورۋمىنا كىرەتىن بولساڭىز، وندا "ۆيرۋسپەن قايتادان اۋىرۋىمىز مۇمكىن بە؟" دەگەن سۇراقتىڭ ءجيى قويىلاتىنىن كورەسىز. كوپتەگەن ادامدار باستاپقىدا سىناما تەست تەرىس ناتيجە كورسەتىپ، كەيىن ءبىر-ەكى ايدان سوڭ قايتادان وڭ ناتيجە كورسەتكەنىن جازۋدا. بۇل دياگنوستيكالىق قاتەلەر مە؟
- "رەاكتيۆاتسيا" دەگەن ءسوز بار. بۇگىندە بۇل تەرمين زاڭدى تۇردە كوۆيدكە قاتىستى ماڭىزدى عىلىمي ماقالالاردا كەزدەسەدى. ادام اعزاسىندا ءومىر بويى ءومىر سۇرەتىن ۆيرۋستار بولادى. مىسالى، گەرپەس ۆيرۋسى. ادام ءومىرىنىڭ ورتا جىلدارىندا ول ءوزىن كورسەتپەيدى نەمەسە كىشكەنتاي بورتپە تۇرىندە كورىنەدى. ال ادام قارتايعاندا ول بىردەن تارالۋى مۇمكىن، ياعني ناۋقاستىڭ ارقاسى كوپىرشىكتەرى بار بورتپەمەن جابىلىپ، بۇكىل دەنەءسى اۋىرا باستايدى. گەرپەس SARS-CoV-2 سياقتى بولماسا دا، ۆيرۋس بولىپ ەسەپتەلەدى. بىراق ول ورگانيزمدە رەاكتيۆتەنۋگە قابىلەتتى. SARS-CoV-2 -مۇلدەم باسقا ۆيرۋس، ويتكەنى ىندەت جاسۋشالاردا كوبەيە المايدى. دەسە دە، قازىرگى تاڭدا كوروناۆيرۋستىڭ ماكروفاگتاردا جاسىرىنا الاتىنىن كورسەتەتىن عىلىمي جۇمىستار بار. الايدا، ۆيرۋس ول جەردە كوبەيمەيدى. ىندەت جاي عانا ماكروفاگتىڭ ىشىندە جاسىرىنىپ، ازداپ بۇلىنەدى، سودان كەيىن قايتادان ولاردان شىعىپ، باسقا كلەتكالارعا ۆيرۋستى جۇقتىرادى. ماكروفاگ ءتىرى بولعانعا دەيىن ۆيرۋس تا ءتىرى بولۋى مۇمكىن.
- ياعني، كەيبىر ادامدار ءۇشىن كوۆيد سوزىلمالى اۋرۋعا اينالا ما؟
- سوزىلمالى اۋرۋ - كەڭ ۇعىم. نەگىزىنەن، «سوزىلمالى اۋرۋ» تەرمينى ادامنىڭ ءومىر بويى بەلگىلى ءبىر اۋرۋمەن اۋىراتىنىن بىلدىرەدى. قازىر ءبىز كوروناۆيرۋس سوزىلمالى دەپ ايتا المايمىز جانە ەشقاشان ايتپايمىز دەپ ۇمىتتەنەمىن. بىراق، ەگەر پروتسەسس ءۇش ايعا سوزىلسا، وندا بۇل الاڭداتارلىق جاعداي بولىپ ەستەپتەلەدى. ۆيرۋس جوعالىپ كەتتى جانە ونىڭ بەلگىلەرى «جابىسىپ» قالدى. SARS-CoV-2-ءنىڭ ادام اعزاسىندا قانشا ۋاقىتقا دەيىن جاسىرىناتىنىن ءالى بىلمەيمىز، بىراق جامان دابىلدار بار.
- امەريكادا اۋرۋدىڭ سالدارىن زەرتتەيتىن جانە ەمدەلگەن جاندارمەن -جۇمىس جاسايتىن پوستكوۆيدتىك ورتالىقتار بار ما؟
- ازىرگە جوق. اقش ۇكىمەتى حالىققا كارانتيندە ماڭگىلىك وتىرمايتىندارىن، جۇمىسقا بارۋعا بولاتاتىن، سونىمەن قاتار ءولىم كورسەتكىشتەرىنىڭ ازايعانىن ايتىپ جاتىر. ەگەر ادام اۋىرىپ قالسا، مىندەتتى تۇردە ونى ەمدەيدى. بىراق ناۋقاس كوروناۆيرۋستان ەمدەلىپ شىققان بولسا نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل جاعدايدا اقش مەديتسيناسى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ باعدارلاماسىن قولدانىپ جاتىر.
كوروناۆيرۋستىڭ ارقاسىندا جاڭا ۆاكتسينالاردىڭ بارلىعى نارىققا شىعۋعا مۇمكىندىك الدى. بۇل جەردە مرنق-عا قارسى ۆاكتسينالار تەحنولوگياسى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. ولار قازىرگى تاڭدا اقش، ەۋروپا، قىتاي، رەسەي ەلدەرىندە جاسالىپ جاتىر. پرەپاراتتار ءالى تولىق سىنالمادى، بىراق جاريالانعان ناتيجەلەر كوڭىل قۋانتارلىقتاي.
اۋدارعان ديانا اسان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
