Ūlttyq salt - halqymyzdyŋ ruhani bailyǧynyŋ aiqyn körınısı. Būlai boluynyŋ özınıŋ sebepterı de barşylyq. Qazaqtardyŋ baiyrǧy ömırı jiı köşıp-qonudy talap etetın mal şaruaşylyǧymen tyǧyz bailanysty bolǧan. Sondyqtan ömırdıŋ, tūrmys-salttyŋ yŋǧaiymen ömır sürgen. Būl jaǧdai köptegen salttyŋ erkın qalyptasuynyŋ paida boluyna jaǧdai tudyrdy. Osyndai salttyŋ eŋ bastysy - amandasu. «Amandasu» degen sözdıŋ özı aityp tūrǧandai adamnyŋ aman-esendıgın, denınıŋ saulyǧyn bılu ärı tılektestık bıldıru.
Eŋ basty amandasu
Qazaq ülken kısımen «Armysyz», jasy kışımen «Armysyŋ» dep amandasady. «Armysyz» dep amandasqan adamǧa «Barmysyz», «Barmysyŋ» dep jauap qaitarylady. Būlai amandasudyŋ tüp-törkını 11 ǧasyrda ömır sürgen ǧalym Mahmūt Qaşqaridyŋ «Türkı sözdıgınde» jazylǧan. «AR» sözınıŋ «Adam» jäne «Ar, ūiat» degen maǧynalary bar dep jazǧan tereŋ bılıktı babamyz. Sondyqtan da baiyrǧy zamannan berı «Armysyz», «Armysyŋ» dep amandasudyŋ arǧy jaǧynda «Aryŋ taza ma ma, eşkımnıŋ ala jıbın attaǧan joqsyŋ ba» degen sūraq tūr. Oǧan «Barmysyz», «Barmysyŋ» dep, «Özıŋnıŋ de aryŋ taza ma, eşkımnıŋ ala jıbın attaǧan joqsyŋ ba» dep sūraqpen jauap qaitarylyp otyrǧan. Aqyn Ädılbek Qaba «Armysyŋ!» atty öleŋınde ūltymyzdyŋ ǧasyrlar boiy ainymai kele jatqan közqarasyn anyq bıldırgen:Armysyŋdar, qazaǧym! Ar ma? Ar ma?
Sen – adamsyŋ, aq, adal, köŋılıŋ barda.
Tarazyǧa tüsse eger Ar menen Jan,
Ardy saqta, keudemnen janymdy al da!
Äiel adamdarmen amandasu
Jasy ülken er adamdar özderımen qatarlas äiel adamdarǧa: «Qalaisyz, bäibışe, otaǧasy, bala-şaǧa aman-esen be?», boijetken qyzdarǧa: «Ainalaiyn, amansyŋ ba?», qūrmetpen sälem salyp amandasqan kelınşekterge, «Jaqsymysyŋ kelın, baqytty bol, ūl tap» dep jyly tılek tılei otyryp amandasqan. Qazaqtar özı qatarly adamǧa, dosy, qūrbysyna «Arma» dep amandasady. Mysaly «Qyz Jıbek» jyrynda Bekejan Jıbekke osylaişa amandasady:Aitamyn, ait degennen arma, Jıbek,
Botasy ölgen tüiedei zarla, Jıbek.
Ketkelı jaman jaryŋ köp jyl boldy,
Habary sol jezdemnıŋ bar ma, Jıbek!
Jaǧdaiǧa bailanysty amandasu
Qazaq ūltynyŋ bolmysyn tereŋınen zerttep köpşılıkpen bölısuge bükıl sanaly ömırın baǧyştaǧan Aqseleu Seidımbek «Qazaq älemı» kıtabynda bylai dep jazǧan: «Qazaq amandyq-saulyq bılısuge aiyryqşa män berıp, jönımen sälemdesudı yrym köretın bolǧan. Mäselen, mal jaiyp jürgen malşyǧa esendeskende «Jaiar köbeisın!», «Örıs şüigın bolsyn!», «Örıs keŋ bolsyn!» – degendei tılek bıldıre tıl qatady. Mūndai tılekke «Aitsyn!», «Aitqanyŋ kelsın», dep jauap berıp, ärı qarai jön sūrasyp ketetın bolǧan. Sol siiaqty, mal suaryp tūrsa «Suarar köbeisın!», köşke kezdesse «Köş kölıktı bolsyn!», jolauşyǧa kezdesse «Sapar oŋ bolsyn!», bas qosqan ortaǧa tap bolsa «Orta tolsyn!», mal soiyp jatsa «Soiar köbeisın!», Soǧym şüigın bolsyn!», şöp şauyp, qi oiyp nemese basqa jūmys jasap jatsa «Eŋbek berekelı bolsyn!», kiız basyp jatsa «Basar köbeisın!», «Eŋbek zeinettı bolsyn!», qoi qyrqyp jatsa «Qyrqym köbeisın!», ölık üstınde kezıkse «Qazanyŋ artynyŋ qaiyryn bersın!», keştetıp üige kırse «Keş jaryq!», bala tuǧan üige kırse «Närestenıŋ bauy berık bolsyn!», auyl jaŋa qonyp jatsa «Qonys qūtty bolsyn!» t.b. degendei tılekter aitysyp amandasu türlerı qalyptasqan. Tıpten, tanymaityn adamnan jön sūrasqanda «Kımsıŋ dep düŋk etkızbei, «Tanymadyq qoi» dep sypaiylap tıl qatqan». «Keş jaryq!» degenge ūiqastyra «Eşkıŋ aryq!»dep jauap beru qazaqtyŋ basty ısı mall şaruaşylyǧy ekenın däleldeidı. Bır qyzyǧy būlai amandasu qazırgı künde tıptı qalada da saqtalǧan. «Qaiyrly taŋ! Qaiyrly kün! Qaiyrly keş!» dep amandasularǧa sol küiınde jauap berıp amandasady. Arab tılınde Assalamaǧaleikum dep amandasu, oǧan Ualeikümsälem, dep jauap beru, qazaq dalasyna arab elınen şyqqan dın taratuşylarmen bırge keldı.Lauazymy biık adamdarmen amandasu
Lauazymy biık qoǧam müşelerımen aman-saulyq sūrasu bır bölek bolǧany belgılı. Būrynǧy kezde qazaq halqy aqsüiek, qarasüiek dep ekı topqa bölıngen. Şyŋǧys hannyŋ ūrpaǧy töreler men dın ökılderı qojalar aqsüiek sanatynda qabyldanǧan. Al köpşılık halyq qarasüiek dep atalǧan. Qazaqtar han, töre-sūltandarmen amandasqanda olardy «Aldiiar» dep atap, ekı qolyn keudesıne, nemese tızerlep tūrǧanda oq qolyn oŋ tızesıne qoiuy şart bolǧan. Töremen jol üstınde kezdesıp qalǧan jaǧdaida qarapaiym qazaq atynan tüsıp bır tızesın bügıp amandasuy kerek bolǧan. Al töre oŋ qolyn onyŋ iyǧyna qoiyp: «Aman ba?» dep jauap beretın. Handar elşılerdıŋ iyǧyna da qolyn qoiǧan. 1756 jyly Kışı jüzdıŋ hany Äbılhaiyrdyŋ ordasynda bolǧan elşı Djon Kestl bylai dep estelık qaldyrǧan: «Tez ötken üş saǧattai uaqyt alǧan qabyldau barysynda han menıŋ iyǧyma qolyn qoidy. Keiın bıluımşe būl adamdy silaudyŋ eŋ ülken körınısı eken». İslam dınımen bırge qazaq dalasyna arab ūltynyŋ «Asalaumaǧaleiküm» degen amandasu ülgısı keldı.Aqyndardyŋ amandasuy
Jalpy qazaqta amandasudyŋ taǧy bır türı aqyndardyŋ amandasuy. Jyr süleilerı köpşılıktıŋ aldyna şyqqanda oŋ qolyn keudesıne qoiyp basyn ietın bolǧan. Būndai amandasuǧa halyq köbınese: «Bar bol!, Örkenıŋ össın!» dep jauap qaitarǧan. Sebebı qai aqynǧa bolsa da halyqtyŋ qoldauy kerek-aq. Äsırese jas aqyndarǧa halyqpen osylai amandasu ülken ruhani quat beretını sözsız. Ataqty aqyn Kenen Äzırbaiūly düiım jūrttyŋ aldyna alǧaş şyqqany turaly özınıŋ aituynan belgılı. Bolys Erkebai Būǧybazarūly jas änşı Kenendı ertıp körşı qyrǧyz elındegı Şabdan Janbaiūlynyŋ asyna barady. Kezegı kelgende jinalǧan halyqqa amandasyp bolǧan soŋ aruaq şaqyra aiqailap alyp endı öleŋ aitaiyn degende Kenennıŋ auzyna söz tüspei qalady. Ekınşı retınde de däl solai bolady. Sonda köptı körgen bır aqsaqal jas aqynǧa dem bere söilep: – Er kezegı üşke deiın degen, şyraǧym, qaita ait, – deidı. Sonda Kenennıŋ auzyna myna sözder tüsedı:Men özım Dulat degen elden keldım,
Köl Qopa, Qordai degen jerden keldım.
Jas bala jaŋa talap men bır qoişy,
Tuǧaly mūndai jiyn körmep edım.
Osylaişa bastaǧan Kenen qyzynǧany sonşa toqtamai ūzaq öleŋ aitady. Jinalǧan köpşılık dän riza bolyp, aqyndarǧa syilyq ülestırgende Kenenge kemer beldık tiedı. Sondaǧy beldık aqynnyŋ qazırgı mūrajai-üiınde saqtauly tūr. Osydan keiın Kenennıŋ aty keŋ jaiylady.Salt qazaq ädebietınde
Osylai amandasudyŋ ǧasyrlardan berı jalǧasyn tauyp kele jatqany qazaq jazuşylarynyŋ şyǧarmalarynda da körınıs tapty. Iliias Esenberlinnıŋ «Qahar» atty tarihi romanynda «Armysyz» dep amandasu surettelgen: «Erteuılder bastyǧy alyp kelgenderınıŋ kım ekenın tüsındırgenşe Baitabyn:- Iаpyrmau, mynau Aqböken emes pe? – dep dauystap jıberdı.
- Baitabynsyŋ ba? – Ol endı özgelerge iıle sälem berdı, –
- Barsyŋ ba, qaraǧym».
Berdaly OSPAN,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
