Árbir túrki halqynyń Naýryzdy qarsy alý, atap ótý oraıynda ózindik dástúr, joralǵylary bar. Eń bastysy – qystan shyqqannan keıingi aýzy kókke tıgen tirshilik ıesiniń qýanyshyn toılaý.
Túrki jurty arasyndaǵy Naýryzdyń negizgi joralǵylary qandaı, solardyń keıbirine toqtala ketken abzal.
BES MYŃ JYLDYQ NÁN NAÝRYZ
Naýryz – kóktemniń kelýin, tabıǵattyń jańarýyn jáne jańa ómir ıkliniń bastalýyn bildiretin ejelgi merekelerdiń biri.
Bul meıram 21 naýryzda, kóktemgi kún men túnniń teńelý kúninde atap ótiledi jáne Túrki álemi, sondaı-aq Kavkaz ben Iran elderi úshin mańyzdy mádenı jáne rýhanı dástúr bolyp sanalady.
Naýryzdyń tarıhy tereńge tamyr jaıǵan. Zertteýlerge súıensek, bul meıram bes myń jyldan astam ýaqyt buryn atap ótile bastaǵan. Dál osy kúni Kún kóktemgi núktesine jetip, kún men tún teńesedi.
Árbir túrki halyqtarynyń Naýryzdy toılaýda ózindik dástúrleri bar, biraq basty máni – qatal qystan keıin kóktemdi qarsy alý.
ÁZERBAIJANDAǴY ÁZ NAÝRYZ
Ázerbaıjanda meıramnan bir aı buryn árbir úıde kóktemniń sımvoly – burshaqtalǵan bıdaı ósiriledi.
Úı ıeleri arnaıy ydysqa dándi daqyl seýip, ony ylǵaldy mataǵa orap, jasyl óskinder shyqqansha kútedi. Bul dástúr tabıǵattyń jańarýyn, molshylyqty jáne jaqsy ónimge degen úmitti bildiredi.
Meıramǵa daıyndyq tek bıdaı ósirýmen shektelmeıdi. Úıler tazartylady, tátti taǵamdar pisirilip, kóshelerde ot jaǵylyp, dýmandy keshter uıymdastyrylady.
Naýryzdaǵy basty dástúrlerdiń biri – ottan sekirý. Mereke qarsańyndaǵy keshte árbir aýlada alaý jaǵylady, al ár otbasy múshesi “Barlyq qıyndyqtarym – otqa, bar baqytym – ózime” dep aıtyp, ottyń ústinen sekiredi. Bul rásim jamandyq pen aýyrtpalyqtan aryltyp, jańa jyldy jeńil júrekpen qarsy alýǵa kómektesedi dep sanalady.
Ázerbaıjanda Naýryz – tek dastarqan basyndaǵy meıram emes, ol halyqtyq serýender, mýzyka men bılerdiń, ulttyq oıyndar men túrli sharalardyń merekesi. Bul kúni ashýǵ (aqyndar) men hanende (dástúrli oryndaýshylar) kóne áýender shyrqap, halyqty erekshe áserge bóleıdi. Darbozdar (arqan ústimen júretin ónerpazdar) óz sheberlikterin kórsetse, pehlevandar (balýandar) kúsh pen eptilik jarystarynda baq synaıdy.
QAZAQSTAN
Qazaqtar arasynda Naýryzǵa qatysty birneshe ańyz bar. Sonyń biri boıynsha 21-nen 22 naýryzǵa qaraǵan túni Qydyr ata jer betin aralap, ár shańyraqqa qut-bereke ákeledi.
Kóshpendi halyqtar úshin jyl mezgilderiniń aýysýy úlken mańyzǵa ıe boldy. Onyń ishinde qystyń asa aýyr kezeń bolǵany belgili. Ásirese, ár 5-6 jylda bir qaıtalanatyn jut halyqqa qıyn soqqan. Sondyqtan Naýryz meıramyn erekshe kóńil-kúımen qarsy alǵan.
Búginde Qazaqstanda Naýryz – 21-23 naýryz aralyǵynda toılanatyn memlekettik meıram. Bul kúnderi halyqtyq jármeńkeler, teatrlandyrylǵan qoıylymdar, ulttyq oıyndar (kókpar), kúres saıystary jáne kıiz úı kórmeleri uıymdastyrylady.
Naýryzdyń basty taǵamy – “Naýryz kóje”. Ol jeti túrli ıngredıentten daıyndalady, olardyń árqaısysy molshylyq, densaýlyq jáne berekeni bildiredi. Kójeniń quramyna sý, et, sút, tuz, maı, un jáne jarma kiredi. Bul taǵamnyń daıyndalý ádisi ár aımaqta ártúrli bolýy múmkin, biraq ıngredıentterdiń sany árqashan jeti bolady, óıtkeni jeti sany qasıetti sanalady.
ÓZBEKSTAN, QYRǴYZSTAN, TÚRKIMENSTAN, TÁJIKSTAN
Ózbekstanda Naýryz erekshe sán-saltanatpen toılanady. Bul kúni at sporty, kókpar, dástúrli bıler men konertter uıymdastyrylady. Naýryzdyń basty taǵamy – “sýmalak”.
Qyrǵyzstanda “Noorýz” ulttyq oıyndarmen jáne kúres saıystarymen erekshelenedi. Bul elde mereke túni barlyq ydystardy sút, sý jáne astyqpen toltyrý – molshylyqtyń belgisi sanalady.
Túrkimenstanda Naýryz memlekettik meıram retinde atap ótiledi. Bul kúni ulttyq oıyndar men festıvalder uıymdastyrylady, al taǵamdardyń ishinde palaý, chýrek jáne pahlava erekshe oryn alady.
Tájikstanda Naýryz jańa jyldyń bastaýy retinde qabyldanady. Bul kúni ulttyq oıyndar, kúres saıystary uıymdastyrylyp, palaý pen káýap daıyndalady. Sondaı-aq, jigitter bolashaq jaryn osy kúni tańdaıdy degen senim bar.
QAZIRGI ZAMANDAǴY NAÝRYZDYŃ MAŃYZY
Búginde Naýryz – tek dástúrli mereke ǵana emes, sonymen qatar Ortalyq Azııa halyqtarynyń mádenı murasynyń mańyzdy bóligi. Ol birlik pen dostyqtyń, beıbitshilik pen kelisimniń sımvoly bolyp tabylady.
2009 jyly IýNESKO Naýryzdy adamzattyń materıaldyq emes mádenı muralary tizimine engizdi, al 2010 jyldan bastap BUU 21 naýryzdy Halyqaralyq Naýryz kúni retinde resmı túrde bekitti.
Osylaısha, Naýryz – túrki halyqtary úshin ǵana emes, búkil álem úshin kóktemniń, jańarýdyń jáne beıbitshiliktiń jarshysy bolyp qala beredi.
