Menıŋ osy taqyrypty köteruıme sebepşı bolǧan mäsele, Qazaqstandaǧy aty şuly «Qaŋtar qyrǧyny» emes, qaita kün saiyn pyşaqtasyp qyrylysyp jatqan qanqūilylyq bolyp otyr. Qaŋtar oqiǧasy, oŋdy-terıstı ekı taraptyŋ maqsatty, ūiymdy türdegı qaqtyǧysy desek, qazırgı jaiyn qazaǧymyzǧa qyryq pyşaq bolyp qyrylysatyndai ne jetpei jatyr?
Mūndai oqiǧalardy aita bersek jazyp tauysqysyz bolyp barady. Mäselen, künı bügınge deiın, qanaǧattanarlyq şeşım tappai, süzbebuazdyqqa salyp sozylǧan «Talǧar oqiǧasy», äsker arasynda, oquşylar ışınde, taǧy basqa oryndarda bolyp jatqan aianyşty ölımderdı oilaǧanda, sol qanışerlerge qarǧys aityp kektenemız de, jemqor bilıktıŋ şeŋgelındegı ädıletsız zaŋnan tüŋılgen beiuaz jandarǧa qabyrǧamyz qaiysyp küŋırenemız. Qazaq, kısı öltıruden taiynbaityn jauyzdardy «qany sūiyq qaraniet» dep ataidy.
Būrynǧynyŋ erlerı şekısıp baryp bekısuşı edı, endıgınıŋ ezderı basynan söz asyrmai, sözge kelıse qalsa pyşaq suyratyndy şyǧardy. Sonda qazırgı adamdardyŋ qany sūiyq pa, älde jürekterınde iman bolmaǧandyqtan, körmäzırettı ışıp-jeuden, qandaryndaǧy jelatin mölşerı artyp ketken be? Qairan Qazaǧym-ai! Özıŋe özıŋ myqty bolǧanşa, esıŋdı jiyp, elıŋdı tanyp, syrtqy jauǧa ortaq qarsy tūrudyŋ bırlıgın jasasaŋ bolmai ma! Bızdıŋ Qazaq bır-bırımen töbeleskenge, bır-bırıne älımjettık jasauǧa mapandai, al özge ūlttyŋ betıne tüzu qarai almai, bügejek qaǧyp jaramsaqtanǧanǧa şeber. Qolyna teŋge ūstata qoisa, tebıtıp tūrǧandardyŋ qai-qaisysy terıs ainala beredı. Būl, arsyzdyqtan ba, kedeilıkten be, oisyzdyqtan ba?! Kırmeler bızdıŋ tamyrymyzdy äbden basyp, osy qylyǧymyzdy tolyq bılıp alǧan. Öz qazaǧyŋa tyrjiyp, teŋge bergenge yrjiǧandy qoimasaq, aqşanyŋ qūlyna ainalyp, jerımızden aiyrylmai qoimaimyz! Bızdı ejelden mandytpai kele jatqan, osyndai jymysqy satqyndyq. Aqşaǧa aryn satqan el, jerın de sata alady. Jersız qalǧanyŋ, elsız qalǧanyŋ! Mūny aityp, ūlt arazdyq tudyraiyq dep otyrǧamyz joq. Ūlt jönınde, tıl jönınde pıkır aitsaŋ «ūlt arazdyq tudyrdy. Pälen bapqa qaişy söz söiledı» dep jabysa ketu bızde mody. «Qol ışke iıledı» degendı ūmytyp, kerısın ısteuge qūştar. Ainalaiyn qazaǧym, ūltyŋdy, tılıŋdı, dılıŋdı aldymen özıŋ qūrmette. Özıŋ törge şyǧar. Basqalar sonda ǧana saǧan qūrmet etedı. Öz anasynan bezıngen jandy kım qūrmetteuşı edı?! «Ülken balyq kışı balyqty jūtatyn» myna zamanda tek özıŋe ǧana myqty bolǧanşa, otanyŋdy, jerıŋdı, namysyŋdy bırlesıp qorǧa, bereke-bırlıkte bol, jūdyryqtai jūmyl demekşımız. Anau jerlık, mynau oralman dep bölınudıŋ ne qajetı bar? Onsyz da siyrdyŋ büiregındei bolyp tūrǧan az qazaqqa alauyzdyq ne abyroi berer?!
Özım neşe ret Germaniiada bolǧanymda bızden köşıp barǧan talai nemıske jolyqtym. «Sen şetten kelgensıŋ, oralmansyŋ dep eşkım aityp körgen emes. Būl el ūlttyq tūtastyq pen tıldık bırlıktı üstem orynǧa qoiady»,- dedı. Şyny kerek, bızde ūlt tūtastyq tanymy älı tolyq qalyptaspaǧan. Sondyqtan, jerge, öŋırge, ruǧa bölınıp, qyryq pyşaq bolyp şyǧa kelemız. «Auyl itı ala bolsa da börı körgende bırıgedı» degen esten köterılgen. Myna halyqdanalyǧy este bolsyn: «Tozǧan qazdy toptanǧan qarǧa jeidı». Mūhtar Şahannyŋ «Tört ana» atty öleŋınde:
Tört anadan senım taba almaǧan,
Tamyrsyzdyŋ basy qaida qalmaǧan?!
Tört anasyn syilamaǧan halyqtyŋ,
Eşqaşanda baq jūldyzy janbaǧan.
Söite tūra «batyr ūltpyz. Ūlanǧaiyr jerımızdı kezınde babalarymyz, aq bılektıŋ küşımen, aq naizanyŋ ūşymen saqtap qalǧan» dep, masairaitynymyzdy qaitersız! Ondai batyrdyŋ ūrpaǧy bolsaq, sol babalar amanattap ketken jerdı, jyrymşettıktep, beisauattarǧa berıp jatqanymyz qalai? Qazır, myqtaǧanda sol ata-babamyzdyŋ basyna eskertkış ornatyp, as berıp, qol jaiyp qūran oqyǧannan basqa, qolymyzdan kelıp jatqan ıstı körgemız joq. Myna zamanda talpynbasaŋ, soqyr senımdı joiyp, öner-bılım igerıp, qolyŋa qaru alyp otanyŋdy qorǧamasaŋ, «ölgen buranyŋ basymen tırı atandy qorqytatyn» zaman emes. Sondyqtan, batyr babalarymyzdyŋ ruhyna mūragerlık eteiık. Üige kelse batyr, syrtqa şyqsa paqyr syiaqty «qazan būzar üi tentektıktı» doǧaraiyq, bauyrlar. Bızdıŋ tūtas älemge jar salyp, auyz tozdyryp aityp jürgen: «Osy jerımızdı babalarymyz, aq bılektıŋ küşımen, aq naizanyŋ ūşymen saqtap qalǧan» degen sözımız de tolyqqandy tūjyrym emes. Ata-babalarymyz bılektı sybanyp tastap, attandap, közsız soǧysa bergen joq. Bız aitqandai doiyr küştıŋ ǧana iesı emes-tūǧyn. Soǧysta dalbasalyq tıpten jasamaǧan. Olar soǧys strategiiasyn öte jaqsy meŋgerdı. Keide «şyǧystan beleŋ berıp, batystan bas sala» bıldı. «Jer oşaq taktikasyn» da keremet qoldanǧan. Soǧystan jeŋılıp şegıngen kezderde, jer oşaqty künıne köbeitıp qazyp, jauǧa «būlarǧa sai-saladan sarbaz kelıp jatyr eken» degen jaŋsaq tüsınık qalyptastyryp, olardyŋ ökşelei qualauynan saqtandy. Jer oşaqty kemıte qazyp, jaular «sarbazdary azaiypty» dep lap qoiǧanda, tyǧylyp jatyp talqanyn şyǧara bıldı. Ata-babalarymyzda ülken parasat boldy. Sondyqtan jattandy aitylyp jürgen būl sözımızdı «babalarymyz teŋdessız parasatyna süiene otyryp, ūlanǧaiyr osy jerımızdı aq bılektıŋ küşımen, aq naizanyŋ ūşymen saqtap qalǧan» dep aitsaq jön.
Qan ışerlerdıŋ kesırınen, küŋırengen otbasylarynyŋ ädıl şeşım tappai, zar eŋırep jatqan mūŋ men zaryn estıgenımızde, adamdardyŋ qany ǧana sūiyq emes, oǧan qosa elımızdıŋ zaŋy da sūiyq ekendıgın baiqaimyz. Eger, zaŋ dūrys bolsa, beiuaz jandardyŋ qyrşynyn qiǧan qanışerlerdıŋ der kezınde sottalǧany qane? Qanşama qylmysker para berıp bostandyqta jür. Qanşama adam zar ilep, jyǧylǧan üstıne jūdyryq jep jatyr!? Zaŋ atqarudaǧy jelbuazdyq, ädıletsızdık bastarynyŋ dymy keppegen elıktegış jastardy qūtyrtyp, qatysty ata-analarǧa auyq-auyq qasıret, elge ürei, qoǧamǧa ornyqsyzdyq syilap keledı. Bır mysal aitaiyn. Inım üiın äşekeiletıp, alaiaq bır özbek bıraz aqşasyn alyp, qarasyn körsetpei ketken soŋ, saqşyǧa aryz bergen. Aitylmyş halyqty «qorǧauşy» saqşylar, älgı alaiaqty tauyp, tölqūjatyn alyp, ınıme «tölqūjatsyz būl eşqaida kete almaidy. Qūjatyn sızge bereiık, bızge 500 myŋ teŋge berıŋız» degen. Aita bersek, mūndai jaǧdai ärkımnıŋ basynda bar. «Kölıktı toqtatyp, aiyppūl salmaqşy bolǧan poliseige aqşa bermedık» dep kım aita alady? Zaŋ saltanat qūrmaǧan jerde jauyzdyq, ūrlyq-qarlyq asqynbai qaitedı?!
Qaşan aitty demeŋız, ışkı bylyqpalyq jönge salynbaiynşa, syrtqy jauǧa qarsy tūramyz deu - misyzdyq. Tarihty zerdelesek, ışkı alauyzdyq qūryp-joiyluǧa sebep bolǧan mysaldar az emes. "Jaman aitpai jaqsy joq" deidı qazaq. Zäuede ǧalam, Ukrainanyŋ künı basymyzǧa keler bolsa, tozǧan qazdyŋ toptanǧan qarǧaǧa jem bolǧany sonda bolady. Nege deseŋız, halyqaraǧa jaǧympazdanyp, qarusyzdanǧan elımızdıŋ ışkı jaqtan qausap tūrǧany belgılı. Qaru-jaraq jaǧynan jauǧa qarsy tūrarlyq qauqarymyz joq. Basyŋa ıs tüskende, «beibıtşılık jarşysy edı» dep eşkım de esırkemeidı. Qalpaqpen ūryp alady. Ekınşıden, ırıp-şırıgen jemqorlyqtyŋ kesırınen bylyqqan zaŋnyŋ igılıgın būzaqylar köretın bolady. Kısı öltırgen auyr qylmyskerlerge berıluge tiıstı ölım jazasyn mandattan qaltyryp, para alyp, tairaŋdatyp bostandyqqa jıberılgendıgı üşın, olar ükımetke razy bolyp otandy qorǧamaidy. Qaita, jaumen astasyp, bilıkke şabatyn solar bolady.
«Mai tıleseŋ, mıne, qūiryq» degen sonda bolyp, bilık basynda zaŋ būzyp otyrǧan jemqorlar, «zaŋymyz sūiyq pa, mynalardyŋ qany sūiyq pa» degendı oilap, täubelerı sonda esterıne tüsedı-au…
Oilanaiyq, qazaǧym!
Qanymyz salqyn, zaŋymyz jarqyn bolsyn!
Kök tuymyz jelbırei bersın, şendıler halyqqa eljırei bılsın!
Käken Qasymhanūly
