Naýryz merekesin atap ótýde folklor jaǵynan neni eskerý kerek, meıramnyń búginge ulasqan tarıhı kelbetin saqtaýda taǵy ne isteýge bolady? Folklortanýshy ǵalym suhbatynda osy máselelerge toqtalyp, óz usynystaryn aıtady.
Naýryz – kóktemgi jańarý men jańa jyldyń bastalýyn bildiretin ejelgi mereke. Ol myńdaǵan jyldar boıy Ortalyq Azııa, Taıaý Shyǵys, Orta Shyǵys, Ońtústik Azııa jáne Kavkaz aımaqtarynda toılanyp keledi.
Qazir erkin toılap júrgen bul merekeni Keńes Odaǵy tusynda 1926 jyldan bastap toılaýǵa tyıym salyndy. Sebebi bul meıramdy dinge qatysy bar dep eseptedi. Tek 1988 jyly Naýryz Qazaqstanda qaıta jańǵyrdy. Al, Naýryz 1991 jyly tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń qaýlysymen memlekettik mártebege ıe boldy. 2024 jyldan bastap, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasyna sáıkes elimizde Naýryznama tujyrymdamasy bekitilip, Ulystyń uly kúni on kúndik merekelik keshenge aınaldy.
San ǵasyrlyq tarıhy bar merekeniń qazir burynǵymen salystyrǵanda qandaı ózgerister bar, jetildirý úshin ne isteı kerek – folklortanýshy ǵalym Aqedil Toıshanulynan surap kórdik.
- Búgingi jalpyhalyqtyń merekege aınalǵan Naýryz ejelgi folklorda qalaı sıpattalǵan?
- Qystyń sary aıazyn kúlimdegen kóktemniń shýaǵy jeńgen kezdegi Naýryz merekesi – búkil adamzatqa ortaq tabıǵattyń merekesi. Bul áý basta kóptegen dúnıejúzi halyqtaryna ortaq bolǵan. Qysta qysyradyq, endi jazda jadyraıyq dep tilek-bata aıtysyp, kórisip, júzdesip, bir jasyńmen dep quttyqtaıtyn bolǵan. Erte kezde «qul qutylar quryqtan» degen sóz bolǵan. Qul patshanyń taǵyna otyryp bir kún el bıleıgen degen ańyz bar. Úlken taıqazandarǵa kóje asatyn bolǵan. Saqtardyń ańyzynda qazan eldiń berekesi, kıesi sanalyp, naýryzdyń úlken narqazandaryn jasaǵany aıtylady. Ol narqazandy jasaý úshin saq taıpa kósemderi bir taldan jebe tastaǵan. Tastaǵan jebeler taýdaı úılip qalatyn bolǵan eken. Sodan taýdaı úlken narqazan quıyp, eldiń birligin, kúsh-qýatyn kórsetý úshin naýryzda kóje qaınatyp, saq patshasy eline usynǵan. Buryn merekede kúnge tabyný, otqa tabyný, tórge jup shyraq jaǵý dástúrleri oryndalǵan.
- Búgingi naýryz ben erterektegi naýryzdyń basty aıyrmashylyqtaryn aıtyp bere alasyz ba?
- Buryn aýylda toılanatyn, ıaǵnı shynaıylyq sıpaty basym bolatyn. Qazir qazaqtyń kóbi qalada, bunda senarıı, shoý, kórinis túrinde jasandylyq boı aldy. Deıturǵanmen ataýly kúnder arqyly naqtyly tetik ene bastady, bul durys. Aldaǵy ýaqytta jetile túsedi dep senemin.
Qazir nege «Qazaqstan barysy» sııaqty ulttyq qazaq kúresi jarystaryn osy kúni uıymdastyrmaımyz? Nege «Naýryz aıtysyn» jasamaımyz? Osyndaı is-sharalardy uıymdastarsa, onda jańa jyl kelgenin tereńirek sezinetin edik. Naqty dástúr men follordan bastaý alatyn Naýryzdyń osy tusy aqsap jatyr dep oılaımyn.
- Naýryzdyń ózgeriske túsýiniń qazirgi kezde árqandaı bir saldary baıqala ma?
- Naýryz qaıta oralǵannan beri merekeni áli de bolsa etek-jeńi jınaqtalǵan túrde usyna almaı kele jatqan sııaqtymyz. Bul – eldik meıram.
Jasyratyny joq, Naýryzdy durys qarsy almaı júrmiz. Jyl saıyn aıtamyz, biraq aıtylǵan qalpynda qalyp ketedi. Áli de kesh emes. Máselen, qazir ár kúni atap júrgen halyqtardyń birligi kúnin, alǵys aıtý kúnin dál osy Naýryzda laıyqty deńgeıde toılaý kerek. Bul – túrki halyqtarynyń berekesin arttyratyn, erkindiktiń, eldiktiń, syılastyqtyń merekesi. Mereke bolǵandyqtan syı-syıapaty, marapaty, halyqqa sharapaty bolýy kerek. Qazir toılaý jaǵy ǵana qalyptasyp keledi, deıturǵanmen Ulystyń uly kúni retinde qalyptastyra almaı otyrmyz. Qaıta túletý kerek, áli de er - turmanyn túgendeı túsýimiz kerek.
Ońtústikte kún jylynyp, dıhanshylyq bastalyp ketse, soltústikte muz áli siresip jatyr. Sondyqtan merekeni bir aı toılaǵanymyz durys. Sherýler, arbaly kósh uıymdastyrýymyz qajet. Munyń bári – jastarǵa tárbıe. Kókpar tartyp, jamby atyp, qazaqsha kúres uıymdastyryp, aıtys jasalsa jáne osynyń bárin keshendi túrde jyl saıyn ótkizip otyrsa, «Naýryzdyń surmergeni», «Naýryzdyń bas aıtyskeri» syndy júldeler taǵaıyndalsa, quba qup bolar edi.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
