Ulan-Batorda turatyn ushqysh Áýez Tashtýanuly dúnıejúzindegi eń iri ushaqtardyn birin basqarady. 33 jyldyq tájirıbesi bar maman Azattyqpen suhbattasyp, avıaııa salasynyń qyr-syrymen bólisti.
Etnıkalyq qazaqtarynyń kópshiligi mal jáne aýyl sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn Mońǵolııada avıaııa salasyna eńbek sińirgen onǵa jýyq qazaq bar. Olardyń tórteýi – bir áýletten shyqqan. Tashtýan áýletinen shyqqan tórt ushqyshtyń biri – 55 jastaǵy Áýez Tashtýanulynyń aıtýynsha, onyń bul mamandyqty tańdaýyna ákesi Tashtýan Tóteıuly jáne aǵaıyn týysy Jaısanyp Múdárisuly sebep bolǵan. Sońǵy atalǵan eki azamat Mońǵolııanyń avıaııa jáne áskerı áýe kúshterinde uzaq jyl qyzmet etken.
AN-2 men BOEING
MIAT Mongolian Airlines kompanııasynyń ushqyshy, ekıpaj komandıri Áýez Tashtýanuly Omby azamattyq avıaııalyq ushý-tehnıkalyq kolledjin, Kırovograd joǵary ushý akademııasyn támamdaǵan. 1985 jyldan beri Mońǵolııanyń avıaııa salasynda qyzmet ete bastaǵan.
- Mońǵolııanyń 18 aımaǵynyń biri - Arhanǵaı degen aımaǵy bar. Oqýdy bitirip kelip, sol jaqqa bólinip, AN-2 ushaǵynyń ekinshi ushqyshy boldym. Odan keıin kapıtan boldym. Eki-úsh jyl sol AN-2 ushaǵyn, odan keıin 2000 jylǵa deıin AN-24 ushaǵyn basqardym. 2000 jyldan bastap Franııa, Germanııa, Italııa birigip qurastyrǵan Airbus 310 ushaǵymen ushtym. 2010 jyldan bastap, MIAT Mongolian Airlines kompanııasy Airbus-tyń ornyna Boeing ushaqtaryn satyp alyp, ushyra bastady. Boeing 767-300 degen ushaq boldy. Sol ushaqtyń alǵashqy ekıpajy bolyp men ushtym. Sodan beri búginge deıin osy ushaqta ushyp kelem, - deıdi Áýez Tashtýanuly.
Onyń aıtýynsha, sońǵy aıtylǵan Boeing 767-300 ushaǵy álemdegi eń iri ushaqtardyń qataryna kiredi. Oǵan ekıpaj múshelerin eseptemegende 278 adam sııady. Áýe kóligi 10-11 myń metr bıikke kóterilip, 13-14 saǵat qonbaı usha alady.
MAÝSYMDYQ JUMYS
Áýez Tashtýanulynyń aıtýynsha, qysta iri ushaqtar úshin reıs óte az bolady. Óıtkeni Mońǵolııaǵa baratyn týrıster sany azaıady. Al jazda kerisinshe, jumys kóbeıedi. Mundaı kezde ushqysh «aptasyna tórt-bes ret ushady».
Al maýsymdyq jumys kezindegi kemshilikterdi toltyrý úshin mońǵolııalyq áýe kompanııasy ushaqty ózge kompanııalarǵa jalǵa berip, lızıngpen jumys isteı bastaıdy. Bul – Áýez Tashýtanuly úshin dúnıejúziniń túkpir-túkpirin aralap, áýe kóligimen alysqa jolaýshy tasıtyn mezgil.
- Mysaly, ótken jyldyń qarasha aıynan bıylǵy aqpanǵa deıin Latyn Amerıkasy elderinde atap aıtqanda, Chılı, Domınıkan Respýblıkasy, Gaıtı araldary, Port-o-Prens aralyqtarynda ushtyq. Byltyr Bangladeshten Saýd Arabııasy, Malaızııa, Sıngapýr, Katar, Dýbaı aralyqtarynda dál solaı jumys istedik. Mundaı tájirıbe unaıdy. Barǵan jerdegi ushqyshtardyń demalatyn oryndary, tamaqtaný oryndary joǵary deńgeıde, - deıdi ol.
Ushqyshtyń aıtýynsha, bıyl Mońǵolııa ushaqtary tuńǵysh ret Transatlantıkalyq marshrýtpen ushqan. Qazir AQSh-qa ushatyn reıs úshin daıyndyq júrip jatyr.
- Al 2020 jyldan bastap, Ulan-Batordan Sıetl, Los-Andjeles, San-Franısko qalalaryna reıster jasaý josparymyz bar. Uzaqqa ushatyn Boeing 787 degen ushaq ta alǵaly jatyrmyz. AQSh-qa ushý óte qıyn bolady. Óte kóp oqý kerek. AQSh-tyń óziniń ushý standarty bar. Biz Eýropa standartymen júremiz ǵoı, - deıdi ushqysh.
SOVET MEKTEBI MEN BATYS STANDARTY
Sovettik avıaııa mektebinen shyqqan Áýez Tashtýanuly ushýdyń batystyq úlgisimen alǵash ret tanysqan kezde kóp jaıtqa qanyqqanyn, eki jaqtyń ushý fılosofııasy tym bólek bolatynyn aıtady.
- Biz alǵash orystyń mektebimen oqýdy taýystyq. Sonda bilmeı júrip, myna Eýropanyń, dúnıe júziniń standartyna kirgende «oıbý» dedik. Oqytý tásili bólek. Ushý fılosofııasynyń ózi bólek. Reseı ushaqtarynan kóp avarııa shyqty. Ol endi fılosofııaǵa baılanysty bolady eken. Biz ony sol kezde bilmedik. Qaýipsizdik degen sol fılosofııanyń ózi bolady. Eń berisin aıtaıyn, sovettiń ushaǵynda ushyp júrgen kezde komandır qudaı boldy ǵoı. Ol janyndaǵy kisilerdiń sózin qabyldamaıtyn. Sodan avarııalar kóp boldy. Eýropanyń fılosofııasyna sáıkes, men qandaı úlken komandır bolsam da, ekinshi ushqyshtyń aıtqanyn oryndaımyn, eger durys bolsa, - deıdi ol.
Ushqyshtyń aıtýynsha, Boeing ushqyshtary ushaqty tek alty aı ǵana basqara alady. Merzim aıaqtalysymen qaıta synaqtan ótip, bilimderin ushtap otyrady. Ol mundaı daıyndyqtan buryndary reseılik ushaqtardy basqarǵanda ótpegenin aıtady.
- Adam bolǵan soń birnárseni qaıtalap otyrmasa, umytyp qalatyny belgili. Sol úshin ony umyttyrmas úshin arnaıy baǵdarlama boıynsha isteımiz. Máselen, ushaq kóterilip bara jatqan kezde bir dvıgatel istemeı qalady, ushyp shyqqannan keıin bir dóńgelegi jınalmaı qoıady, bir dóńgelegi túspeı qoıady, qýat generatorlary joq bolyp qalady degen sııaqty ártúrli jaǵdaılar bar ǵoı. Maıamıdegi (AQSh – red.) jattyqtyrý ornynda sonyń bárin kórip, jattyǵamyz, - deıdi ushqysh.
Onyń aıtýynsha, Qazaqstandaǵy ushaqtar «Batystyń ushý fılosofııasymen» ushady.
APATTY JAǴDAIDA QONÝ TÁJIRIBESI
Azamattyq avıaııa salasynda ondaǵan jyl eńbek etip kele jatqan Áýez Tashtýanuly ushaqta kezdesetin irili-usaqty aqaýlarǵa qatysty talaı jaǵdaılardy bastan ótkergen. Bárin tizip jazsa, kitapqa da syımaıtynyn aıtady. Onyń sózinshe, áıtkenmen burynǵy ushaqtarmen salystyrǵanda qazirgi ushaqtar qaýipsizdeý jáne kúrdeli aqaýlar óte sırek kezdesedi.
Birde ol qaýipti jaǵdaıda Airbus ushaǵyn qalaı jerge aman-esen qondyrǵanyn da baıandap berdi.
- Ulan-Batordan ushyp shyqqanymyz sol edi, gıdravlıkalyq júıeniń ekeýi istemeı qalǵanyn bildik. Biz Berlınge ushqan edik. Berlınge ushý úshin jolda biz Máskeýge túsemiz. Eger Máskeýge baratyn benzın salmaǵy qosylsa, ushaq óte aýyr bolyp, qonýǵa qıyndyq keltiredi. Mysaly, Boeing ushaqtary qaıta qoný úshin benzınin aspanǵa shashyp jiberedi. Shashatyn arnaıy aýdandary bolady. Al Airbus-ta ondaı joq. Sol úshin ári qaraı ushýyna bolmaıdy. Amaldap qoný kerek boldy. Negizi eki gıdravlıkalyq júıeniń istemeı qalýy óte qaýipti nárse. Mysaly, deńgeımen eseptegende úsh deńgeı bolyp, eń qıyny úsh bolsa, sol úshke kiredi. Gıdravlıka istemese, kóp nárse isten shyǵady. Ushaqtyń jyldamdyǵyn azaıtý qıynǵa soǵady. Quick reference handbook degen nusqaý kitapshasy bolady ushaqta. Sonda bir nárse jumys istemeı qalǵanda ne isteý kerektigi jazylǵan. Airbus-tyń ereksheligi qandaı da bir «otkaz» shyǵa kelse, dıspleıge «ushaqta osyndaı nárse jumys istemeı qaldy, endi mynany iste» dep ınstrýkııa berip otyrady. Bir jaǵynan kitapqa súıenip, ekinshi jaǵynan sol ınstrýkııa kómegimen qarap otyryp, oıdaǵydaı qona aldyq. Sońynan óndiristen bolǵan qatelik ekeni anyqtaldy, - deıdi mońǵolııalyq qazaq ushqysh.
Áýez Tashtýanuly Qazaqstanǵa arakidik óz kóligimen kelip turady. Al jergilikti ushaqtardyń ushý sapasy men qyzmet kórsetýi týraly suraǵanymyzda buryndary eski ushaqtarmen ushqanyn, qyzmet kórsetý sapasy oıdaǵydaı bolmaǵanyn, kóńilinen shyqpaǵanyn aıtty.
Áýez Tashtýanulynyń tórt balasynyń arasynan ushqysh shyqpaǵan.
- Bir balam ushqyshtar mektebine baryp, densaýlyǵyna baılanysty qaıtip keldi. Qazir basqa sala boıynsha oqyp jatyr, - dedi ol.
Tashtýan áýletinde Áýezden bólek, kenje inisi Esbolat Tashtýanuly jáne ákesiniń týǵan baýyry Áset Tóteıuly da ushqysh, ekıpaj kapıtandary.
Mońǵolııada 160 myńǵa jýyq etnıkalyq qazaq ómir súredi. Bul - memleket halqynyń bes paıyzdan astamy. Onyń 90 myńy Baıan-Ólgıı aımaǵynda, qalǵan 70 myńy Erdenet, Nalaıh sııaqty aımaqtarynda shashyraı qonystanǵan.
______________________________________________________________________________________________________________________
Maqpal Muhanqyzy
Azattyq radıosy
