Qazaqtyŋ eskı sözı

Tıl – adam balasynyŋ oi-sanasynda tanylǧan älemdık beinenıŋ, bolmystyŋ beinesı. Jalpy adamzat tıl arqyly tabiǧattaǧy barlyq zattar men qūbylystarǧa atau beredı. Ūlttyq tanym men ūlt tılınıŋ ortaq nüktesı, negızgı bailanysy osy tūsta toǧysady. Kez kelgen ūlt ökılınıŋ oilau jüiesı, bılım deŋgeiı, ömırge közqarasy, mentalitetı, dünietanymy, bolmysy beinelenedı, tılde saqtalady. Atalarymyzdan  amanat bolyp qalǧan ana tılımız ­– qarym-qatynas qūraly ǧana emes, sonymen bırge, könenıŋ közı men tarihi tüsınıgımızdı tereŋnen jetkızuşı negızgı qūral qyzmetın atqarady. Kez kelgen ūlttyŋ tılı qoǧamdyq ömırmen etene bailanysty, ol qatynas qūraly bolǧandyqtan, tıldıŋ adamzat ömırınde, qoǧamda alatyn orny erekşe. Tıl bılımınıŋ maitalman ǧalymy, akademik Ä.Qaidar aitamyz öz sözınde: «Kez kelgen tıldıŋ qoǧamda özara bailanysty üş türlı qyzmetı bar. Onyŋ basty qyzmetı – kommunikativtık, iaǧni qoǧam müşelerınıŋ özara qarym-qatynas jasap, bır-bırın tüsınuı, pıkır alysuy üşın qajettı qyzmetı. Onyŋ ekınşı qyzmetı – körkem şyǧarma tılıne tän, adam balasyna obraz arqyly erekşe äser etetın, läzzat syilaityn estetikalyq qyzmetı. Tıldıŋ būl qyzmetı, ärine qalamgerdıŋ şeberlıgıne, söz saptau mädenietıne tıkelei bailanys­ty. Al tıldıŋ üşınşı bır qyzmetı, ǧylymi terminmen aitqanda akkumuliativtı qyzmetı dep atalady. Ol – tıldıŋ ǧasyrlar boiy düniege kelıp, qalyptasqan barlyq söz bailyǧyn öz boiyna jiyp, söitıp ony keleşek ūrpaqqa asyl mūra retınde tügel jetkızıp otyratyn qasietı…tıl faktılerı men derekterı – tūla boiy tūnyp tūrǧan tarih. Sondyqtan etnostyŋ ötkendegı tarihy men etnografiialyq bailyǧyn bız eŋ aldymen sodan ızdeuımız kerek» deidı. Iаǧni, tılımız bolmasa, bızdıŋ ruhani jaŋǧyruymyz ben mädenietımız damymaidy, belgılı bır beleske jete almaidy degen söz. Özderıŋız bıletındei, halyqtyŋ ruhani küşı – onyŋ tılınde. Tılımız damymaǧan jaǧdaida, bızdıŋ ruhymyz da, özındık küş-jıgerımız de damymaidy. Sebebı, tılde ertedegı tanymnyŋ ızı, el jasaǧan parasattyŋ tübı jatyr, tıl - dybys taŋba jüiesı ǧana emes, tıldıŋ saqtaluy arqyly halyqtyŋ bü­kıl ǧūmyryndaǧy tanym-tüsınıgı ūr­paqtan-ūrpaqqa jetedı. «Tılın bılmegen tübın bıl­meidı»,  «Öner aldy – tıl» demekşı, dünienıŋ negızgı kıltı – tılde, tıl­dıŋ damuy arqyly adam balasy­nyŋ dü­­­nietanymy satyly damidy. Iаǧni ata-ba­­ba bılıgı balaǧa tıl arqyly da­myp, bol­mystyŋ qasietı men belgılerı tereŋ ta­nylady. Tıl – bızdıŋ oiymyzdyŋ negızgı qūraly. Adam balasynyŋ tabiǧattaǧy zattar men qūbylystardy tanuy tek tıl ar­qyly ǧana jüzege asady desek, osy oidy jet­kızetın taŋba – jazu. Jazu – adamnyŋ oi-pıkırın, habaryn, aqparatyn, maǧ­lūmatyn taŋbalar arqyly jetkızudı qam­tamasyz etetın belgıler jüiesı. Qazaq tılınıŋ qazırgı örkeniettımız ben mädeniettımızdıŋ jäne ūltymyzdyŋ qalyptasuynda negızgı ūiystyruşy, ūitqy bolǧandyǧy belgılı. Qazırgı qazaq tılınıŋ qalyptasu tarihyn, damu joldaryn  zerdeleu, oqyp-üirenu – ūlttyq, memlekettık, jalpy azamattyq mındet, paryz boluymen qatar, mädenietımızdıŋ keleşektegı damu baǧdarlamalaryn anyqtauǧa septıgın tigızer müddelı qajettılık. Babalarymyzdyŋ ötken tarihtaǧy asyl mūralaryn tanyp bılu ıs-şaralarynda eskı qazaq tılınıŋ jazba ülgılerındegı materialdardyŋ qoldaǧy baryn igerudıŋ, joǧyn ızdestırıp, ǧylymi ainalysqa tartu ısınıŋ maŋyzy öte zor. Ökınıştısı, eskı qazaq jazba tılınıŋ XV-XVII ǧasyrlardaǧy jai-küiın tanytatyn jazba nūsqalardyŋ köpşılıgı bızge jetpegen, al basym bölıgı türlı obektivtı, ışı-nara subektivtı jaǧdailarǧa bailanysty şeteldık mūrajailar men kıtaphanalar qorynda jatyr.  Qazaq handyǧy öz  aldyna şaŋyraq köterıp, qazaq memlekettıgın  jariialaǧanymen, olardyŋ ömır-tırşılıgı köbınese tarihi-saiasi tartys, küres üstınde boldy. Qazaq jūrty talai şabuylǧa ūşyrap, qazaq jerınıŋ arǧy şetı men bergı şetıne ünemı köşıp jürgenı tarihtan belgılı. Äsırese, otyryqşy halyq pen otyryqşy eldıŋ mekenjaiy bolǧan qalalardyŋ özı jiı-jiı bır qoldan ekınşı qolǧa ötıp otyrǧany tarihtan mälım. Būl jaǧdai qazaq halqynyŋ tarihi jazba mūralaryn tolyǧymen saqtauǧa, keleşek ūrpaqqa jetkızu mümkındıgıne kerı äserın tigızdı. Türkı taipalarynyŋ, onyŋ ışınde eskı qazaq tılınıŋ erekşelıkterı V-VIII ǧasyrlardaǧy Orhon-Enisei, odan keiıngı köne türkı, ūiǧyr, arab jazuly jäne t.b. jazba eskertkışterde saqtalǧan. Äsırese, şaǧatai tılınde oryndalǧan dep tanylyp jürgen jazba eskertkışterge qazaq halqy da ortaq tıl. Qazaq ru-taipalary derbes memleket qūryp, ömır süre bastaǧan XV-XVI ǧasyrlarda jazba düielerdıŋ qajettılıgı tudy. Ol qajettılık aldymen qazaqtyŋ han-sūltandarynyŋ özge eldermen qarym-qatynas jasau salasynda boi körsettı. Sonan soŋ, jeke adamdardyŋ nemese äuletterdıŋ keiıngı ūrpaqtaryna ata-babalaryn tanytatyn şejıreler jazu dästürı bolǧan. Eskı qazaq jazba tılı  – arab älıpbiı negızındegı qazaqtyŋ eskı jazba tılı, şamamen, XV ǧasyrdan bastau alatyn XX ǧasyrdyŋ basyna deiın qoǧamda öz qyzmetın atqardy. Iаǧni, Qazaq handyǧy ısqaǧazdary men diplomatiialyq, basqa el ökılderımen bolatyn qarym-qatynasta da qoldanyldy. Mūndai derekterdı rastauşy retınde Qadyrǧali bi Jalaiyridıŋ «Jamiǧ-at tauarihy», Äbılǧazy Bahadürhannyŋ «Şejıre türık» atty tarihi jylnamalaryn jatqyzuǧa bolady. Sonymen qatar, eskı qazaq jazba tılınıŋ ülgılerıne Äbılhaiyr hannyŋ Resei patşasy Elizavetaǧa joldaǧan diplomatiialyq jazbalary, Mahambet Ötemısūly, Ş.Uälihanovtyŋ hattarynyŋ tılı jäne Abaidyŋ qarasöz türındegı şyǧarmalarynyŋ türın eskı qazaq jazba tılınıŋ ülgılerı dep tanuǧa bolady. Negızınen, eskı qazaq jazba tılınıŋ normalary  XIX ǧasyrdyŋ aiaǧyna qarai söileu tılınıŋ yqpalyna köbırek ūşyrai bastady, halyq tılınıŋ elementterı bırtındep ene bastady. Būl kezeŋdegı köş basyndaǧy demokratiialyq baǧyt ūstanǧan «Qazaqstan» gazetı, «Aiqap» jurnaly jäne t.b. basylymdar qoǧam üşın öte maŋyzdy röl atqardy.  Erekşe atap ötsek, XX ǧasyr basyndaǧy körkem ädebi şyǧarmalar tılınde söileu tılınıŋ normalary anyq baiqalady, bıraq eskı jazba tılıne tän söz ülgılerı de kezdesedı. Qazaq qoǧamy üşın eskı qazaq jazba tılınıŋ sol kezeŋderdegı mädeni-tarihi sipatynyŋ rölı joǧary boldy. Sebebı, halyqtyŋ tanymdyq közqarasyn qalyptastyru, qoǧamdyq sanany oiatu, ǧylymi, qūqyqtyq, estetikalyq tüsınıktı ajyrata bılu men ony damytudyŋ tıldık qūraly retınde jūmsalǧandyqtan, eskı qazaq jazba tılı mädeni ūlttyq tarihymyzda erekşe qazyna, qūndy dünie ekendıgı anyq. Tıl bılımınıŋ maitalmany, ǧalym R. Syzdyqova öz sözınde bylai deidı: «XV-XVII ǧǧ. qazaq halqynyŋ mädeni ömırınde jaŋa qūrala bastaǧan halyqtyŋ söileu tılı men qazaq halqyn qūraǧan ru-taipalardyŋ ärıden kele jatqan, poeziia tılınıŋ negızınde auyzşa damyǧan ädebi tıl qyzmet ettı. HV-HIH ǧ.ǧ. aralyǧynda qalyptasqan kıtabi jazba tıl bırte-bırte qazaqylanyp HIH ǧ. aiaǧyna taman jalpyhalyqtyq negızdegı jaŋa jazba ädebi tılmen astasyp kettı dep körsetedı» [Syzdyqova R. Qazaq ädebi tılınıŋ tarihy. – Almaty: «Ana tılı», 1993. –319 b.. 196]. Iаǧni, qazaq tılınıŋ qalyptasu kezeŋı köptegen tarihi däuırlerdı artqa qaldyra otyryp, qazırgı taŋdaǧy sözderdıŋ ädebi tılımızdegı qoldanysyna äkeldı. Qazırgı qoldanystaǧy sözderdıŋ şyǧu tegı men damu kezeŋın qarastyrǧan kezeŋde, negızınen eskı qazaq sözderınıŋ ömır süru kezeŋderın köre alamyz. Olardyŋ ärqaisysy qoǧamdaǧy özındık mındet atqarǧan, altyn qazynamyz bolyp tabylady. Qazaqtyŋ eskı jazba tılı XV ǧasyrdan XX ǧasyrdyŋ basyna deiıngı kezeŋde qyzmet ettı. Eskı jazba ädebi tıl bırdei bolǧan joq, HVIII ǧasyr jazbalarynda onyŋ aldyŋǧy kezeŋnen edäuır «qazaqylanyp», türkı ädebi tıl elementterı qazaqtyŋ auyzşa ädebi tılındegı tūlǧalarymen auystyrylyp, halyqqa tüsınıktılıgı artty. Osy kezeŋdegı ädebiet ülgılerınıŋ tılın ekı topqa bölemız: 1) qazaqtyŋ auyzşa taraǧan baiyrǧy töl ädebi tılı men ūlttyq ädebi tılıne negızdelgen ülgıler (auyz ädebietı, Abai, Ybyraidyŋ şyǧarmalyry, ekı tıldık sözdıkter, köpşılık qoldy kıtapşalar, missionerlık ädebiet ülgıler); 2) qazaqtyŋ eskı jazba dästürındegı, iaǧni sol kezeŋde qazaq topyraǧynda «kıtabi» tıldık ülgıde jazylǧan şyǧarmalar (dıni taqyryptaǧy keibır qissalar, islam dının uaǧyzdaityn audarmalar, resmi keŋse qaǧazdary, epistoliarlyq ülgılerdıŋ tılderı). Eskı qazaq tılın negızgı däuırlerge bölıp qarastyramyz:

• Qalyptasu (HIV-XVII)
• Damu men jetılu däuırı (XVII-XIX ǧǧ)
• Jaŋa däuır, iaǧni odan ärı örkendegen uaqyty (HIH ǧ.)

Bır aita ketetın mäsele, eskı qazaq jazba ädebi tılı XIH ǧasyrdyŋ II-jartysyna deiın qoldanys tauyp, keibır stilderde HH ǧasyrdyŋ basyna deiın saqtaldy: XV-XVII ǧasyrlardaǧy jazba dünieler; Qazaqtyŋ han-sūltandarynyŋ özge eldermen qarym-qatynas qaǧazdary; Ata-babalaryn tanytatyn şejıreler jazu, jazba türde ösietnama qaldyru; Ädıl sūltan epikalyq jyry jäne Ötemıs qajynyŋ «Şyŋǧysnama» atty jazba eskertkışterı; Äbılǧazy bahadür hannyŋ «Şejıre-i Türki» (XVII ǧǧ.); Qadyrǧali Jalairidıŋ «Jamiǧat-Tauarihy» (XVI ǧ.) Zahriddin Babyrdyŋ “Babyrnamasy”;  Kıtabi tıl – şaǧatai nemese orta aziialyq türkı (tiurki) ädebi tılı. Eskı jazba tılınıŋ ömır süru merzımı HVI-XVII ǧǧ. bastap HH ǧ. basy aralyǧyn qamtidy jäne onyŋ tabiǧaty turaly ǧalymdar öz sözderınde bylai deidı: V.V.Radlov «şūbarlanǧan tıl», S.E.Malov «qospa tıl», I.Keŋesbaev, Q.Jūmaliev «kastalyq tıl», S.Amanjolov «dın tılı», B.Äbılqasymov «köne ädebi tıl», S.İsaev: «...kıtabi tıl grammatikalyq jaǧynan köptegen türkı halyqtaryna ortaq dästürı bar tıl», Ǧ.Mūsabaev: «…būqaraǧa keŋ taraǧan tıl boldy…», «Kıtabi tıl eşqaşan qūbyjyq bolǧan emes», M. Balaqaev: «köne ädebi tıl» – dep, türkı halyqtaryna optaq orta ǧasyrlyq tıldı ataidy da, al «kıtabi tıl» jaŋa tıl, Oktiabrden keiıngı «ädebi tıl», «qazipgi ädebi tıl» – dep atalǧany jön»; T. Qordabaev: «Ötkenge qazırgı tılımız mūnarasynan qarauşylar, ädette, köne jazbalar tılın «qoiyrtpaq», «qoimaljyŋ», «şūbar tıl»t.b. dep toqsan saqka jügırtıp syqaq etedı. Bıraq, sol koiyrtpaqtyŋ qazaqtyŋ jazba tılınıŋ, ädebi tılınıŋ qalyptasu tarihyndaǧy alǧaşqy kezeŋ, alǧaşqy bır däuır bolǧandyǧyn moiyndamau tarihqa qiianat jasau bolar edı». Ǧalymdardyŋ közqarasy men zertteulerın saralai kele, B.Äbılqasymovtyŋ būl turaly jasaǧan tūjyrymyn erekşe atap ötuge bolady: Ǧalym «kıtabi tıl» terminınıŋ qazaqşa ädebietterde ekı türlı yŋǧaida, iaǧni «bırınşısı – şaǧatai nemese orta aziialyq türkı ädebi tılınıŋ (tiurki) maǧynasynda, ekınşısı – şaǧatai tılınıŋ qazaq avtorlary şyǧarmasynda qoldanylǧan türı retınde atalǧanyn aita kelıp, eger «kıtabi tıldı» şaǧatai nemese orta aziialyq türkı ädebi tılınıŋ sinonimı retınde tanityn bolsaq, HVIII-HIH ǧasyrda ömır sürgen sauatty qazaqtardyŋ barşasy öz tuyndylaryn türkı ädebi tılınde jazǧan bolady jäne ol tıldı jete meŋgergen bolady. Al şyndyǧyna kelsek, HIH ǧ. bırınşı jartysynda ömır sürgen qazaq azamattary Şoqan, Mahambetter özderınıŋ aǧaiyn-tumasyna jazǧan hattaryn şaǧatai ne türkı ädebi tılınde jazuy eşbır mümkın emes»,- dei otyryp, būl tıldı qazaqtyŋ «köne ädebi tılı» dep ataǧan dūrys degen pıkır bıldırgen bolatyn [Äbılqasymov B. HIH ǧ. ekınşı jartysyndaǧy qazaq ädebi tılı. –Almaty: Ǧylym, 1982. –224 b.. 121-123]. Tılşı ǧalym G.Mamyrbekova öz zertteuınde bylai deidı: «Kıtabi tılge» jatqyzylǧan şyǧarmalar tılınde qazaq tılınıŋ arǧy tarihi damuyn körsetetın qūrylymdyq jüie saqtalǧan jäne köne, orta türkı däuırındegı ortaq türkılık elementterdıŋ ūlttar tılıne ydyraǧannan keiıngı kezeŋderdegı «qazaqy» bolmysyn bızge jetkızıp, ūlttyq jazba tıldıŋ qalyptasuyna keŋ jol aşqandyqtan «kıtabi tılge» jatatyn jazbalardy «eskı qazaq jazba tılı» ülgılerı dep tanuymyz qajet. Qazırgı ädebi tılımızdıŋ qazynalyq sözdık qoryn barynşa molaitqan da osy dünieler» (Mamyrbekova G. Eskı qazaq jazba tılı turaly tüsınık. Türkologiia. -№3-4. - 2010.). Iаǧni, HV ǧ. bermen qarai qazaq qoǧamynda düniege kelgen jädıgerlerımızdı «eşkım tüsınbegen kıtabi tılde jazyldy» nemese «tek sauattylardyŋ müddesıne jarady» dep syrtqa teppei, «tarihi töl tuyndylarymyz» retınde qabyldauymyz qajet. Eger şynymen de, eskı qazaq jazba tılı «azǧantai topqa» ǧana jaramdy bolǧan bolsa, HH ǧ. deiın jalǧasyn tappas edı. Eskı qazaq jazba tılnıŋ negızgı stilderın tömendegıdei toptastyramyz: Körkem ädebiet stilı, Publisistikalyq stil, Epistoliarlyq stil, Resmi ıs-qaǧazdary stilı. Olardyŋ ärqaisysy boiynşa toqtalatyn bolsaq: Baspa betın körgen körkem ädebiet ülgılerı (HIH ǧ. ekınşı jartysynda) tobyna:

• Dıni qissalar («Zarqūm», «Jūm-jūma», «Sal-sal», «Kerbalanyŋ şölınde», «Tamimder», «Adam», «Hazıret Rasulnyŋ Meǧrajǧa qonaq bolǧany», «Bozjıgıt»); Mahabbat qissalary («Tahir», «Üş qyz», «Jüsıp-Zyliha», «Qissa-i Rüstem»); Folklorlyq jyrlar: («Er Tarǧyn», «Qissa-i Alpamys», «Qissa-i Qyz Jıbek», «Qissa-i Aiman-Şolpan»); Erlık qissalary («Qissa i Qoja Ǧafan ua häm Säduaqas», «Qissa-i Serǧazy»).

1900-1910 jyldar aralyǧyndaǧy jaryqqa şyqqan şyǧarmalar: Qyrymbaiūly «Nasihat Qazaqiia»; N.Nauşabaiūly «Manzumat qazaqiia»; M.Qaltaiūly «Qazaqtyŋ ainasy»; Äbubäkır Kerderı «Ädebiet qazaqiia»; M.Köpeiūly «Saryarqanyŋ kımdıkı ekendıgı»; M.Seralin «Gülkäşime», t.b. Qazaq baspasözıne: «Türkıstan ualaiaty» (1870-1883 jj. Türkıstan general gubernatorlyǧynyŋ ortalyǧy Taşkent qalasynda şyǧyp tūrdy); «Dala ualaiaty» (1888 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap, Dala general gubernatorlyǧynyŋ ortalyǧy Omby qalasynan şyqty); Merzımdı baspasözderdıŋ ekınşı toby 1907 jyly «Qazaq», «Serke»; 1911 jyly «Dala», «Qazaqstan», «Aiqap»; 1913 jyly «Eşım dalasy», «Qazaq», 1916 jyly «Alaş»; 1917 jyly «Bırlık tuy», «Üş jüz», «Tırşılık», «Saryarqa», «Ūran». Ǧalym Ü.Sūbhanberdinanyŋ körsetuınşe «Būl gazetterdıŋ şyǧuyna ükımet tarapynan kömek bolǧan joq» [Sūbhanberdina Ü., Däuıtov S. Aiqap. – Almaty: Qazaq ensiklopediiasy, 1995. –368 b. 6]. Qazırgı taŋdaǧy eskı qazaq tılınıŋ bastau közderı turaly mälımetterdı tömendegıdei jerlerden taba alamyz: XV- XVII ǧasyrlardaǧy eskı qazaq jazba tılınıŋ nūsqalarynyŋ köpşılıgı bızge jetpegen, obektivtı, subektivtı jaǧdailarǧa bailanysty basym bölıgı şeteldık kıtaphanalar men mūrajailarda jatyr; Eskı qazaq tılınıŋ negızı – köne türkı tılı, onyŋ erekşelıkterı türkı taipalarynyŋ V-VIII ǧasyrlardaǧy Orhon-Enisei eskertkışterınde jäne köne türkı, ūiǧyr, arab jazuly jazba eskertkışterde saqtalǧan; Öz kezınde köptegen türkı tıldes halyqtarǧa ortaq tıl bolǧan şaǧatai tılınıŋ jazba eskertkışterınde köne tılımızdıŋ ızı jatyr; Sanamyzda kömeskılenıp, beitanys sözderge ainalǧan tıldık bırlıkterdıŋ küŋgırt keletın tüsınıksız tabiǧatyn aşu, tarihi sözdık qorymyzdy baiytudyŋ alǧyşarty TÖRT BŪRYŞ

• Tört buluŋdaky budunyŋ kop baz qyltym tört būryştaǧy halyqty bärın beibıt qyldym (KT 29, 30);
• echümız apamyz bumyn qaǧan tört budunyǧ iyǧmys qysmys iaimys basmys ol qan iok boltuqda kısre el bıtmıs ychǧynmys qachyşmys… Ata – babamyz Bumyn qaǧan tört būryşty qysqan, jiǧan, jaiǧan, basqan, ol han joq bolǧannan soŋ el bıtken, yşqynǧan (älsıregen) (ärjaqqa) qaşqan (O 1)

 

• Ajnalasï altï xan, töŋiregi tört xan, dünijeniŋ tört burïsïn  bijlegen xan  Ainalasy alty han, töŋıregı tört han, dünienıŋ tört būryşyn bilegen han (Qadyrǧali Jalairidıŋ Jamiǧat-Tauarihy)
• Dünienıŋ tört būrychyn bilegen han, halaiyqyn ädıllık bılän sūrǧan han, ietımlerge rahym qylyb, chyǧailarny toidūrǧan han (Dünienıŋ tört būryşyn bilegen han, halqyn ädıldıkpen ūstaǧan han, jetımderge raqym qylyp, kedeilerdı toidyrǧan han) (Qadyrǧali Jalairidıŋ Jamiǧat-Tauarihy).

  Būl nenı körsetedı, älemnıŋ qūrylymdyq erekşelıgın tanytatyn dünienıŋ  tört būryşy miftık tanymy köne türıkterdıŋ söz qoldanysynda bar. Tört buluŋdaky/tört būryştaǧy metaforaly oralymy “dünie jüzı, el” maǧynasynda jūmsalǧandyǧyn. Iаǧni:

• TIRIK, TIRIKLIK(türk.) – ömir; tiri bolu; tirşilik etu. Dünieniŋ tirikligi bäri mehnat, Äure bolyp izdeme beker any («Şahmaran». Babalar sözı. 2-tom. 2004. 100 tomdyq. 12 b.); Rizyǧy bitip adamnyŋ, ǧūmyry qalsa, Bolady tirikliktiŋ jöni qalai («Şahmaran». Babalar sözı. 2-tom. 2004. 100 tomdyq. 12 b.); Rizyǧy bitip, adamnyŋ ǧūmyry qalsa, Tirikligi bola ma dūrys,—deidi («Şahmaran». Babalar sözı. 2-tom. 2004. 100 tomdyq. 12 b.).
• TÜMEN – on myŋ adam/äsker. Attarynan jüz tümen qūlaǧanlar, Köz jastaryn sel qylyp būlaǧanlar. «Dariǧa, padişamyz ne boldy», - dep, Oibailasyp barşasy jylaǧanlar [«Şahmaran». Babalar sözı. 2-tom. 2004. 100 tomdyq, 138 b.]. Atalǧan söz parsy jäne keibır türkı tılderınde «sansyz, on myŋ» degen maǧynada ie. Altaişa tÿmen «sansyz köp, qyruar». Tılımızdegı Tümenbai// Tūmanbai, Tümenov siiaqty adam attarynyŋ tübırı de osy tümenmen törkındes bolu kerek. Bügınde «Bırdıŋ kesırı myŋǧa, myŋnyŋ kesırı tümenge» degen maqal qūramynda saqtalǧan.
• BŪǦAZ – tamaq, moiyn, būǧaq. Ol Namrud imansyzdyŋ atqan oǧy Balyqtyŋ būǧazyna kelip batty («Şahmaran». Babalar sözı. 2-tom. 2004. 100 tomdyq. 122 b. );
• BAǦYR – bauyr. Taǧy Jamsyb ant etip qyldy zaryn, Aidahardyŋ küidirdi baǧyrlaryn [«Şahmaran». Babalar sözı. 2-tom. 2004. 100 tomdyq. , 105 b.].
• AQYQ – äşekei üşin paidalanylatyn, tüsi aqşyl baǧaly tas. Apyr-ai, Erenbaqta osy patşa, Aqyq köz, altyn şynjyr, kümıs qaqpa («Nūrǧazaryn». Babalar sözı: Jüz tomdyq. 30 tom: Hikaialyq dastandar.- Astana: Foliant, 2006.- 394 b.).
• QOL..Aǧyzlaryŋyz bır bolsa ūzaq iyllar ua köb künler bū iūrtlar qolūŋyzdyn chyqmas (Türkı şejıresı).

Mūndai mysaldar arqyly eskı qazaq tılınıŋ şyǧu törkını – köneden ekendıgıne taǧy da köz jetkızemız. Ǧalym, professor N. Uälidıŋ mynadai pıkırı bar: «Eskı qazaq jazba tılınıŋ normalary, äsırese, HIH ǧasyrdyŋ aiaǧyna taman söileu tılınıŋ yqpalyna köbırek ūşyrap, halyq tılınıŋ elementterı jüielı sipat ala bastady. Būl tūsta ılgerışıl demokratiialyq baǧyt ūstanǧan «Aiqap» jurnaly, «Qazaqstan» gazetı, t.b. siiaqty basylymdardyŋ orny erekşe boldy. Äsırese, HH ǧasyr basyndaǧy körkem ädebi şyǧarmalar tılınde söileu tılınıŋ normalary aiqyn körındı, bıraq eskı jazba tılıne tän söz ülgılerı de jiı körındı, bıraq eskı jazba tılıne tän söz ülgılerı de jiı kezdesıp otyrdy». Būl jerde Professor N.Uäli eskı qazaq tılınıŋ jüiesı turaly pıkırın bylai sabaqtaidy: Eskı qazaq jazba tılınıŋ emle jüiesı tym kürdelı boldy. Sebebı, onyŋ tıldık jüiesınde, bırınşıden, Qarahanid däuırınen kele jatqan baiyrǧy türkılık sözder men tūlǧalar, ekınşıden, qalyŋ jūrtşylyq bıle bermeitın arab, parsy sözderı, üşınşıden, qazaqtyŋ kädımgı söileu tılıne tän elementter boldy. Jazba tıl jüiesınde mūndai üş türlı elementterdıŋ aralas qūralas jüruı, onyŋ emle jüiesın oqyp-igeruge köp qiyndyq keltırdı. Sondai-aq qazaqtyŋ eskı jazba tılın halyqtyŋ belgılı bır äleumettık toby ǧana qoldandy. Jalpyhalyqtyq igılıkke ainalyp, būqaralyq sipat ala qoimady» [Uäliūly N. Tuǧan tıl – tūǧyryŋ / Tıl jäne qoǧam. №4.(42). -2015. – 23 b.]. Eskı qazaq jazba mūralary – erte däuırlerdegı köne leksikanyŋ körınısı, olar qazaq halqynyŋ tarihy, mädenietı men ömır-tırşılıgınen habar beredı. Eskı jazba leksikalyq erekşelıkterdı saraptai otyryp, töl sözder men kırme sözderdıŋ jaǧdaiyn paiymdaimyz. Al maǧynasy küŋgırttengen köne sözder men kırme sözder tabiǧaty älı de anyqtaudy qajet etıp otyrǧany belgılı. Eskı qazaq jazba tılındegı töl sözderımız bügıngı künge deiın özgerıssız saqtalyp jettı. Al maǧynasy küŋgırttengen köne sözder älı de anyqtaudy qajet etedı. Eskı qazaq tılınde töl sözderımız mol, ärı maǧynasy bai, olar kündelıktı tūrmys, tabiǧat qūbylystary, qoǧamdyq qarym-qatynas, äskeri ataular, şaruaşylyq, jan-januarlar, adamnyŋ dene müşelerı, zattardyŋ sapalyq qasietı jäne jer-su ataulary syndy aluan türlı taqyrypqa qūrylǧan. Sonymen qatar, qazaq tılınıŋ leksikalyq qorynyŋ tolyǧuyna fonetikalyq täsılder mümkındık beredı: hükımet (ükımet), laşker (äsker), qaǧyba (qaǧba), san (sen), man (men), azhar (yzǧar), auaz (äuez), tauap (täuep), äzhara (äşkere), daraja (däreje), ǧaian (aian), şahariar (şadiiar), afzal (abzal), näjık (näzık), taŋla (taŋda), amit (ümbet), mühır (meiır), bärekalla (bärekeldı), aǧyz (auyz), salla (sälde), ahyl/ahyl/ǧaqyl (aqyl), mühırban (meiırban), ǧaryz (aryz), zihyn (zeiın), şatlyq (şattyq), ızleu (ızdeu), şapşaq (şapşaŋ), ūjmaq (jūmaq), nyǧmat (nyǧmet), üzım/iüzım (jüzım), zirek (zerek), şurat (suret), hadır (qadır), sınbıl (sümbıl), pak (päk), najaǧai (naizaǧai), dälil (dälel), Hyzyr (Qyzyr), mınöt (minut), jūmǧa (jūma), sünnat (sünnet), haqiqat (aqiqat), hūmai (qūmai), hūrmet (qūrmet), aryslan (arystan), jetımlık (jetımdık), dabys (dybys), ahyryn (aqyryn), tiyş (tynyş), qorqaqlyq (qorqaqtyq), bütıl (bükıl), iaz (jaz), qata (qate), ǧaşyqlyq (ǧaşyqtyq), jomartlyq (jomarttyq). Dybystyq erekşelıgı bar sözder: Sarnauşy edı elıge, Zarnamasqa bola ma, Qyzyqqan soŋ tös pen terıge?!(«Toǧai boiynda Edıge balasy Beisenge bıreudıŋ aitqany»); Qyzyl iaqūt esıkte telefon tūr, Maşinamen ornatqan tozbas, synbas («Bır üige»); Aqymaqlyqtan söileimın äŋgıme aityp, Keide tanyp esımnen, keide qaityp («Qanaǧat turaly jūmbaq öleŋ»); Önerdıŋ jastyqtaǧy (jaslyqtaǧy) bärı köşıp, Kün edı ūmytşaqtyq ornyn basqan («Käf pen Non»); Sen ilan(inan), ant amansyz, tılıme nan, Qalmady bū denemde bır tamşy qan («Käf pen Non»); Täŋırım bızdı (bızlı) qadırlep, jaqsy (iaqşy) küttı, Qandai jerdı bızderge (bızlerge) qonys ettı?! («Mınılmegen kölık»); İt (et) jüregım tüzuge bır ainalmai (ailanbai), Jahuttyŋ Nasraniǧa qylǧanlaryn Ǧaryz etıp sol uaqytta habar berdı («Abyraha men Mūǧylab»); Mūny estıp Rum patşasy qaiǧylanyp, Oilandy ärbır qiial köŋılıne alyp («Abyraha men Mūǧylab»); Jamonge alyslyqtan qiyn boldy, Qaisardan ūryspaqqa äsker alyp (Abyraha men Mūǧylab); Jahutlardyŋ Nasyranidı küidırgenın, Qaǧazben (azhar) yzǧar etıp bıldırdı ana (ony)(«Abyraha men Mūǧylab»); Najaşy patşa qairatlandy mūny estıp, Qysasyn äpermekke köŋılı ketıp (Abyraha men Mūǧylab); Qyrdylar erlerınıŋ bärın hama,Ūl (oǧly) – qyz, qatynlaryn satty jäne (jana) («Abyraha men Mūǧylab»). Fonetikalyq täsıl kezınde dybystyq tranformasiialar oryn alsa, leksika-semantikalyq täsıl kezınde sözdıŋ syrtqy formasy men dybystyq keşenınde eşqandai özgerıs bolmaidy.  Leksikalyq semantikalyq täsılge myna sözderdı qarastyruǧa bolady: üşbu, şarpy, jai, qaryndas, ūrǧaşy, qūda, dür, laǧyn, malma, şartyq, qiiapat, pūl, qūjyra, kejım, mor, kırekeş, şyrǧa, saruar, t.b. Mysaly:  Sarnauşy edı elıge, Zarnamasqa bola ma, Qyzyqqan soŋ tös pen terıge?! («Toǧai boiynda Edıge balasy Beisenge bıreudıŋ aitqany») – n-l; Qyzyl iaqūt esıkte telefon tūr, Maşinamen ornatqan tozbas, synbas («Bır üige») – i-j; Aqymaqlyqtan söileimın äŋgıme aityp, Keide tanyp esımnen, keide qaityp («Qanaǧat turaly jūmbaq öleŋ») – l-t; Sen inan, ant amansyz, tılıme nan, Qalmady bū denemde bır tamşy qan («Käf pen Non») – n-l; Täŋırım bızlı qadırlep, iaqşy küttı, Qandai jerdı bızlerge qonys ettı?! («Mınılmegen kölık»); Qyrdylar erlerınıŋ bärın hama, Ūl (oǧly) – qyz, qatynlaryn satty jana («Abyraha men Mūǧylab»); Toǧyz ai, on kün tamam ötkennen soŋ, Bir er bala düniege keltirdi endi (Şahmaran); Alaldy köŋlım qalamai, Qalaidy köŋlım aramdy («Alpamys batyr qissasy»); Mollalar syzǧan ala hat, Bızdıŋ bilän bas qosyp, Oinap-külmek saltanat («Qissa-i Alpamys batyr». Babalar sözı) – l-d, a-ä; İt (et) jüregım tüzuge bır ailanbai (ainalmai) , Ūitqyp soqqan borandai oida jürmın («Mınılmegen kölık»); Jaz oqyp, (ainalyp) ailanyp kün küzge taman Şarua eskerıp, jinasyp, şöp, şar, saban («Bögelgen hat») – i-e, l-n; Mūny estıp Rum patşasy qaiǧylanyp, Oilandy ärbır qiial köŋılıne alyp («Abyraha men Mūǧylab») – u-i; Jahutlardyŋ Nasyranidı küidırgenın, Qaǧazben azhar (yzǧar) etıp bıldırdı ana (ony) («Abyraha men Mūǧylab») – a-y, a-o; Dybystyq erekşelıgı bar sözder: Jūmyryqtasyp jürgende, Mūryndary qanasty («Saiyn batyr») – m-d; Taǧy Jamsyb ant etip qyldy zaryn, Aidahardyŋ küidirdi baǧyrlaryn («Şahmaran») – ǧ-u; Şaqpa jaǧyp sol jerde otty jaǧyp, Pisirdiler banaǧy kiik etin («Şahmaran»); - Bazarda heş adam joq, düken jabyq,Bū kün äli senbi kün, bairam ba edi? («Şahmaran». Babalar sözı) – b-m; Anda tūrǧan periler baqyrdylar, Dauys qylyp barşasy aqyrdylar («Şahmaran»); Aiǧailap öte şyqtyq janasalap, At boiy aramyzdy auaşalap («Qūmaş qoŋyr hikaiasy». Babalar sözı.) – a-o; Ägar jeldi erkine qoia bersem, Ūşar edi maqtadai bolyp taular («Şahmaran». Babalar sözı) – ä-a; Köŋılı mekem tolǧan soŋ, Quattanyp bolǧan soŋ, Jaraǧyn aldy sailanyp («Qissa-i Alpamys batyr». Babalar sözı – m-b; Bolypty ǧiar elşi at sekildi, Aldyna ol adamnyŋ jürip keldi («Şahmaran». Babalar sözı. 2-tom. 2004. 100 tomdyq. 69 b. 1920 jol) – ǧ-j; Ol şaharda tūrdym men endi qalyp, Kezip jürdim bazarǧa daiym baryp – a-e, m-n. Al, artyq tıldık bırlıkterge: Söz basy: hükımet (ükımet), laşker (äsker), ǧaian (aian), ǧaqyl (aqyl), ǧaryz (aryz), ıläiım (laiym), ūǧyl (ūl), harıp (ärıp), hümmat (ümıt), ǧatır (ätır), ǧazap (azap), ǧarab (arab), hisap/qisap (esep), haqiqat (aqiqat), ǧylaj (laj), ǧaurat (äuret), ǧadıl (ädıl), ǧadet (ädet) , haila  (aila), ǧadıldık (ädıldık), här (är), heş (eş), heşbir (eşbır), andan (odan), härne (ärne ), heşteme (eşteme), heşbır (eşbır), ǧazazıl (äzäzıl), ǧazat (azat); Söz ortasy qaǧyba (qaǧba), şahariar (şadiiar), jūmǧa (jūma), tırıklık (tırlık), minhnat (mehnat), aǧyza (aǧza), maǧlūm  (mälim), erdı (edı), jyǧylar (jylar); Söz aiaǧy naqyliiat (naqyl), dost (dos), soŋyra (soŋ), safa (saf), Qūdauanda (Qūdai), tūǧrysyndan (tūrǧysynan), deiıp, deiürler (dep, deitın), düniiat (dünie), kezlık  (kez), möhır (mör), nekah (neke), ketpesın-lar (ketpeŋder), solardaiyn (solardai), keremetlı (keremet), barmaqtyqqa  (baruǧa), aitqyl (ait ), oqyǧyl (oqy), būzbaqlyqqa (būzbauǧa), salyŋ (sal), eltıp (etıp), qaraǧyl  (qara) t.b. jatqyzamyz. Sözderdıŋ bırneşe taqyryptyq toptarǧa bölıp qarastyramyz:

1. Äleumettık-qoǧamdyq, saiasi ataular: basalqa, bende, zäŋgı, ükırdai, säruar,
2. Dıni ūǧymdarǧa bailanysty ataular: qyryq şılten, ǧaiyp eren, qary, bäddūǧa, tamkün.

3.Tūrmystyq zat ataulary: şanaş, parşa, mäulım, särke, adalbaqan, aqyq, zübärjat t.b. 4.Tabiǧat qūbylystary ataulary: zaǧypyran, sandal biqam, toraŋǧy, uaquaq, boryq. qolat

5. Jan-januarlar, aŋ-qūs ataulary: nūrǧazaryn, sauys, siqnūqyr, būldyryq, narşa, ülek, oqpaq,
6. Sauda-sattyqqa bailanysty ataular: kökaldaş, qadaq, pūt,
7. Tuystyqqa bailanysty ataular: jūraǧat, ūrǧaşy, oǧūl, qyz t.b.
8. Abstraksiialyq ataular: maqsūt, maǧlūm, alaldyq t.b.
9. Tür-tüs ataulary: baran, bedırek, börte, būla t.b.

  Mysaly: ÜŞBU

• Üşbu – «osy, osynau» maǧynasyna ie
• Oraza tūt, üşbu aida oqyp qūran, Qaraŋǧy kerde şamyŋ jaǧyp tūrǧan («Jarapazan»); Tırlıkte üşbu hatty tamam qylǧan, Söz aittym yqylaspen būrynǧydan («Mysal-aŋyz ülgılerı»); Abyraha mekerlıktı köŋılıne alyp, Bıldırıp üşbu sözdı (az har) yzǧar ettı («Abyraha men Mūǧylab»); Özıŋe üşbu jūmys alaşaq pa edı, Mekkelık Qūraiyştyŋ ketasy edıŋ («Abyraha men Mūǧylab»). Bu, şol, üşbu, tona Üşbu ierde barchamyz qyraly debzar qyldylar (Äbılǧazy bahadür, Türkı şejıresı).
• Üşbu kechenıŋ ıchınde kelıb meŋǧa jauab ber tedıler (Äbılǧazy bahadür, Türkı şejıresı).
• Üşbu uaqytda körelnıŋ padşahlary Şiban han näsılındın emeş bıraq iyryq
• ier tūrūr anyŋ rastyn ialǧannyn täŋrı iahşy bılür (Äbılǧazy bahadür, Türkı şejıresı).

üşbu päle, üşbu er, üşbu kün, üşbu söz, üşbu tünı, üşbu zaman, üşbu ıs, üşbu ier, üşbu jai, üşbu jol, üşbu uaqyt, üşbu qissa, üşbu päni, t.b. Üşbudür Bılälǧa Rasul aitty qylyp pärman: - Habar qyp Halyqtyŋ bärın keltırıp san. Aqyrǧy ösietım üşbudür, - dep, Būl künde san ösiet aita – dürman (Mäşhür Jüsıp Köpeiūly «Paiǧambardyŋ soŋǧy tılegı»). DÜR

• Dür/dürrı arab sözı, «teŋız tübınen alynatyn qymbat baǧaly asyl tastyŋ bır türı, ınju, marjan; keremet, zor, ataqty» degen maǧynalarǧa ie. Mysaly: Qaldyrǧan su tübınde dürdıŋ tasyn, Tüspeidı közge är närse, bolsa asyl («Adam ekı türlı»); Ädetıŋ: dür öleŋge aiat jazbaq, Tymşym qyp (tamasyn qor ǧyp) bıreudıŋ ǧaiybyn qazbaq («Mäşhür-Jüsıp pen Ǧaly Küzembaiūly aitysqany»)
• «dür» qosymşasy

Sūrady saual etıp Mūtylabtan: - Maǧlūm et: ne jūmysqa kele dür sen (san) (M-J. Abyraha men Mūǧylab); Ärkım-aq ǧibrat qylyp oilau kerek, Allanyŋ bolǧan dür dep bıradasy (M-J. «Qajylarǧa»); Mūtylab patşaǧa aitty qylyp azhar (yzǧar), Ekı jüz tüielerım kelıp dürlar (M-J. Abyraha men Mūǧylab).

• Şarpy

Şarpy sözı «jarty» degen maǧynaǧa ie bolǧan: Rasuldıŋ jasy şarpy qyryqqa kelıp, Aitaiyn paiǧambarlyq kelgenlerın («Abyraha men Mūǧylab»). «Şala-şarpy» degen qazaqta söz bar. Mūndaǧy şala sözınıŋ maǧynasy belgılı, bıraq şarpy sözınıŋ maǧynasy būlyŋǧyr. Şarpy sözı tuva tılınde ««jarty» ūǧymyn bıldıredı, sonda «şala-şarpy» qos sözınıŋ maǧynasy «şala-jarty» bolmaq. Şala, şarpy sözderı otqa bailanysty aitylady. «Sözdıŋ alasy – jaman, ottyŋ şalasy – jaman» degen qazaqta maqal da bar. Jalpy alǧanda, «şarpy» sözı «tolyq emes, jartylai» degen maǧynany bıldıredı.

• Qaryndas

Qaryndas «aǧaiyn, tuys» maǧynasynda jūmsalǧan: Qadırles, halyq, aǧaiyn, qaryndasy, Talasyp bırdei ösıp – mal men basy («Qajylarǧa»); Senıkı – jan aşyǧan qaryndastyq, Maqsyz jahil äserı jūrtqa paştyq («Mäşhür-Jüsıp pen Ǧaly Küzembaiūly aitysqany»).

• Qūda

«Jaratuşy, qūdai» maǧynasynda «Qūda» sözınıŋ qoldanysy mynadai: Qūdanyŋ qūdıretımen bolǧan närse Jylaimyz endı mūny kımge şaǧyp?! («Qamaraldin hazıret»); Qūdanyŋ fazyly menen nūry tiıp, Berılgen ǧylym hikmet adam edı («Qamaraldin hazıret»); Bır qūda hakım bolyp, qysym eter, Uaǧda akıramın bolarmyn maqşar künı («Paiǧambardyŋ ösietı»). «Qūda» sözınıŋ «paiǧambar, belgılı mūsylman iesı» maǧynasy jūmsalǧan: Sälımge Rasul qūda qyldy maǧlūm, Haqiqat: jännat dür-ornym menıŋ («Paiǧambardyŋ ösietı»); Sol jyly Rasul-qūda düniege endı, Äuelgı mom jazasy üşbu er-dı (Abyraha men Mūǧylab); Ashaptyŋ jamaǧatpen tūrǧandaryn Qarady Rasul qūda nazar salyp («Paiǧambardyŋ ösietı»). Äleumettık-qoǧamdyq, saiasi ataularǧa:

• BASALQA – aqyl (keŋes), basu söz aituşy. Qyzyqty bastau üşın basalqalar, Toi soŋyn atqa audardy tym ūzatpai («Qūmaş qoŋyr hikaiasy». Babalar sözı).
• ZÄŊGI, ÜKIRDAI – şen, bilık atauy. Jiylǧan zäŋgı, ükırdai, bai-baǧlanǧa, Bır toida Totai keptı antalatyp («Totai sal». Babalar sözı).
• KEREŞI – kelıstıruşı, araǧa jüruşı, bıtıstıruşı
• SÄRUAR/SÄRUÄR – basşy, kösem (Mūhammed paiǧambardyŋ atyna bailanysty qoldanylady), bastyq, jetekşı.  «Men endi sol Säruärdi izdeiin», - dep,Amandasyp olarmen ketip qaldy(«Şahmaran». Babalar sözı)
• ILGIDAI – lauazym iesı, ükırdaidyŋ orynbasary. Mansapty: bırı ükırdai, bırı ılgıdai, Är türlı qūrmetteldı taǧammenen («Qūmaş qoŋyr hikaiasy». Babalar sözı).

Tuystyq ataular

• JANAP – jaqyn, jamaǧaiyn, tuys. Ǧalym taǧy sūraǧyn sabaqtady, Tyŋdap otyr halifa janaptary («Ǧalym qyz Buadat». Babalar sözı).
• BIR TUMA – bır tuǧan tuys, tuysqan. Baibörı äkesı häm Qūltai, häm Şynybai degen üşeuı bır tuma eken («Qissa-i Alpamys batyr». Babalar sözı).

     

Abitjanova J.A.,

Eşmetova B.B., Esbosynov E.Z,

A. Baitūrsynūly atyndaǧy

Tıl bılımı instituty