ءتىل – ادام بالاسىنىڭ وي-ساناسىندا تانىلعان الەمدىك بەينەنىڭ، بولمىستىڭ بەينەسى. جالپى ادامزات ءتىل ارقىلى تابيعاتتاعى بارلىق زاتتار مەن قۇبىلىستارعا اتاۋ بەرەدى. ۇلتتىق تانىم مەن ۇلت ءتىلىنىڭ ورتاق نۇكتەسى، نەگىزگى بايلانىسى وسى تۇستا تoعىسادى. كەز كەلگەن ۇلت وكىلىنىڭ ويلاۋ جۇيەسى، ءبىلىم دەڭگەيى، ومىرگە كوزقاراسى، مەنتاليتەتى، دۇنيەتانىمى، بولمىسى بەينەلەنەدى، تىلدە ساقتالادى. اتالارىمىزدان امانات بولىپ قالعان انا ءتىلىمىز – قارىم-قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، كونەنىڭ كوزى مەن تاريحي تۇسىنىگىمىزدى تەرەڭنەن جەتكىزۋشى نەگىزگى قۇرال قىزمەتىن اتقارادى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءتىلى قوعامدىق ومىرمەن ەتەنە بايلانىستى، ول قاتىناس قۇرالى بولعاندىقتان، ءتىلدىڭ ادامزات ومىرىندە، قوعامدا الاتىن ورنى ەرەكشە.
ءتىل ءبىلىمىنىڭ مايتالمان عالىمى، اكادەميك ءا.قايدار ايتامىز ءوز سوزىندە: «كەز كەلگەن ءتىلدىڭ قوعامدا ءوزارا بايلانىستى ءۇش ءتۇرلى قىزمەتى بار. ونىڭ باستى قىزمەتى – كوممۋنيكاتيۆتىك، ياعني قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساپ، ءبىر-ءبىرىن ءتۇسىنۋى، پىكىر الىسۋى ءۇشىن قاجەتتى قىزمەتى. ونىڭ ەكىنشى قىزمەتى – كوركەم شىعارما تىلىنە ءتان، ادام بالاسىنا وبراز ارقىلى ەرەكشە اسەر ەتەتىن، ءلاززات سىيلايتىن ەستەتيكالىق قىزمەتى. ءتىلدىڭ بۇل قىزمەتى، ارينە قالامگەردىڭ شەبەرلىگىنە، ءسوز ساپتاۋ مادەنيەتىنە تىكەلەي بايلانىستى. ال ءتىلدىڭ ءۇشىنشى ءبىر قىزمەتى، عىلىمي تەرمينمەن ايتقاندا اككۋمۋلياتيۆتى قىزمەتى دەپ اتالادى. ول – ءتىلدىڭ عاسىرلار بويى دۇنيەگە كەلىپ، قالىپتاسقان بارلىق ءسوز بايلىعىن ءوز بويىنا جيىپ، ءسويتىپ ونى كەلەشەك ۇرپاققا اسىل مۇرا رەتىندە تۇگەل جەتكىزىپ وتىراتىن قاسيەتى…تىل فاكتىلەرى مەن دەرەكتەرى – تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان تاريح. سوندىقتان ەتنوستىڭ وتكەندەگى تاريحى مەن ەتنوگرافيالىق بايلىعىن ءبىز ەڭ الدىمەن سودان ىزدەۋىمىز كەرەك» دەيدى.
ياعني، ءتىلىمىز بولماسا، ءبىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىمىز بەن مادەنيەتىمىز دامىمايدى، بەلگىلى ءبىر بەلەسكە جەتە المايدى دەگەن ءسوز. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، حالىقتىڭ رۋحاني كۇشى – ونىڭ تىلىندە. ءتىلىمىز دامىماعان جاعدايدا، ءبىزدىڭ رۋحىمىز دا، وزىندىك كۇش-جىگەرىمىز دە دامىمايدى. سەبەبى، تىلدە ەرتەدەگى تانىمنىڭ ءىزى، ەل جاساعان پاراساتتىڭ ءتۇبى جاتىر، ءتىل - دىبىس تاڭبا جۇيەسى عانا ەمەس، ءتىلدىڭ ساقتالۋى ارقىلى حالىقتىڭ ءبۇكىل عۇمىرىنداعى تانىم-تۇسىنىگى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتەدى. «ءتىلىن بىلمەگەن ءتۇبىن ءبىلمەيدى»، «ونەر الدى – ءتىل» دەمەكشى، دۇنيەنىڭ نەگىزگى كىلتى – تىلدە، ءتىلدىڭ دامۋى ارقىلى ادام بالاسىنىڭ ءدۇنيەتانىمى ساتىلى داميدى. ياعني اتا-بابا بىلىگى بالاعا ءتىل ارقىلى دامىپ، بولمىستىڭ قاسيەتى مەن بەلگىلەرى تەرەڭ تانىلادى. ءتىل – ءبىزدىڭ ويىمىزدىڭ نەگىزگى قۇرالى.
ادام بالاسىنىڭ تابيعاتتاعى زاتتار مەن قۇبىلىستاردى تانۋى تەك ءتىل ارقىلى عانا جۇزەگە اسادى دەسەك، وسى ويدى جەتكىزەتىن تاڭبا – جازۋ. جازۋ – ادامنىڭ وي-پىكىرىن، حابارىن، اقپاراتىن، ماعلۇماتىن تاڭبالار ارقىلى جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتەتىن بەلگىلەر جۇيەسى. قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى وركەنيەتتىمىز بەن مادەنيەتتىمىزدىڭ جانە ۇلتىمىزدىڭ قالىپتاسۋىندا نەگىزگى ۇيىستىرۋشى، ۇيتقى بولعاندىعى بەلگىلى. قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن، دامۋ جولدارىن زەردەلەۋ، وقىپ-ۇيرەنۋ – ۇلتتىق، مەملەكەتتىك، جالپى ازاماتتىق مىندەت، پارىز بولۋىمەن قاتار، مادەنيەتىمىزدىڭ كەلەشەكتەگى دامۋ باعدارلامالارىن انىقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەر مۇددەلى قاجەتتىلىك.
بابالارىمىزدىڭ وتكەن تاريحتاعى اسىل مۇرالارىن تانىپ ءبىلۋ ءىس-شارالارىندا ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ جازبا ۇلگىلەرىندەگى ماتەريالداردىڭ قولداعى بارىن يگەرۋدىڭ، جوعىن ىزدەستىرىپ، عىلىمي اينالىسقا تارتۋ ءىسىنىڭ ماڭىزى وتە زور. وكىنىشتىسى، ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ XV-XVII عاسىرلارداعى جاي-كۇيىن تانىتاتىن جازبا نۇسقالاردىڭ كوپشىلىگى بىزگە جەتپەگەن، ال باسىم بولىگى ءتۇرلى وبەكتيۆتى، ءىشى-نارا سۋبەكتيۆتى جاعدايلارعا بايلانىستى شەتەلدىك مۇراجايلار مەن كىتاپحانالار قورىندا جاتىر. قازاق حاندىعى ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرىپ، قازاق مەملەكەتتىگىن جاريالاعانىمەن، ولاردىڭ ءومىر-تىرشىلىگى كوبىنەسە تاريحي-ساياسي تارتىس، كۇرەس ۇستىندە بولدى. قازاق جۇرتى تالاي شابۋىلعا ۇشىراپ، قازاق جەرىنىڭ ارعى شەتى مەن بەرگى شەتىنە ۇنەمى كوشىپ جۇرگەنى تاريحتان بەلگىلى. اسىرەسە، وتىرىقشى حالىق پەن وتىرىقشى ەلدىڭ مەكەنجايى بولعان قالالاردىڭ ءوزى ءجيى-ءجيى ءبىر قولدان ەكىنشى قولعا ءوتىپ وتىرعانى تاريحتان ءمالىم. بۇل جاعداي قازاق حالقىنىڭ تاريحي جازبا مۇرالارىن تولىعىمەن ساقتاۋعا، كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋ مۇمكىندىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزدى. تۇركى تايپالارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى V-VIII عاسىرلارداعى ورحون-ەنيسەي، ودان كەيىنگى كونە تۇركى، ۇيعىر، اراب جازۋلى جانە ت.ب. جازبا ەسكەرتكىشتەردە ساقتالعان. اسىرەسە، شاعاتاي تىلىندە ورىندالعان دەپ تانىلىپ جۇرگەن جازبا ەسكەرتكىشتەرگە قازاق حالقى دا ورتاق ءتىل. قازاق رۋ-تايپالارى دەربەس مەملەكەت قۇرىپ، ءومىر سۇرە باستاعان XV-XVI عاسىرلاردا جازبا دۇيەلەردىڭ قاجەتتىلىگى تۋدى. ول قاجەتتىلىك الدىمەن قازاقتىڭ حان-سۇلتاندارىنىڭ وزگە ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ سالاسىندا بوي كورسەتتى. سونان سوڭ، جەكە ادامداردىڭ نەمەسە اۋلەتتەردىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنا اتا-بابالارىن تانىتاتىن شەجىرەلەر جازۋ ءداستۇرى بولعان.
ەسكى قازاق جازبا ءتىلى – اراب ءالىپبيى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ ەسكى جازبا ءتىلى، شامامەن، XV عاسىردان باستاۋ الاتىن XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قوعامدا ءوز قىزمەتىن اتقاردى. ياعني، قازاق حاندىعى ىسقاعازدارى مەن ديپلوماتيالىق، باسقا ەل وكىلدەرىمەن بولاتىن قارىم-قاتىناستا دا قولدانىلدى. مۇنداي دەرەكتەردى راستاۋشى رەتىندە قادىرعالي بي ءجالايىريدىڭ «جاميع-ات تاۋاريحى»، ابىلعازى ءباحادۇرحاننىڭ «شەجىرە تۇرىك» اتتى تاريحي جىلنامالارىن جاتقىزۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ ۇلگىلەرىنە ءابىلحايىر حاننىڭ رەسەي پاتشاسى ەليزاۆەتاعا جولداعان ديپلوماتيالىق جازبالارى، ماحامبەت وتەمىسۇلى، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ حاتتارىنىڭ ءتىلى جانە ابايدىڭ قاراسوز تۇرىندەگى شىعارمالارىنىڭ ءتۇرىن ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ ۇلگىلەرى دەپ تانۋعا بولادى. نەگىزىنەن، ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ نورمالارى XIX عاسىردىڭ اياعىنا قاراي سويلەۋ ءتىلىنىڭ ىقپالىنا كوبىرەك ۇشىراي باستادى، حالىق ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى بىرتىندەپ ەنە باستادى. بۇل كەزەڭدەگى كوش باسىنداعى دەموكراتيالىق باعىت ۇستانعان «قازاقستان» گازەتى، «ايقاپ» جۋرنالى جانە ت.ب. باسىلىمدار قوعام ءۇشىن وتە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ەرەكشە اتاپ وتسەك، XX عاسىر باسىنداعى كوركەم ادەبي شىعارمالار تىلىندە سويلەۋ ءتىلىنىڭ نورمالارى انىق بايقالادى، بىراق ەسكى جازبا تىلىنە ءتان ءسوز ۇلگىلەرى دە كەزدەسەدى. قازاق قوعامى ءۇشىن ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ سول كەزەڭدەردەگى مادەني-تاريحي سيپاتىنىڭ ءرولى جوعارى بولدى. سەبەبى، حالىقتىڭ تانىمدىق كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، قوعامدىق سانانى وياتۋ، عىلىمي، قۇقىقتىق، ەستەتيكالىق تۇسىنىكتى اجىراتا ءبىلۋ مەن ونى دامىتۋدىڭ تىلدىك قۇرالى رەتىندە جۇمسالعاندىقتان، ەسكى قازاق جازبا ءتىلى مادەني ۇلتتىق تاريحىمىزدا ەرەكشە قازىنا، قۇندى دۇنيە ەكەندىگى انىق.
ءتىل ءبىلىمىنىڭ مايتالمانى، عالىم
ر. سىزدىقوۆا ءوز سوزىندە بىلاي دەيدى: «XV-ءXVىى عع. قازاق حالقىنىڭ مادەني ومىرىندە جاڭا قۇرالا باستاعان حالىقتىڭ سويلەۋ ءتىلى مەن قازاق حالقىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ ارىدەن كەلە جاتقان، پoەزيا ءتىلىنىڭ نەگىزىندە اۋىزشا دامىعان ادەبي ءتىل قىزمەت ەتتى. حV-ءحىح ع.ع. ارالىعىندا قالىپتاسقان كىتابي جازبا ءتىل بىرتە-بىرتە قازاقىلانىپ ءحىح ع. اياعىنا تامان جالپىحالىقتىق نەگىزدەگى جاڭا جازبا ادەبي تىلمەن استاسىپ كەتتى دەپ كورسەتەدى» [سىزدىقوۆا ر. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحى. – الماتى: «انا ءتىلى»، 1993. –319 ب.. 196].
ياعني، قازاق ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى كوپتەگەن تاريحي داۋىرلەردى ارتقا قالدىرا oتىرىپ، قازىرگى تاڭداعى سوزدەردىڭ ادەبي تىلىمىزدەگى قولدانىسىنا اكەلدى. قازىرگى قولدانىستاعى سوزدەردىڭ شىعۋ تەگى مەن دامۋ كەزەڭىن قاراستىرعان كەزەڭدە، نەگىزىنەن ەسكى قازاق سوزدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭدەرىن كورە الامىز. ولاردىڭ ارقايسىسى قoعامداعى وزىندىك مىندەت اتقارعان، التىن قازىنامىز بولىپ تابىلادى.
قازاقتىڭ ەسكى جازبا ءتىلى XV عاسىردان XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى كەزەڭدە قىزمەت ەتتى. ەسكى جازبا ادەبي ءتىل بىردەي بولعان جوق، ءحVىىى عاسىر جازبالارىندا ونىڭ الدىڭعى كەزەڭنەن ەداۋىر «قازاقىلانىپ»، تۇركى ادەبي ءتىل ەلەمەنتتەرى قازاقتىڭ اۋىزشا ادەبي تىلىندەگى تۇلعالارىمەن اۋىستىرىلىپ، حالىققا تۇسىنىكتىلىگى ارتتى. وسى كەزەڭدەگى ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ ءتىلىن ەكى توپقا بولەمىز: 1) قازاقتىڭ اۋىزشا تاراعان بايىرعى ءتول ادەبي ءتىلى مەن ۇلتتىق ادەبي تىلىنە نەگىزدەلگەن ۇلگىلەر (اۋىز ادەبيەتى، اباي، ىبىرايدىڭ شىعارمالىرى، ەكى تىلدىك سوزدىكتەر، كوپشىلىك قولدى كىتاپشالار، ميسسيونەرلىك ادەبيەت ۇلگىلەر); 2) قازاقتىڭ ەسكى جازبا داستۇرىندەگى، ياعني سول كەزەڭدە قازاق توپىراعىندا «كىتابي» تىلدىك ۇلگىدە جازىلعان شىعارمالار ء(دىني تاقىرىپتاعى كەيبىر قيسسالار، يسلام ءدىنىن ۋاعىزدايتىن اۋدارمالار، رەسمي كەڭسە قاعازدارى، ەپيستوليارلىق ۇلگىلەردىڭ تىلدەرى).
ەسكى قازاق ءتىلىن نەگىزگى داۋىرلەرگە ءبولىپ قاراستىرامىز:
- قالىپتاسۋ (حIV-XVII)
- دامۋ مەن جەتىلۋ ءداۋىرى (XVII-XIX عع)
- جاڭا ءداۋىر، ياعني ودان ءارى وركەندەگەن ۋاقىتى ء(حىح ع.)
ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، ەسكى قازاق جازبا ادەبي ءتىلى ءXىح عاسىردىڭ ءىى-جارتىسىنا دەيىن قولدانىس تاۋىپ، كەيبىر ستيلدەردە حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ساقتالدى: XV-ءXVىى عاسىرلارداعى جازبا دۇنيەلەر; قازاقتىڭ حان-سۇلتاندارىنىڭ وزگە ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس قاعازدارى; اتا-بابالارىن تانىتاتىن شەجىرەلەر جازۋ، جازبا تۇردە وسيەتناما قالدىرۋ; ءادىل سۇلتان ەپيكالىق جىرى جانە وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىسناما» اتتى جازبا ەسكەرتكىشتەرى; ابىلعازى ءباحادۇر حاننىڭ «شەجىرە-ي تۇركي» ء(XVIى عع.); قادىرعالي ءجالايريدىڭ «جاميعات-تاۋاريحى» (XVI ع.) زاحريددين بابىردىڭ “بابىرناماسى”; كىتابي ءتىل – شاعاتاي نەمەسە ورتا ازيالىق تۇركى (تيۋركي) ادەبي ءتىلى.
ەسكى جازبا ءتىلىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى حVI-XVII عع. باستاپ حح ع. باسى ارالىعىن قامتيدى جانە ونىڭ تابيعاتى تۋرالى عالىمدار ءوز سوزدەرىندە بىلاي دەيدى: ۆ.ۆ.رادلوۆ «شۇبارلانعان ءتىل»، س.ە.مالوۆ «قوسپا ءتىل»، ءى.كەڭەسباەۆ، ق.جۇماليەۆ «كاستالىق ءتىل»، س.امانجولوۆ «ءدىن ءتىلى»، ب.ابىلقاسىموۆ «كونە ادەبي ءتىل»، س.يساەۆ: «...كىتابي ءتىل گرامماتيكالىق جاعىنان كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ءداستۇرى بار ءتىل»، ع.مۇساباەۆ: «…بۇقاراعا كەڭ تاراعان ءتىل بولدى…»، «كىتابي ءتىل ەشقاشان قۇبىجىق بولعان ەمەس»، م. بالاقاەۆ: «كونە ادەبي ءتىل» – دەپ، تۇركى حالىقتارىنا opتاق ورتا عاسىرلىق ءتىلدى اتايدى دا، ال «كىتابي ءتىل» جاڭا ءتىل، وكتيابردەن كەيىنگى «ادەبي ءتىل»، «قaزipگi ادەبي ءتىل» – دەپ اتالعانى ءجون»; ت. قورداباەۆ: «وتكەنگە قازىرگى ءتىلىمىز مۇناراسىنان قاراۋشىلار، ادەتتە، كونە جازبالار ءتىلىن «قويىرتپاق»، «قويمالجىڭ»، «شۇبار ءتىل»ت.ب. دەپ توقسان ساقكا جۇگىرتىپ سىقاق ەتەدى. بىراق، سول كويىرتپاقتىڭ قازاقتىڭ جازبا ءتىلىنىڭ، ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنداعى العاشقى كەزەڭ، العاشقى ءبىر ءداۋىر بولعاندىعىن مويىنداماۋ تاريحقا قيانات جاساۋ بولار ەدى».
عالىمداردىڭ كوزقاراسى مەن زەرتتەۋلەرىن سارالاي كەلە، ب.ابىلقاسىموۆتىڭ بۇل تۋرالى جاساعان تۇجىرىمىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى: عالىم «كىتابي ءتىل» تەرمينىنىڭ قازاقشا ادەبيەتتەردە ەكى ءتۇرلى ىڭعايدا، ياعني «ءبىرىنشىسى – شاعاتاي نەمەسە ورتا ازيالىق تۇركى ادەبي ءتىلىنىڭ (تيۋركي) ماعىناسىندا، ەكىنشىسى – شاعاتاي ءتىلىنىڭ قازاق اۆتورلارى شىعارماسىندا قولدانىلعان ءتۇرى رەتىندە اتالعانىن ايتا كەلىپ، ەگەر «كىتابي ءتىلدى» شاعاتاي نەمەسە ورتا ازيالىق تۇركى ادەبي ءتىلىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە تانيتىن بولساق، ءحVىىى-ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ساۋاتتى قازاقتاردىڭ بارشاسى ءوز تۋىندىلارىن تۇركى ادەبي تىلىندە جازعان بولادى جانە ول ءتىلدى جەتە مەڭگەرگەن بولادى. ال شىندىعىنا كەلسەك، ءحىح ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن قازاق ازاماتتارى شوقان، ماحامبەتتەر وزدەرىنىڭ اعايىن-تۋماسىنا جازعان حاتتارىن شاعاتاي نە تۇركى ادەبي تىلىندە جازۋى ەشبىر مۇمكىن ەمەس»،- دەي وتىرىپ، بۇل ءتىلدى قازاقتىڭ «كونە ادەبي ءتىلى» دەپ اتاعان دۇرىس دەگەن پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن [ابىلقاسىموۆ ب. حىح ع. ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق ادەبي ءتىلى. –الماتى: عىلىم، 1982. –224 ب.. 121-123].
ءتىلشى عالىم گ.مامىربەكوۆا ءوز زەرتتەۋىندە بىلاي دەيدى: «كىتابي تىلگە» جاتقىزىلعان شىعارمالار تىلىندە قازاق ءتىلىنىڭ ارعى تاريحي دامۋىن كورسەتەتىن قۇرىلىمدىق جۇيە ساقتالعان جانە كونە، ورتا تۇركى داۋىرىندەگى ورتاق تۇركىلىك ەلەمەنتتەردىڭ ۇلتتار تىلىنە ىدىراعاننان كەيىنگى كەزەڭدەردەگى «قازاقى» بولمىسىن بىزگە جەتكىزىپ، ۇلتتىق جازبا ءتىلدىڭ قالىپتاسۋىنا كەڭ جول اشقاندىقتان «كىتابي تىلگە» جاتاتىن جازبالاردى «ەسكى قازاق جازبا ءتىلى» ۇلگىلەرى دەپ تانۋىمىز قاجەت. قازىرگى ادەبي ءتىلىمىزدىڭ قازىنالىق سوزدىك قورىن بارىنشا مولايتقان دا وسى دۇنيەلەر» (مامىربەكوۆا گ. ەسكى قازاق جازبا ءتىلى تۋرالى تۇسىنىك. تۇركولوگيا. -№3-4. - 2010.).
ياعني، حV ع. بەرمەن قاراي قازاق قوعامىندا دۇنيەگە كەلگەن جادىگەرلەرىمىزدى «ەشكىم تۇسىنبەگەن كىتابي تىلدە جازىلدى» نەمەسە «تەك ساۋاتتىلاردىڭ مۇددەسىنە جارادى» دەپ سىرتقا تەپپەي، «تاريحي ءتول تۋىندىلارىمىز» رەتىندە قابىلداۋىمىز قاجەت. ەگەر شىنىمەن دە، ەسكى قازاق جازبا ءتىلى «ازعانتاي توپقا» عانا جارامدى بولعان بولسا، حح ع. دەيىن جالعاسىن تاپپاس ەدى. ەسكى قازاق جازبا ءتىلنىڭ نەگىزگى ستيلدەرىن تومەندەگىدەي توپتاستىرامىز: كوركەم ادەبيەت ءستيلى، پۋبليتسيستيكالىق ستيل، ەپيستوليارلىق ستيل، رەسمي ءىس-قاعازدارى ءستيلى. ولاردىڭ ارقايسىسى بويىنشا توقتالاتىن بولساق:
باسپا بەتىن كورگەن كوركەم ادەبيەت ۇلگىلەرى ء(حىح ع. ەكىنشى جارتىسىندا) توبىنا:
- ءدىني قيسسالار («زارقۇم»، «جۇم-جۇما»، «سال-سال»، «كەربالانىڭ شولىندە»، «تاميمدەر»، «ادام»، «حازىرەت راسۋلنىڭ مەعراجعا قوناق بولعانى»، «بوزجىگىت»); ماحاببات قيسسالارى («تاھير»، «ءۇش قىز»، «ءجۇسىپ-زىليحا»، «قيسسا-ي رۇستەم»); فولكلورلىق جىرلار: («ەر تارعىن»، «قيسسا-ي الپامىس»، «قيسسا-ي قىز جىبەك»، «قيسسا-ي ايمان-شولپان»); ەرلىك قيسسالارى («قيسسا ي قوجا عافان ۋا ءھام سادۋاقاس»، «قيسسا-ي سەرعازى»).
1900-1910 جىلدار ارالىعىنداعى جارىققا شىققان شىعارمالار: قىرىمبايۇلى «ناسيحات قازاقيا»; ن.ناۋشابايۇلى «مانزۋمات قازاقيا»; م.قالتايۇلى «قازاقتىڭ ايناسى»; ابۋباكىر كەردەرى «ادەبيەت قازاقيا»; م.كوپەيۇلى «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى»; م.سەرالين «گۇلكاشيمە»، ت.ب.
قازاق باسپاسوزىنە: «تۇركىستان ۋالاياتى» (1870-1883 جج. تۇركىستان گەنەرال گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت قالاسىندا شىعىپ تۇردى); «دالا ۋالاياتى» (1888 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ، دالا گەنەرال گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى ومبى قالاسىنان شىقتى); مەرزىمدى باسپاسوزدەردىڭ ەكىنشى توبى 1907 جىلى «قازاق»، «سەركە»; 1911 جىلى «دالا»، «قازاقستان»، «ايقاپ»; 1913 جىلى «ەشىم دالاسى»، «قازاق»، 1916 جىلى «الاش»; 1917 جىلى «بىرلىك تۋى»، «ءۇش ءجۇز»، «تىرشىلىك»، «سارىارقا»، «ۇران». عالىم ءۇ.سۇبحانبەردينانىڭ كورسەتۋىنشە «بۇل گازەتتەردىڭ شىعۋىنا ۇكىمەت تاراپىنان كومەك بولعان جوق» [سۇبحانبەردينا ءۇ.، ءداۋىتوۆ س. ايقاپ. – الماتى: قازاق ەنتسيكلوپەدياسى، 1995. –368 ب. 6].
قازىرگى تاڭداعى ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ باستاۋ كوزدەرى تۋرالى مالىمەتتەردى تومەندەگىدەي جەرلەردەن تابا الامىز: XV- ءXVىى عاسىرلارداعى ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ نۇسقالارىنىڭ كوپشىلىگى بىزگە جەتپەگەن، وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى جاعدايلارعا بايلانىستى باسىم بولىگى شەتەلدىك كىتاپحانالار مەن مۇراجايلاردا جاتىر; ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزى – كونە تۇركى ءتىلى، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۇركى تايپالارىنىڭ V-VIII عاسىرلارداعى ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىندە جانە كونە تۇركى، ۇيعىر، اراب جازۋلى جازبا ەسكەرتكىشتەردە ساقتالعان; ءوز كەزىندە كوپتەگەن تۇركى تىلدەس حالىقتارعا ورتاق ءتىل بولعان شاعاتاي ءتىلىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە كونە ءتىلىمىزدىڭ ءىزى جاتىر; سانامىزدا كومەسكىلەنىپ، بەيتانىس سوزدەرگە اينالعان تىلدىك بىرلىكتەردىڭ كۇڭگىرت كەلەتىن تۇسىنىكسىز تابيعاتىن اشۋ، تاريحي سوزدىك قورىمىزدى بايىتۋدىڭ العىشارتى
ءتورت بۇرىش
- تöرت بۋلۋڭداكى بۋدۋنىڭ كوپ باز قىلتىم ءتورت بۇرىشتاعى حالىقتى ءبارىن بەيبىت قىلدىم (كت 29, 30);
- ەچۇمىز اپامىز بۋمىن قاعان ءتورت بۋدۋنىع يىعمىس قىسمىس يايمىس باسمىس ول قان يوك بولتۋقدا كىسرە ەل ءبىتمىس ىچعىنمىس قاچىشمىس… اتا – بابامىز بۋمىن قاعان ءتورت بۇرىشتى قىسقان، جيعان، جايعان، باسقان، ول حان جوق بولعاننان سوڭ ەل بىتكەن، ىشقىنعان (السىرەگەن) (ارجاققا) قاشقان (و 1)
- Ajnalasï altï xan, töŋiregi tört xan, dünijeniŋ tört burïsïn bijlegen xan اينالاسى التى حان، توڭىرەگى ءتورت حان، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن بيلەگەن حان (قادىرعالي ءجالايريدىڭ جاميعات-تاۋاريحى)
- دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىچىن بيلەگەن حان، حالايىقىن ادىللىك ءبىلان سۇرعان حان، يەتىملەرگە راحىم قىلىب، چىعايلارنى تويدۇرعان حان (دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن بيلەگەن حان، حالقىن ادىلدىكپەن ۇستاعان حان، جەتىمدەرگە راقىم قىلىپ، كەدەيلەردى تويدىرعان حان) (قادىرعالي ءجالايريدىڭ جاميعات-تاۋاريحى).
بۇل نەنى كورسەتەدى، الەمنىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى ميفتىك تانىمى كونە تۇرىكتەردىڭ ءسوز
قولدانىسىندا بار. تöرت بۋلۋڭداكى/تورت بۇرىشتاعى مەتافورالى ورالىمى “دۇنيە ءجۇزى، ەل” ماعىناسىندا جۇمسالعاندىعىن. ياعني:
- تIرIك، تIرIكلIك(تۇرك.) – ءومiر; تiرi بولۋ; تiرشiلiك ەتۋ. دۇنيەنiڭ تiرiكلiگi ءبارi مەحنات، اۋرە بولىپ iزدەمە بەكەر انى («شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. 12 ب.); ريزىعى بiتiپ ادامنىڭ، عۇمىرى قالسا، بولادى تiرiكلiكتiڭ ءجونi قالاي («شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. 12 ب.); ريزىعى بiتiپ، ادامنىڭ عۇمىرى قالسا، تiرiكلiگi بولا ما دۇرىس،—دەيدi («شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. 12 ب.).
- تۇمەن – ون مىڭ ادام/اسكەر. اتتارىنان ءجۇز تۇمەن قۇلاعانلار، كوز جاستارىن سەل قىلىپ بۇلاعانلار. «داريعا، پاديشامىز نە بولدى»، - دەپ، ويبايلاسىپ بارشاسى جىلاعانلار [«شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق، 138 ب.]. اتالعان ءسوز پارسى جانە كەيبىر تۇركى تىلدەرىندە «سانسىز، ون مىڭ» دەگەن ماعىنادا يە. التايشا تÿمەن «سانسىز كوپ، قىرۋار». تىلىمىزدەگى تۇمەنباي// تۇمانباي، تۇمەنوۆ سياقتى ادام اتتارىنىڭ ءتۇبىرى دە وسى تۇمەنمەن توركىندەس بولۋ كەرەك. بۇگىندە «ءبىردىڭ كەسىرى مىڭعا، مىڭنىڭ كەسىرى تۇمەنگە» دەگەن ماقال قۇرامىندا ساقتالعان.
- بۇعاز – تاماق، مويىن، بۇعاق. ول نامرۋد يمانسىزدىڭ اتقان وعى بالىقتىڭ بۇعازىنا كەلiپ باتتى («شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. 122 ب. );
- باعىر – باۋىر. تاعى جامسىب انت ەتiپ قىلدى زارىن، ايداھاردىڭ كۇيدiردi باعىرلارىن [«شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. ، 105 ب.].
- اقىق – اشەكەي ءۇشiن پايدالانىلاتىن، ءتۇسi اقشىل باعالى تاس. اپىر-اي، ەرەنباقتا وسى پاتشا، اقىق كوز، التىن شىنجىر، كۇمىس قاقپا («نۇرعازارىن». بابالار ءسوزى: ءجۇز تومدىق. 30 توم: حيكايالىق داستاندار.- استانا: فوليانت، 2006.- 394 ب.).
- قول..اعىزلارىڭىز ءبىر بولسا ۇزاق يىللار ۋا كوب كۇنلەر بۇ يۇرتلار قولۇڭىزدىن چىقماس (تۇركى شەجىرەسى).
مۇنداي مىسالدار ارقىلى ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ شىعۋ توركىنى – كونەدەن ەكەندىگىنە تاعى دا كوز جەتكىزەمىز. عالىم، پروفەسسور ن. ءۋاليدىڭ
مىناداي پىكىرى بار: «ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ نورمالارى، اسىرەسە، ءحىح عاسىردىڭ اياعىنا تامان سويلەۋ ءتىلىنىڭ ىقپالىنا كوبىرەك ۇشىراپ، حالىق ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى جۇيەلى سيپات الا باستادى. بۇل تۇستا ىلگەرىشىل دەموكراتيالىق باعىت ۇستانعان «ايقاپ» جۋرنالى، «قازاقستان» گازەتى، ت.ب. سياقتى باسىلىمداردىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. اسىرەسە، حح عاسىر باسىنداعى كوركەم ادەبي شىعارمالار تىلىندە سويلەۋ ءتىلىنىڭ نورمالارى ايقىن كورىندى، بىراق ەسكى جازبا تىلىنە ءتان ءسوز ۇلگىلەرى دە ءجيى كورىندى، بىراق ەسكى جازبا تىلىنە ءتان ءسوز ۇلگىلەرى دە ءجيى كەزدەسىپ وتىردى».
بۇل جەردە پروفەسسور ن.ءۋالي ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ جۇيەسى تۋرالى پىكىرىن بىلاي ساباقتايدى: ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ ەملە جۇيەسى تىم كۇردەلى بولدى. سەبەبى، ونىڭ تىلدىك جۇيەسىندە، بىرىنشىدەن، قاراحانيد داۋىرىنەن كەلە جاتقان بايىرعى تۇركىلىك سوزدەر مەن تۇلعالار، ەكىنشىدەن، قالىڭ جۇرتشىلىق بىلە بەرمەيتىن اراب، پارسى سوزدەرى، ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ كادىمگى سويلەۋ تىلىنە ءتان ەلەمەنتتەر بولدى. جازبا ءتىل جۇيەسىندە مۇنداي ءۇش ءتۇرلى ەلەمەنتتەردىڭ ارالاس قۇرالاس ءجۇرۋى، ونىڭ ەملە جۇيەسىن وقىپ-يگەرۋگە كوپ قيىندىق كەلتىردى. سونداي-اق قازاقتىڭ ەسكى جازبا ءتىلىن حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توبى عانا قولداندى. جالپىحالىقتىق يگىلىككە اينالىپ، بۇقارالىق سيپات الا قويمادى» ء[ۋاليۇلى ن. تۋعان ءتىل – تۇعىرىڭ / ءتىل جانە قوعام. №4.(42). -2015. – 23 ب.].
ەسكى قازاق جازبا مۇرالارى – ەرتە داۋىرلەردەگى كونە لەكسيكانىڭ كورىنىسى، ولار قازاق حالقىنىڭ تاريحى، مادەنيەتى مەن ءومىر-تىرشىلىگىنەن حابار بەرەدى. ەسكى جازبا لەكسيكالىق ەرەكشەلىكتەردى ساراپتاي وتىرىپ، ءتول سوزدەر مەن كىرمە سوزدەردىڭ جاعدايىن پايىمدايمىز. ال ماعىناسى كۇڭگىرتتەنگەن كونە سوزدەر مەن كىرمە سوزدەر تابيعاتى ءالى دە انىقتاۋدى قاجەت ەتىپ وتىرعانى بەلگىلى. ەسكى قازاق جازبا تىلىندەگى ءتول سوزدەرىمىز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وزگەرىسسىز ساقتالىپ جەتتى. ال ماعىناسى كۇڭگىرتتەنگەن كونە سوزدەر ءالى دە انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى. ەسكى قازاق تىلىندە ءتول سوزدەرىمىز مول، ءارى ماعىناسى باي، ولار كۇندەلىكتى تۇرمىس، تابيعات قۇبىلىستارى، قوعامدىق قارىم-قاتىناس، اسكەري اتاۋلار، شارۋاشىلىق، جان-جانۋارلار، ادامنىڭ دەنە مۇشەلەرى، زاتتاردىڭ ساپالىق قاسيەتى جانە جەر-سۋ اتاۋلارى سىندى الۋان ءتۇرلى تاقىرىپقا قۇرىلعان.
سونىمەن قاتار، قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىنىڭ تولىعۋىنا
فونەتيكالىق تاسىلدەر مۇمكىندىك بەرەدى: حۇكىمەت (ۇكىمەت), لاشكەر (اسكەر), قاعىبا (قاعبا), سان (سەن), مان (مەن), ازھار (ىزعار), اۋاز (اۋەز), تاۋاپ (تاۋەپ), ءازھارا (اشكەرە), داراجا (دارەجە), عايان (ايان), شاھاريار (شاديار), افزال (ابزال), ناجىك (نازىك), تاڭلا (تاڭدا), اميت (ۇمبەت), ءمۇھىر (مەيىر), بارەكاللا (بارەكەلدى), اعىز (اۋىز), ساللا (سالدە), اھىل/احىل/عاقىل (اقىل), ءمۇھىربان (مەيىربان), عارىز (ارىز), زيھىن (زەيىن), شاتلىق (شاتتىق), ىزلەۋ (ىزدەۋ), شاپشاق (شاپشاڭ), ۇجماق (جۇماق), نىعمات (نىعمەت), ءۇزىم/يۇزىم ء(جۇزىم), زيرەك (زەرەك), شۋرات (سۋرەت), ءحادىر (قادىر), ءسىنبىل ء(سۇمبىل), پاك (پاك), ناجاعاي (نايزاعاي), ءداليل (دالەل), حىزىر (قىزىر), ءمىنوت (مينۋت), جۇمعا (جۇما), ءسۇننات (سۇننەت), حاقيقات (اقيقات), حۇماي (قۇماي), حۇرمەت (قۇرمەت), ارىسلان (ارىستان), جەتىملىك (جەتىمدىك), دابىس (دىبىس), احىرىن (اقىرىن), تيىش (تىنىش), قورقاقلىق (قورقاقتىق), ءبۇتىل (بۇكىل), ياز (جاز), قاتا (قاتە), عاشىقلىق (عاشىقتىق), جومارتلىق (جومارتتىق).
دىبىستىق ەرەكشەلىگى بار سوزدەر: سارناۋشى ەدى ەلىگە، زارناماسقا بولا ما، قىزىققان سوڭ ءتوس پەن تەرىگە؟!(«توعاي بويىندا ەدىگە بالاسى بەيسەنگە بىرەۋدىڭ ايتقانى»); قىزىل ياقۇت ەسىكتە تەلەفون تۇر، ماشينامەن ورناتقان توزباس، سىنباس («ءبىر ۇيگە»); اقىماقلىقتان سويلەيمىن اڭگىمە ايتىپ، كەيدە تانىپ ەسىمنەن، كەيدە قايتىپ («قاناعات تۋرالى جۇمباق ولەڭ»); ونەردىڭ جاستىقتاعى (جاسلىقتاعى) ءبارى كوشىپ، كۇن ەدى ۇمىتشاقتىق ورنىن باسقان («كاف پەن نون»); سەن يلان(ينان), انت امانسىز، تىلىمە نان، قالمادى بۇ دەنەمدە ءبىر تامشى قان («كاف پەن نون»); ءتاڭىرىم ءبىزدى ء(بىزلى) قادىرلەپ، جاقسى (ياقشى) كۇتتى، قانداي جەردى بىزدەرگە (بىزلەرگە) قونىس ەتتى؟! («مىنىلمەگەن كولىك»); يت (ەت) جۇرەگىم تۇزۋگە ءبىر اينالماي (ايلانباي), جاھۋتتىڭ ناسرانيعا قىلعانلارىن عارىز ەتىپ سول ۋاقىتتا حابار بەردى («ابىراھا مەن مۇعىلاب»); مۇنى ەستىپ رۋم پاتشاسى قايعىلانىپ، ويلاندى ءاربىر قيال كوڭىلىنە الىپ («ابىراھا مەن مۇعىلاب»); جامونگە الىسلىقتان قيىن بولدى، قايساردان ۇرىسپاققا اسكەر الىپ (ابىراھا مەن مۇعىلاب); جاھۋتلاردىڭ ءناسىرانيدى كۇيدىرگەنىن، قاعازبەن (ازھار) ىزعار ەتىپ ءبىلدىردى انا (ونى)(«ابىراھا مەن مۇعىلاب»); ناجاشى پاتشا قايراتلاندى مۇنى ەستىپ، قىساسىن اپەرمەككە كوڭىلى كەتىپ (ابىراھا مەن مۇعىلاب); قىردىلار ەرلەرىنىڭ ءبارىن ھاما،ۇل (وعلى) – قىز، قاتىنلارىن ساتتى جانە (جانا) («ابىراھا مەن مۇعىلاب»).
فونەتيكالىق ءتاسىل كەزىندە دىبىستىق ترانفورماتسيالار ورىن السا، لەكسيكا-سەمانتيكالىق ءتاسىل كەزىندە ءسوزدىڭ سىرتقى فورماسى مەن دىبىستىق كەشەنىندە ەشقانداي وزگەرىس بولمايدى. لەكسيكالىق سەمانتيكالىق تاسىلگە مىنا سوزدەردى قاراستىرۋعا بولادى: ءۇشبۋ، شارپى، جاي، قارىنداس، ۇرعاشى، قۇدا، ءدۇر، لاعىن، مالما، شارتىق، قياپات، پۇل، قۇجىرا، كەجىم، مور، كىرەكەش، شىرعا، سارۋار، ت.ب. مىسالى: سارناۋشى ەدى ەلىگە، زارناماسقا بولا ما، قىزىققان سوڭ ءتوس پەن تەرىگە؟! («توعاي بويىندا ەدىگە بالاسى بەيسەنگە بىرەۋدىڭ ايتقانى») – ن-ل; قىزىل ياقۇت ەسىكتە تەلەفون تۇر، ماشينامەن ورناتقان توزباس، سىنباس («ءبىر ۇيگە») – ي-ج; اقىماقلىقتان سويلەيمىن اڭگىمە ايتىپ، كەيدە تانىپ ەسىمنەن، كەيدە قايتىپ («قاناعات تۋرالى جۇمباق ولەڭ») – ل-ت; سەن ينان، انت امانسىز، تىلىمە نان، قالمادى بۇ دەنەمدە ءبىر تامشى قان («كاف پەن نون») – ن-ل; ءتاڭىرىم ءبىزلى قادىرلەپ، ياقشى كۇتتى، قانداي جەردى بىزلەرگە قونىس ەتتى؟! («مىنىلمەگەن كولىك»); قىردىلار ەرلەرىنىڭ ءبارىن ھاما، ۇل (وعلى) – قىز، قاتىنلارىن ساتتى جانا («ابىراھا مەن مۇعىلاب»); توعىز اي، ون كۇن تامام وتكەننەن سوڭ، بiر ەر بالا دۇنيەگە كەلتiردi ەندi (شاھماران); الالدى كوڭلىم قالاماي، قالايدى كوڭلىم ارامدى («الپامىس باتىر قيسساسى»); موللالار سىزعان الا حات، ءبىزدىڭ ءبيلان باس قوسىپ، ويناپ-كۇلمەك سالتانات («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار سوزى) – ل-د، ا-ءا; يت (ەت) جۇرەگىم تۇزۋگە ءبىر ايلانباي (اينالماي) ، ۇيتقىپ سوققان بورانداي ويدا ءجۇرمىن («مىنىلمەگەن كولىك»); جاز وقىپ، (اينالىپ) ايلانىپ كۇن كۇزگە تامان شارۋا ەسكەرىپ، جيناسىپ، ءشوپ، شار، سابان («بوگەلگەن حات») – ي-ە، ل-ن; مۇنى ەستىپ رۋم پاتشاسى قايعىلانىپ، ويلاندى ءاربىر قيال كوڭىلىنە الىپ («ابىراھا مەن مۇعىلاب») – ۋ-ي;
جاھۋتلاردىڭ ءناسىرانيدى كۇيدىرگەنىن، قاعازبەن ازھار (ىزعار) ەتىپ ءبىلدىردى انا (ونى) («ابىراھا مەن مۇعىلاب») – ا-ى، ا-و;
دىبىستىق ەرەكشەلىگى بار سوزدەر: جۇمىرىقتاسىپ جۇرگەندە، مۇرىندارى قاناستى («سايىن باتىر») – م-د; تاعى جامسىب انت ەتiپ قىلدى زارىن، ايداھاردىڭ كۇيدiردi باعىرلارىن («شاھماران») – ع-ۋ; شاقپا جاعىپ سول جەردە وتتى جاعىپ، پiسiردiلەر باناعى كيiك ەتiن («شاھماران»); - بازاردا ھەش ادام جوق، دۇكەن جابىق،بۇ كۇن ءالi سەنبi كۇن، بايرام با ەدi? («شاھماران». بابالار ءسوزى) – ب-م; اندا تۇرعان پەرiلەر باقىردىلار، داۋىس قىلىپ بارشاسى اقىردىلار («شاھماران»); ايعايلاپ وتە شىقتىق جاناسالاپ، ات بويى ارامىزدى اۋاشالاپ («قۇماش قوڭىر حيكاياسى». بابالار ءسوزى.) – ا-و; اگار جەلدi ەركiنە قويا بەرسەم، ۇشار ەدi ماقتاداي بولىپ تاۋلار («شاھماران». بابالار ءسوزى) – ءا-ا; كوڭىلى مەكەم تولعان سوڭ، قۋاتتانىپ بولعان سوڭ، جاراعىن الدى سايلانىپ («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار سوزى – م-ب; بولىپتى عيار ەلشi ات سەكiلدi, الدىنا ول ادامنىڭ ءجۇرiپ كەلدi («شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. 69 ب. 1920 جول) – ع-ج; ول شاھاردا تۇردىم مەن ەندi قالىپ، كەزiپ ءجۇردiم بازارعا دايىم بارىپ – ا-ە، م-ن.
ال، ارتىق تىلدىك بىرلىكتەرگە: ءسوز باسى: حۇكىمەت (ۇكىمەت), لاشكەر (اسكەر), عايان (ايان), عاقىل (اقىل), عارىز (ارىز), ءىلايىم (لايىم), ۇعىل (ۇل), ءحارىپ ء(ارىپ), ءھۇممات ء(ۇمىت), عاتىر ء(اتىر), عازاپ (ازاپ), عاراب (اراب), حيساپ/قيساپ (ەسەپ), حاقيقات (اقيقات), عىلاج (لاج), عاۋرات (اۋرەت), عادىل ء(ادىل), عادەت (ادەت) ، حايلا (ايلا), عادىلدىك (ادىلدىك), ءھار ء(ار), ھەش (ەش), ھەشبiر (ەشبىر), اندان (ودان), ھارنە (ارنە ), ھەشتەمە (ەشتەمە), ھەشبىر (ەشبىر), عازازىل ء(ازازىل), عازات (ازات); ءسوز ورتاسى قاعىبا (قاعبا), شاھاريار (شاديار), جۇمعا (جۇما), تىرىكلىك (تىرلىك), مينحنات (مەحنات), اعىزا (اعزا), ماعلۇم ء(مالiم), ەردى (ەدى), جىعىلار (جىلار); ءسوز اياعى ناقىليات (ناقىل), دوست (دوس), سوڭىرا (سوڭ), سافا (ساف), قۇداۋاندا (قۇداي), تۇعرىسىندان (تۇرعىسىنان), دەيىپ، دەيۇرلەر (دەپ، دەيتىن), ءدۇنيات (دۇنيە), كەزلىك (كەز), ءموھىر ء(مور), نەكاھ (نەكە), كەتپەسىن-لار (كەتپەڭدەر), سولاردايىن (سولارداي), كەرەمەتلى (كەرەمەت), بارماقتىققا (بارۋعا), ايتقىل (ايت ), وقىعىل (وقى), بۇزباقلىققا (بۇزباۋعا), سالىڭ (سال), ەلتىپ (ەتىپ), قاراعىل (قارا) ت.ب. جاتقىزامىز.
سوزدەردىڭ بىرنەشە تاقىرىپتىق توپتارعا ءبولىپ قاراستىرامىز:
- الەۋمەتتىك-قوعامدىق، ساياسي اتاۋلار: باسالقا، بەندە، زاڭگى، ۇكىرداي، ءسارۋار،
- ءدىني ۇعىمدارعا بايلانىستى اتاۋلار: قىرىق شىلتەن، عايىپ ەرەن، قارى، باددۇعا، تامكۇن.
3.تۇرمىستىق زات اتاۋلارى: شاناش، پارشا، ءماۋلىم، ساركە، ادالباقان، اقىق، ءزۇبارجات ت.ب.
4.تابيعات قۇبىلىستارى اتاۋلارى: زاعىپىران، ساندال بيقام، توراڭعى، ۋاقۋاق، بورىق. قولات
- جان-جانۋارلار، اڭ-قۇس اتاۋلارى: نۇرعازارىن، ساۋىس، سيقنۇقىر، بۇلدىرىق، نارشا، ۇلەك، وقپاق،
- ساۋدا-ساتتىققا بايلانىستى اتاۋلار: كوكالداش، قاداق، پۇت،
- تۋىستىققا بايلانىستى اتاۋلار: جۇراعات، ۇرعاشى، وعۇل، قىز ت.ب.
- ابستراكتسيالىق اتاۋلار: ماقسۇت، ماعلۇم، الالدىق ت.ب.
- ءتۇر-ءتۇس اتاۋلارى: باران، بەدىرەك، بورتە، بۇلا ت.ب.
مىسالى:
ءۇشبۋ
- ءۇشبۋ – «وسى، وسىناۋ» ماعىناسىنا يە
- ورازا تۇت، ءۇشبۋ ايدا وقىپ قۇران، قاراڭعى كەردە شامىڭ جاعىپ تۇرعان («جاراپازان»); تىرلىكتە ءۇشبۋ حاتتى تامام قىلعان، ءسوز ايتتىم ىقىلاسپەن بۇرىنعىدان («مىسال-اڭىز ۇلگىلەرى»); ابىراھا مەكەرلىكتى كوڭىلىنە الىپ، ءبىلدىرىپ ءۇشبۋ ءسوزدى (از ھار) ىزعار ەتتى («ابىراھا مەن مۇعىلاب»); وزىڭە ءۇشبۋ جۇمىس الاشاق پا ەدى، مەككەلىك قۇرايىشتىڭ كەتاسى ەدىڭ («ابىراھا مەن مۇعىلاب»). بۋ، شول، ءۇشبۋ، تونا ءۇشبۋ يەردە بارچامىز قىرالى دەبزار قىلدىلار (ابىلعازى ءباھادۇر، تۇركى شەجىرەسى).
- ءۇشبۋ كەچەنىڭ ىچىندە كەلىب مەڭعا جاۋاب بەر تەدىلەر (ابىلعازى ءباھادۇر، تۇركى شەجىرەسى).
- ءۇشبۋ ۋاقىتدا كورەلنىڭ پادشاھلارى ششيبان حان ءناسىلىندىن ەمەش بىراق يىرىق
- يەر تۇرۇر انىڭ راستىن يالعاننىن ءتاڭرى ياحشى ءبىلۇر (ابىلعازى ءباھادۇر، تۇركى شەجىرەسى).
ءۇشبۋ پالە، ءۇشبۋ ەر، ءۇشبۋ كۇن، ءۇشبۋ ءسوز، ءۇشبۋ ءتۇنى، ءۇشبۋ زامان، ءۇشبۋ ءىس، ءۇشبۋ يەر، ءۇشبۋ جاي، ءۇشبۋ جول، ءۇشبۋ ۋاقىت، ءۇشبۋ قيسسا، ءۇشبۋ ءپاني، ت.ب.
ءۇشبۋدۇر
بىلالعا راسۋل ايتتى قىلىپ ءپارمان: - حابار قىپ حالىقتىڭ ءبارىن كەلتىرىپ سان. اقىرعى وسيەتىم ءۇشبۋدۇر، - دەپ، بۇل كۇندە سان وسيەت ايتا – ءدۇرمان ء(ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى «پايعامباردىڭ سوڭعى تىلەگى»).
ءدۇر
- ءدۇر/دۇررى اراب ءسوزى، «تەڭىز تۇبىنەن الىناتىن قىمبات باعالى اسىل تاستىڭ ءبىر ءتۇرى، ءىنجۋ، مارجان; كەرەمەت، زور، اتاقتى» دەگەن ماعىنالارعا يە. مىسالى: قالدىرعان سۋ تۇبىندە ءدۇردىڭ تاسىن، تۇسپەيدى كوزگە ءار نارسە، بولسا اسىل («ادام ەكى ءتۇرلى»); ادەتىڭ: ءدۇر ولەڭگە ايات جازباق، تىمشىم قىپ (تاماسىن قور عىپ) بىرەۋدىڭ عايىبىن قازباق («ءماشھۇر-ءجۇسىپ پەن عالى كۇزەمبايۇلى ايتىسقانى»)
- «ءدۇر» قوسىمشاسى
سۇرادى ساۋال ەتىپ مۇتىلابتان: - ماعلۇم ەت: نە جۇمىسقا كەلە ءدۇر سەن (سان) (م-ج. ابىراھا مەن مۇعىلاب); اركىم-اق عيبرات قىلىپ ويلاۋ كەرەك، اللانىڭ بولعان ءدۇر دەپ ءبىراداسى (م-ج. «قاجىلارعا»); مۇتىلاب پاتشاعا ايتتى قىلىپ ازھار (ىزعار), ەكى ءجۇز تۇيەلەرىم كەلىپ ءدۇرلار (م-ج. ابىراھا مەن مۇعىلاب).
شارپى ءسوزى «جارتى» دەگەن ماعىناعا يە بولعان: ءراسۋلدىڭ جاسى شارپى قىرىققا كەلىپ، ايتايىن پايعامبارلىق كەلگەنلەرىن («ابىراھا مەن مۇعىلاب»). «شالا-شارپى» دەگەن قازاقتا ءسوز بار. مۇنداعى شالا ءسوزىنىڭ ماعىناسى بەلگىلى، بىراق شارپى ءسوزىنىڭ ماعىناسى بۇلىڭعىر. شارپى ءسوزى تۋۆا تىلىندە ««جارتى» ۇعىمىن بىلدىرەدى، سوندا «شالا-شارپى» قوس ءسوزىنىڭ ماعىناسى «شالا-جارتى» بولماق. شالا، شارپى سوزدەرى وتقا بايلانىستى ايتىلادى. «ءسوزدىڭ الاسى – جامان، وتتىڭ شالاسى – جامان» دەگەن قازاقتا ماقال دا بار. جالپى العاندا، «شارپى» ءسوزى «تولىق ەمەس، جارتىلاي» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
قارىنداس «اعايىن، تۋىس» ماعىناسىندا جۇمسالعان: قادىرلەس، حالىق، اعايىن، قارىنداسى، تالاسىپ بىردەي ءوسىپ – مال مەن باسى («قاجىلارعا»); سەنىكى – جان اشىعان قارىنداستىق، ماقسىز جاھيل اسەرى جۇرتقا پاشتىق («ءماشھۇر-ءجۇسىپ پەن عالى كۇزەمبايۇلى ايتىسقانى»).
«جاراتۋشى، قۇداي» ماعىناسىندا «قۇدا» ءسوزىنىڭ قولدانىسى مىناداي: قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن بولعان نارسە جىلايمىز ەندى مۇنى كىمگە شاعىپ؟! («قامارالدين حازىرەت»); قۇدانىڭ فازىلى مەنەن نۇرى ءتيىپ، بەرىلگەن عىلىم حيكمەت ادام ەدى («قامارالدين حازىرەت»); ءبىر قۇدا حاكىم بولىپ، قىسىم ەتەر، ۋاعدا اكىرامىن بولارمىن ماقشار كۇنى («پايعامباردىڭ وسيەتى»).
«قۇدا» ءسوزىنىڭ «پايعامبار، بەلگىلى مۇسىلمان يەسى» ماعىناسى جۇمسالعان: سالىمگە راسۋل قۇدا قىلدى ماعلۇم، حاقيقات: ءجاننات ءدۇر-ورنىم مەنىڭ («پايعامباردىڭ وسيەتى»); سول جىلى راسۋل-قۇدا دۇنيەگە ەندى، اۋەلگى موم جازاسى ءۇشبۋ ەر-ءدى (ابىراھا مەن مۇعىلاب); اسحاپتىڭ جاماعاتپەن تۇرعاندارىن قارادى راسۋل قۇدا نازار سالىپ («پايعامباردىڭ وسيەتى»).
الەۋمەتتىك-قوعامدىق، ساياسي اتاۋلارعا:
- باسالقا – اقىل (كەڭەس), باسۋ ءسوز ايتۋشى. قىزىقتى باستاۋ ءۇشىن باسالقالار، توي سوڭىن اتقا اۋداردى تىم ۇزاتپاي («قۇماش قوڭىر حيكاياسى». بابالار ءسوزى).
- زاڭگى، ۇكىرداي – شەن، بيلىك اتاۋى. جيىلعان زاڭگى، ۇكىرداي، باي-باعلانعا، ءبىر تويدا توتاي كەپتى انتالاتىپ («توتاي سال». بابالار ءسوزى).
- كەرەشى – كەلىستىرۋشى، اراعا ءجۇرۋشى، ءبىتىستىرۋشى
- ءسارۋار/سارۋار – باسشى، كوسەم (مۇحاممەد پايعامباردىڭ اتىنا بايلانىستى قولدانىلادى), باستىق، جەتەكشى. «مەن ەندi سول ءسارۋاردi iزدەيiن»، - دەپ،امانداسىپ ولارمەن كەتiپ قالدى(«شاھماران». بابالار ءسوزى)
- ىلگىداي – لاۋازىم يەسى، ۇكىردايدىڭ ورىنباسارى. مانساپتى: ءبىرى ۇكىرداي، ءبىرى ىلگىداي، ءار ءتۇرلى قۇرمەتتەلدى تاعاممەنەن («قۇماش قوڭىر حيكاياسى». بابالار ءسوزى).
تۋىستىق اتاۋلار
- جاناپ – جاقىن، جاماعايىن، تۋىس. عالىم تاعى سۇراعىن ساباقتادى، تىڭداپ وتىر حاليفا جاناپتارى («عالىم قىز بۋادات». بابالار ءسوزى).
- ءبىر تۋما – ءبىر تۋعان تۋىس، تۋىسقان. ءبايبورى اكەسى ءھام قۇلتاي، ءھام شىنىباي دەگەن ۇشەۋى ءبىر تۋما ەكەن («قيسسا-ي الپامىس باتىر». بابالار سوزى).
ابيتجانوۆا ج.ا.،
ەشمەتوۆا ب.ب.، ەسبوسىنوۆ ە.ز،
ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى
ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى
