Bügın — qazaqtyŋ bırtuar aqyny Abai Qūnanbaiūlynyŋ tuǧan künı. Däl osy kün 2020 jyldyŋ 5 tamyzynda Ükımet qaulysymen Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda “Abai künı” dep bekıtılgen bolatyn. Mıne, sodan berı 10 tamyz — qazaq halqy üşın aituly mereke.
Aldaǧy 2025 jyly Abai Qūnanbaiūlynyŋ tuǧanyna 180 jyl tolady. Atauly data eleusız qalmaityny sözsız. Osyǧan orai abaitanuşylardyŋ pıkırın sūrap kördık.
«ZERTTEULERGE JAN-JAQTY QOLDAU QAJET»
Belgılı abaitanuşy, akademik, Abai akademiiasy ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory Jandos Äubäkır Abaidyŋ 180 jyldyq mereitoiy keŋ kölemde atalyp ötıluı kerek dep esepteidı.
- 2025 jyly elımız qazaq ädebietınıŋ klassigı, ūly aqynymyz Abai Qūnanbaiūlynyŋ 180 jyldyǧyn keŋ kölemde atap ötetıne senımım mol. Būl rette köbınese ūly tūlǧalarymyzdy tanytu barysynda mereitoilyq sipat alyp jatatynyna ökınışımızdı de bıldıremız. Abai mūrasyn nasihattau belgılı kezeŋder kezınde ǧana emes, jüielı türde jürgızılıp jatsa qūba-qūp. Äitse de arnaiy “Abai künıne” orai jäne mereitoilyq jyldary häkım mūrasyna keŋınen peiıl bıldırıp jatsa, ony da quanyşpen qabyl alamyz.
Mırjaqyp Dulatov «Zäredei şübä etpeimız, Abaidyŋ ölgen künınen qanşa alystasaq, ruhyna sonşa jaqyndarmyz, halyq aǧarar, öner-bılımge qanar, sol künderde Abai qūrmetı künnen-künge artylar. Bırınşı aqynymyz dep qadırlı halqy jiı-jiı ziiarat eter, halyq pen Abai arasy küştı mahabbatpen jalǧasar. Ol künderdı bız körmespız, bıraq bızdıŋ ruhymyz sezer, quanar», – dep aitqanyndai jyldan-jylǧa häkımge degen qūrmetımız de artyp, abaitanudyŋ da kökjiegı keŋeie bermek. Şyndyǧynda da uaqyt köşı qanşa alystaǧanymen de, ūly aqyn mūrasyna, ruhyna sonşalyqty jaqyndai bererımız anyq. Ūly aqyn ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zertteu, nasihattau baǧytyndaǧy jūmystarǧa memlekettık deŋgeide jan-jaqty qoldau qajettıgı aiqyn, - deidı abaitanuşy Jandos Äubäkır.
«ÄR QALADA ABAIDYŊ ESKERTKIŞI TŪRUY KEREK»
Filosof, teolog, abaitanuşy Dosym Omarov Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda abaitanu salasynda ǧylymi ızdenıs jaǧynan alǧa jylju bolmady, kerısınşe qūldyrau baiqalǧanyn aitqan bolatyn. Al aldaǧy 180 jyldyqta ǧalym abaitanudan ne kütedı?
– Kelesı jyly Abaidyŋ tuǧanyna 180 jyl tolady. Degenmen, būl mereitoi bolyp eseptelmeidı. Sebebı, mereitoilar tek 25 jyl saiyn atalyp ötıledı. Sonda da är jyly Abaidyŋ tuǧan künı abaitanu salasy turaly zerdelep, oilastyryp, atqarylǧan jūmystarǧa qorytyndy jasap, keleşekke jospar qūruymyz qajet. Abaitanudyŋ bügıngı jaǧdaiy jaqsy dep aita almaimyn. Sebebı, Abaiǧa közqaras älı özgergen joq. Sol būrynǧy qalpy eskı közqaraspen kele jatyr. Keŋestık däuırdegı ruhani meşeldık älı de sol küiı jalǧasyp kele jatyr. Alǧaşynda Abaiǧa jaŋa közqaras turaly Abaidyŋ 150 jyldyǧynda köp aitylǧan. Ol kezde el täuelsızdık alyp, jaŋa közqaraspen qarai bastaǧan edı. Degenmen, keiın sol sarynda qalyp qoiǧan sekıldı.
Men 2008 jyly Abai ortalyǧyn aşu turaly ideia ūsynǧanmyn. Ministrlıktıŋ qolyna özım aparyp bergenmın. Sodan keiın Almatyda, Astanada kei oqu oryndarynda Abai ortalyqtary aşyldy. Universitetter aşyldy. Bıraq olar älı künge deiın öz mındetterın dūrys oryndamai otyr.
Abaidyŋ tuǧan künı qarsaŋynda osy mäselelerdı qarau kerek. Abaitanudy jandandyruymyz kerek. Türlı konkurstar ūiymdastyryp, olar turaly jazyp, halyqqa taratyp, Abaidyŋ “tolyq adam” ılımın halyqqa tüsındıru kerek. Sol kezde adam özınıŋ ömırde jetken deŋgeiın tüsınıp, alǧa ūmtylar edı. Sondai-aq, ärbır qalada Abaidyŋ eskertkışı tūru kerek. Sonda är qazaq Abaidy esıne tüsırıp, ılımın ūǧynyp alar edı.
Bız Abaidy dūrys tüsınıp, onyŋ mūrasyn dūrys qoldanatyn bolsaq, ömırdegı köptegen qiynşylyqtardy oŋai şeşe alar edık. Elımızde köptegen mäsele bar. Sony şeşu jolynda Abai mūrasy ülken tırek bola alady. Abai häkım bolǧandyqtan onyŋ mūrasynda bükıl ömır turaly bılımnıŋ bärı bar. Degenmen, ony tolyq tüsınbei jürmız, - dedı Dosym Omarov.
“ABAI MEREITOILARY “GALOChKA” ÜŞIN ÖTUDE”
Abaitanuşy ǧalym Asan Omarov Abaidyŋ mereitoilaryna, ony nasihattauǧa da köŋılı tolmaitynyn aitty.
- Abaidyŋ mereitolary “galochka” üşın ötude. Abaitanu salasy tūralap tūr. 180 jyldyǧy jaŋa serpın äkeledı dep ötırık aita almaimyn. Sebebı, Abaiǧa, onyŋ mūrasyna degen būrynǧy qūrmet joǧaldy. Nasihattau joqtyŋ qasy. Ärine, būl jaqsylyqqa aparmaidy. Abaitanu pänı äsırese, mūǧalımderge oqytylu kerek.
Abaidyŋ 175 jyldyǧy eskı sarynda öttı. Äuezov aitqan degennen aspai qaldyq. Abaidyŋ üş tomdyq tolyq jinaǧy syn kötermeidı. Öte älsız basylym. Ol turaly syni maqala da jazǧanmyn. Men özım jaŋa ülgıdegı tolyq jinaqty äzırlegen edım. Ony elep, eskergen pende bolmady. Būl özım üşın ökpe emes, Abaiǧa qiianat degen oidamyn. Bır sözben aitqanda, Abai keŋes däuırı tūtqynynda qalyp qoidy. Abai jinaǧynda täuelsızdıkdıktıŋ eş belgısı joq. Būdan asqan masqaralyq bola ma?!- dedı abaitanuşy Asan Omarov.
“ABAIDY İDEOLOGİIаǦA AINALDYRMAI, QAZAQ ADASUYN TOQTATPAIDY”
Ärıptesınıŋ sözıne Abai ılımın zertteuşı, professor Bauyrjan Erdembekov te qosylady.
- Abaidyŋ aldaǧy 180 jyldyq mereitoiynan köp eşteŋe küte qoimaimyn. Bızde bärı nauqanşylyq. Taǧy sol Abaidyŋ atyn qalaǧa, köşege, mektepke beru, eskertkışın aşu, mūqabasyn altyndap kıtabyn şyǧarumen jalaulatyp toidy ötkızemız. Abaidy ideologiiaǧa ainaldyrmai qazaq adasuyn toqtatpaidy. Qytai Konfusii ılımın özderınıŋ basty ūstanymy etıp otyr. Är memlekettık qyzmetker Konfusii ılımın meŋgeruge mındettı. Qytaidyŋ aqşaly käsıpkerlerınıŋ denı el ǧylymynyŋ damuyna qyruar qarjy qūiyp otyrady. Mıne, būl - konfusiişyldyqtyŋ bır körınısı. Solardan ülgı alu qajet.
Qazaq qoǧamy tüpkılıktı qazaqşa söilemei, ūlt tılınde oilanbai, Abaidy tüsıne almaidy. Sol sebeptı aldymen qūrdymǧa ketıp bara jatqan qazaqtyŋ tılın aman saqtap qalu kerek. Sonda ǧana qazaqqa Abai keledı.
Ekınşı mäsele, Abaidy mektepte oqytu dūrys jolǧa qoiylmaǧan. Köbıne şalasauat mūǧalımnıŋ kesırınen oquşy mekteptı bıtırgende Abaidy bılıp emes, Abaidan jerıp şyǧady, - dedı Bauyrjan Erdembekov.
Sondai-aq, professor Abai şyǧarmaşylyǧyna qyzyǧatyn daryndy oquşylardy qoldau qajetın aitady.
- Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiy pandemiia qarsaŋynda boldy. Äitpegende taǧy sol şabylyp toi jasap, şapan kiıp qaryq bop tarqar edık. Prezident Semeige kelıp, Abai men balalarynyŋ eskertkışın aşty. Aqşoqy, Jidebaidaǧy Qūnanbaidyŋ kesenesı men Abaidyŋ muzeiı jöndeldı, oǧan qyruar aqşa kettı. Bolǧany – sol. Menıŋşe, jalpy Konfusii instituty siiaqty Abai instituty jeke boluy kerek. Ministrlık, ne universitet tarapynan emes, tıkelei ortalyqtan qarjylandyrylatyn. Sol instituttyŋ qajetıne qarai är öŋırde filialy jūmys ısteu kerek. Sonda ǧana abaitanu salasy ǧylymi türde sapaly damidy. Al qazırgı universitet ışındegı ortalyqtar ūtqan jobalarynyŋ arqasynda öz künın özı zorǧa körude. Ǧylymi jobamen Abai ılımımen qarulanǧan ūlttyq ideologiia qalyptastyru mümkın emes. Bız qandai da bır mereitoiǧa josparly daiyndyqpen kelmeimız. Bärı nauqanşylyq, köz boiauşylyq. Jyl saiyn oquşylar arasynda "Daryn" ortalyǧy ötkızetın Abai oqularyna qomaqty qarjy bölıp, joǧary deŋgeide ötkızse, toiǧa qosylǧan üles sol bolar edı. Abai men Şäkärımnıŋ, Abaidyŋ basqa şäkırtterınıŋ bükıl şyǧarmalaryn jatqa soǧyp tūrǧan asa daryndy, ūltjandy jastardyŋ bas jüldesı arzanqol planşet boldy. Al prezident sol joly jekpe-jektıŋ jeŋımpazyn qabyldap jatty. Mıne, bızdegı ǧylym-bılımge degen közqaras. Menıŋ oiymşa, Abai oqularynyŋ jeŋımpazy kölık mınıp, jetekşısıne päter beru kerek. Sonda ǧana şyn darynǧa degen közqaras özgeredı.
Al bız abaitanuşy retınde "Abai qarasözderınıŋ tezaurusy" taqyrybynda ǧylymi joba oryndap jatyrmyz. Abaitanudaǧy aqtaŋdaq bop jatqan taqyryptardyŋ ışınde "Aqyn kıtaphanasy", "Abaidyŋ ädebi ainalasy" degen mäselelerdı qauzap jürmız, - dedı abaitanuşy Bauyrjan Erdembekov.
«ATQARYLǦAN JŪMYSTAN KEMŞILIK KÖRETINDER BAR»
Al abaitanuşy Jandos Äubäkır Abaidyŋ 175 jyldyǧynda jasalǧan auqymdy jūmystardy tızıp berdı.
- Älem de uaqyt kezeŋı ötken saiyn Abaidy tanu üstınde. Äsırese, aqynnyŋ 175 jyldyq mereitoiy kezınde auqymdy jūmystar jasaldy. Memleket basşysynyŋ «Abai jäne XH ǧasyrdaǧy Qazaqstan», «Abai – ruhani reformator» atty baǧdarlamalyq maqalalary jaryq körıp, köptegen ızgı bastamalar negızı qalandy.
Oǧan mektep oquşysy Läilım Şyraq Erlanqyzy bastap, memleket basşysy qoldap, estafetany Dimaş Qūdaibergenge joldaǧan Abai öleŋın oqu chellendjın mysalǧa keltıruge bolady. Chellendj halyqaralyq auqymǧa ie boldy. Qazaqstan aumaǧynan şyǧyp, keŋge taralǧan marafonǧa tanymal şyǧarmaşylyq tūlǧalar qatysty
175 jyldyq mereitoi aiasynda ūly aqyn, oişyl, aǧartuşy şyǧarmalary älemnıŋ 10 tılıne audaryldy. Türkı mädenietı halyqaralyq ūiymynyŋ Tūraqty Keŋesınıŋ XXXVII-şı otyrysynda TÜRKSOI 2020 jyldy türkı älemınde «Abai Qūnanbaiūly jyly» dep jariialau turaly şeşım qabyldady.
2020 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ Singapurdaǧy, Bolgariiadaǧy, Mysyrdaǧy, Päkıstandaǧy, Majarstandaǧy, İrandaǧy, Efiopiiadaǧy, İtaliiadaǧy jäne t.b. elşılıkter janynan Abai ortalyǧy aşyldy. Būl ürdıs öz jalǧasyn tabuda.
Jaqyn jäne alys şetelderde ūly Abaiǧa arnalǧan eskertkış, müsınder qoiylyp, «Abai ortalyqtary» aşylyp, aqyn esımı köşe ataularyna berıldı.
175 jyldyq mereitoidyŋ qarsaŋynda, iaǧni 2019 jyldyŋ 2 jeltoqsanynda Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tapsyrmasymen «Abai akademiiasy» ǧylymi-zertteu instituty qūryldy.
Ol qūrylǧannan berı ǧylymi-tanymdyq zertteuler boiynşa qazırgı taŋǧa deiın arnaiy seriialarmen 84 ǧylymi-tanymdyq kıtapdaiyndap, jaryqqa şyǧaruynyŋ özı – mereitoi kezınde ǧana emes, üzdıksız jüielı jūmystar jasap kele jatqandyǧynyŋ körınısı. Būl zertteu eŋbekter abaitanuǧa qosylǧan sübelı üles ekendıgı haq.
Iаǧni, kelesı jyly ǧylymi-zertteu jūmystary öz zaŋdy jalǧasyn tappaq.
Äitse de, abaitanuda qordalanyp qalǧan jūmystar da barşylyq. Keibır azamattarymyzdyŋ atqarylǧan jūmystardy synap, tek kemşılıgın körıp jatatyny da bar. Bız bar dünienı synaǧannan görı, sol syndardy azaitu baǧytynda jūmys jasaǧandy jön köremız, - dedı abaitanuşy Jandos Äubäkır.
Aita keteiık, Qazaqstanda Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı biylǧy Abai künıne orai Abai şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan 500-den astam şara ūiymdastyrylatynyn aitqan edı. Sondai-aq, oblys ortalyqtarynda mereke Abai eskertkışterıne gül şoqtaryn qoiudan bastalyp, OpenAir formatynda Abai şyǧarmalaryn oqu, ädebi keşter men karaoke ıs-şaralary ūiymdastyrylyp, elşılıkterde şaralar ötıp jatyr.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
