Búgin — qazaqtyń birtýar aqyny Abaı Qunanbaıulynyń týǵan kúni. Dál osy kún 2020 jyldyń 5 tamyzynda Úkimet qaýlysymen Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıy qarsańynda “Abaı kúni” dep bekitilgen bolatyn. Mine, sodan beri 10 tamyz — qazaq halqy úshin aıtýly mereke.
Aldaǵy 2025 jyly Abaı Qunanbaıulynyń týǵanyna 180 jyl tolady. Ataýly data eleýsiz qalmaıtyny sózsiz. Osyǵan oraı abaıtanýshylardyń pikirin surap kórdik.
«ZERTTEÝLERGE JAN-JAQTY QOLDAÝ QAJET»
Belgili abaıtanýshy, akademık, Abaı akademııasy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory Jandos Áýbákir Abaıdyń 180 jyldyq mereıtoıy keń kólemde atalyp ótilýi kerek dep esepteıdi.
- 2025 jyly elimiz qazaq ádebıetiniń klassıgi, uly aqynymyz Abaı Qunanbaıulynyń 180 jyldyǵyn keń kólemde atap ótetine senimim mol. Bul rette kóbinese uly tulǵalarymyzdy tanytý barysynda mereıtoılyq sıpat alyp jatatynyna ókinishimizdi de bildiremiz. Abaı murasyn nasıhattaý belgili kezeńder kezinde ǵana emes, júıeli túrde júrgizilip jatsa quba-qup. Áıtse de arnaıy “Abaı kúnine” oraı jáne mereıtoılyq jyldary hákim murasyna keńinen peıil bildirip jatsa, ony da qýanyshpen qabyl alamyz.
Mirjaqyp Dýlatov «Záredeı shúbá etpeımiz, Abaıdyń ólgen kúninen qansha alystasaq, rýhyna sonsha jaqyndarmyz, halyq aǵarar, óner-bilimge qanar, sol kúnderde Abaı qurmeti kúnnen-kúnge artylar. Birinshi aqynymyz dep qadirli halqy jıi-jıi zııarat eter, halyq pen Abaı arasy kúshti mahabbatpen jalǵasar. Ol kúnderdi biz kórmespiz, biraq bizdiń rýhymyz sezer, qýanar», – dep aıtqanyndaı jyldan-jylǵa hákimge degen qurmetimiz de artyp, abaıtanýdyń da kókjıegi keńeıe bermek. Shyndyǵynda da ýaqyt kóshi qansha alystaǵanymen de, uly aqyn murasyna, rýhyna sonshalyqty jaqyndaı bererimiz anyq. Uly aqyn ómiri men shyǵarmashylyǵyn zertteý, nasıhattaý baǵytyndaǵy jumystarǵa memlekettik deńgeıde jan-jaqty qoldaý qajettigi aıqyn, - deıdi abaıtanýshy Jandos Áýbákir.
«ÁR QALADA ABAIDYŃ ESKERTKIShI TURÝY KEREK»
Fılosof, teolog, abaıtanýshy Dosym Omarov Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıy qarsańynda abaıtaný salasynda ǵylymı izdenis jaǵynan alǵa jyljý bolmady, kerisinshe quldyraý baıqalǵanyn aıtqan bolatyn. Al aldaǵy 180 jyldyqta ǵalym abaıtanýdan ne kútedi?
– Kelesi jyly Abaıdyń týǵanyna 180 jyl tolady. Degenmen, bul mereıtoı bolyp eseptelmeıdi. Sebebi, mereıtoılar tek 25 jyl saıyn atalyp ótiledi. Sonda da ár jyly Abaıdyń týǵan kúni abaıtaný salasy týraly zerdelep, oılastyryp, atqarylǵan jumystarǵa qorytyndy jasap, keleshekke jospar qurýymyz qajet. Abaıtanýdyń búgingi jaǵdaıy jaqsy dep aıta almaımyn. Sebebi, Abaıǵa kózqaras áli ózgergen joq. Sol burynǵy qalpy eski kózqaraspen kele jatyr. Keńestik dáýirdegi rýhanı mesheldik áli de sol kúıi jalǵasyp kele jatyr. Alǵashynda Abaıǵa jańa kózqaras týraly Abaıdyń 150 jyldyǵynda kóp aıtylǵan. Ol kezde el táýelsizdik alyp, jańa kózqaraspen qaraı bastaǵan edi. Degenmen, keıin sol sarynda qalyp qoıǵan sekildi.
Men 2008 jyly Abaı ortalyǵyn ashý týraly ıdeıa usynǵanmyn. Mınıstrliktiń qolyna ózim aparyp bergenmin. Sodan keıin Almatyda, Astanada keı oqý oryndarynda Abaı ortalyqtary ashyldy. Ýnıversıtetter ashyldy. Biraq olar áli kúnge deıin óz mindetterin durys oryndamaı otyr.
Abaıdyń týǵan kúni qarsańynda osy máselelerdi qaraý kerek. Abaıtanýdy jandandyrýymyz kerek. Túrli konkýrstar uıymdastyryp, olar týraly jazyp, halyqqa taratyp, Abaıdyń “tolyq adam” ilimin halyqqa túsindirý kerek. Sol kezde adam óziniń ómirde jetken deńgeıin túsinip, alǵa umtylar edi. Sondaı-aq, árbir qalada Abaıdyń eskertkishi turý kerek. Sonda ár qazaq Abaıdy esine túsirip, ilimin uǵynyp alar edi.
Biz Abaıdy durys túsinip, onyń murasyn durys qoldanatyn bolsaq, ómirdegi kóptegen qıynshylyqtardy ońaı sheshe alar edik. Elimizde kóptegen másele bar. Sony sheshý jolynda Abaı murasy úlken tirek bola alady. Abaı hákim bolǵandyqtan onyń murasynda búkil ómir týraly bilimniń bári bar. Degenmen, ony tolyq túsinbeı júrmiz, - dedi Dosym Omarov.
“ABAI MEREITOILARY “GALOChKA” ÚShIN ÓTÝDE”
Abaıtanýshy ǵalym Asan Omarov Abaıdyń mereıtoılaryna, ony nasıhattaýǵa da kóńili tolmaıtynyn aıtty.
- Abaıdyń mereıtolary “galochka” úshin ótýde. Abaıtaný salasy turalap tur. 180 jyldyǵy jańa serpin ákeledi dep ótirik aıta almaımyn. Sebebi, Abaıǵa, onyń murasyna degen burynǵy qurmet joǵaldy. Nasıhattaý joqtyń qasy. Árıne, bul jaqsylyqqa aparmaıdy. Abaıtaný páni ásirese, muǵalimderge oqytylý kerek.
Abaıdyń 175 jyldyǵy eski sarynda ótti. Áýezov aıtqan degennen aspaı qaldyq. Abaıdyń úsh tomdyq tolyq jınaǵy syn kótermeıdi. Óte álsiz basylym. Ol týraly synı maqala da jazǵanmyn. Men ózim jańa úlgidegi tolyq jınaqty ázirlegen edim. Ony elep, eskergen pende bolmady. Bul ózim úshin ókpe emes, Abaıǵa qııanat degen oıdamyn. Bir sózben aıtqanda, Abaı keńes dáýiri tutqynynda qalyp qoıdy. Abaı jınaǵynda táýelsizdikdiktiń esh belgisi joq. Budan asqan masqaralyq bola ma?!- dedi abaıtanýshy Asan Omarov.
“ABAIDY IDEOLOGIIaǴA AINALDYRMAI, QAZAQ ADASÝYN TOQTATPAIDY”
Áriptesiniń sózine Abaı ilimin zertteýshi, professor Baýyrjan Erdembekov te qosylady.
- Abaıdyń aldaǵy 180 jyldyq mereıtoıynan kóp eshteńe kúte qoımaımyn. Bizde bári naýqanshylyq. Taǵy sol Abaıdyń atyn qalaǵa, kóshege, mektepke berý, eskertkishin ashý, muqabasyn altyndap kitabyn shyǵarýmen jalaýlatyp toıdy ótkizemiz. Abaıdy ıdeologııaǵa aınaldyrmaı qazaq adasýyn toqtatpaıdy. Qytaı Konfýıı ilimin ózderiniń basty ustanymy etip otyr. Ár memlekettik qyzmetker Konfýıı ilimin meńgerýge mindetti. Qytaıdyń aqshaly kásipkerleriniń deni el ǵylymynyń damýyna qyrýar qarjy quıyp otyrady. Mine, bul - konfýııshyldyqtyń bir kórinisi. Solardan úlgi alý qajet.
Qazaq qoǵamy túpkilikti qazaqsha sóılemeı, ult tilinde oılanbaı, Abaıdy túsine almaıdy. Sol sebepti aldymen qurdymǵa ketip bara jatqan qazaqtyń tilin aman saqtap qalý kerek. Sonda ǵana qazaqqa Abaı keledi.
Ekinshi másele, Abaıdy mektepte oqytý durys jolǵa qoıylmaǵan. Kóbine shalasaýat muǵalimniń kesirinen oqýshy mektepti bitirgende Abaıdy bilip emes, Abaıdan jerip shyǵady, - dedi Baýyrjan Erdembekov.
Sondaı-aq, professor Abaı shyǵarmashylyǵyna qyzyǵatyn daryndy oqýshylardy qoldaý qajetin aıtady.
- Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıy pandemııa qarsańynda boldy. Áıtpegende taǵy sol shabylyp toı jasap, shapan kıip qaryq bop tarqar edik. Prezıdent Semeıge kelip, Abaı men balalarynyń eskertkishin ashty. Aqshoqy, Jıdebaıdaǵy Qunanbaıdyń kesenesi men Abaıdyń mýzeıi jóndeldi, oǵan qyrýar aqsha ketti. Bolǵany – sol. Menińshe, jalpy Konfýıı ınstıtýty sııaqty Abaı ınstıtýty jeke bolýy kerek. Mınıstrlik, ne ýnıversıtet tarapynan emes, tikeleı ortalyqtan qarjylandyrylatyn. Sol ınstıtýttyń qajetine qaraı ár óńirde fılıaly jumys isteý kerek. Sonda ǵana abaıtaný salasy ǵylymı túrde sapaly damıdy. Al qazirgi ýnıversıtet ishindegi ortalyqtar utqan jobalarynyń arqasynda óz kúnin ózi zorǵa kórýde. Ǵylymı jobamen Abaı ilimimen qarýlanǵan ulttyq ıdeologııa qalyptastyrý múmkin emes. Biz qandaı da bir mereıtoıǵa josparly daıyndyqpen kelmeımiz. Bári naýqanshylyq, kóz boıaýshylyq. Jyl saıyn oqýshylar arasynda "Daryn" ortalyǵy ótkizetin Abaı oqýlaryna qomaqty qarjy bólip, joǵary deńgeıde ótkizse, toıǵa qosylǵan úles sol bolar edi. Abaı men Shákárimniń, Abaıdyń basqa shákirtteriniń búkil shyǵarmalaryn jatqa soǵyp turǵan asa daryndy, ultjandy jastardyń bas júldesi arzanqol planshet boldy. Al prezıdent sol joly jekpe-jektiń jeńimpazyn qabyldap jatty. Mine, bizdegi ǵylym-bilimge degen kózqaras. Meniń oıymsha, Abaı oqýlarynyń jeńimpazy kólik minip, jetekshisine páter berý kerek. Sonda ǵana shyn darynǵa degen kózqaras ózgeredi.
Al biz abaıtanýshy retinde "Abaı qarasózderiniń tezaýrýsy" taqyrybynda ǵylymı joba oryndap jatyrmyz. Abaıtanýdaǵy aqtańdaq bop jatqan taqyryptardyń ishinde "Aqyn kitaphanasy", "Abaıdyń ádebı aınalasy" degen máselelerdi qaýzap júrmiz, - dedi abaıtanýshy Baýyrjan Erdembekov.
«ATQARYLǴAN JUMYSTAN KEMShILIK KÓRETINDER BAR»
Al abaıtanýshy Jandos Áýbákir Abaıdyń 175 jyldyǵynda jasalǵan aýqymdy jumystardy tizip berdi.
- Álem de ýaqyt kezeńi ótken saıyn Abaıdy taný ústinde. Ásirese, aqynnyń 175 jyldyq mereıtoıy kezinde aýqymdy jumystar jasaldy. Memleket basshysynyń «Abaı jáne XH ǵasyrdaǵy Qazaqstan», «Abaı – rýhanı reformator» atty baǵdarlamalyq maqalalary jaryq kórip, kóptegen izgi bastamalar negizi qalandy.
Oǵan mektep oqýshysy Láılim Shyraq Erlanqyzy bastap, memleket basshysy qoldap, estafetany Dımash Qudaıbergenge joldaǵan Abaı óleńin oqý chellendjin mysalǵa keltirýge bolady. Chellendj halyqaralyq aýqymǵa ıe boldy. Qazaqstan aýmaǵynan shyǵyp, keńge taralǵan marafonǵa tanymal shyǵarmashylyq tulǵalar qatysty
175 jyldyq mereıtoı aıasynda uly aqyn, oıshyl, aǵartýshy shyǵarmalary álemniń 10 tiline aýdaryldy. Túrki mádenıeti halyqaralyq uıymynyń Turaqty Keńesiniń XXXVII-shi otyrysynda TÚRKSOI 2020 jyldy túrki áleminde «Abaı Qunanbaıuly jyly» dep jarııalaý týraly sheshim qabyldady.
2020 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Sıngapýrdaǵy, Bolgarııadaǵy, Mysyrdaǵy, Pákistandaǵy, Majarstandaǵy, Irandaǵy, Efıopııadaǵy, Italııadaǵy jáne t.b. elshilikter janynan Abaı ortalyǵy ashyldy. Bul úrdis óz jalǵasyn tabýda.
Jaqyn jáne alys shetelderde uly Abaıǵa arnalǵan eskertkish, músinder qoıylyp, «Abaı ortalyqtary» ashylyp, aqyn esimi kóshe ataýlaryna berildi.
175 jyldyq mereıtoıdyń qarsańynda, ıaǵnı 2019 jyldyń 2 jeltoqsanynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen «Abaı akademııasy» ǵylymı-zertteý ınstıtýty quryldy.
Ol qurylǵannan beri ǵylymı-tanymdyq zertteýler boıynsha qazirgi tańǵa deıin arnaıy serııalarmen 84 ǵylymı-tanymdyq kitapdaıyndap, jaryqqa shyǵarýynyń ózi – mereıtoı kezinde ǵana emes, úzdiksiz júıeli jumystar jasap kele jatqandyǵynyń kórinisi. Bul zertteý eńbekter abaıtanýǵa qosylǵan súbeli úles ekendigi haq.
Iaǵnı, kelesi jyly ǵylymı-zertteý jumystary óz zańdy jalǵasyn tappaq.
Áıtse de, abaıtanýda qordalanyp qalǵan jumystar da barshylyq. Keıbir azamattarymyzdyń atqarylǵan jumystardy synap, tek kemshiligin kórip jatatyny da bar. Biz bar dúnıeni synaǵannan góri, sol syndardy azaıtý baǵytynda jumys jasaǵandy jón kóremiz, - dedi abaıtanýshy Jandos Áýbákir.
Aıta keteıik, Qazaqstanda Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi bıylǵy Abaı kúnine oraı Abaı shyǵarmashylyǵyna arnalǵan 500-den astam shara uıymdastyrylatynyn aıtqan edi. Sondaı-aq, oblys ortalyqtarynda mereke Abaı eskertkishterine gúl shoqtaryn qoıýdan bastalyp, OpenAir formatynda Abaı shyǵarmalaryn oqý, ádebı keshter men karaoke is-sharalary uıymdastyrylyp, elshilikterde sharalar ótip jatyr.
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
