Mýzeı – mádenı dástúrler kórinisi, ǵasyrlardy bir‑birine jalǵap turǵan tarıhı estelikterdiń ordasy. Al osy sıpaty men mánin ashatyn ról – kóne jádigerler enshisinde. Jalpy, mýzeılerdiń mejelegen maqsat‑mindetteri ózgergen joq, alaıda jedel qarqynmen óz damýyn jalǵastyryp kele jatqan ýaqyt mýzeıge kelýshilerge qyzmet kórsetý qyzmetin jańasha qarqynda damytýdy mindetteýde. Bul úshin mýzeı eksponatyn zertteýdiń fılosofııalyq negizderin saralap, tyń izdenisterge den qoıý oryndy. Ol úderis eksponatty tanystyrýdan bastap, eksponat týraly málimetterdiń tanymdy‑aqparattyq mazmunyn, tarıhı qundylyǵy men ózindik ereksheligin, bastaý kezeńi men búgingi ózgeristerin jáne taǵy basqa aspektilerdi qamtıdy.
Kóne jádigerdi alǵash jınaqtaý barysynda onyń qundylyq sıpaty úsh baǵytta aıqyn kórinedi: mádenı, dúnıetanymdyq, dinı. Al mýzeıge kelgen soń, tarıhı mánine fenomenologııalyq sıpaty ústelip, jeke qubylys retinde sımvoldyq‑semantıkalyq máni tereńdeıdi. Mýzeıdegi zertteý jumysynyń ózindik erekshelikteri men ýaqyt ólshemi de árqıly. Kóne jádiger – ýaqyt tynysyn óz boıynan ótkeretin erekshe qubylys. Ol ýaqyt ótken saıyn tyń sıpatyn asha túsedi: qaıta zerttep, fılosofııalyq negizde tyń málimettermen tolyqtyryp otyrý múmkindikterine basymdyq beredi.
Fılosofııada dástúrli túrde oılaýdyń bolmysqa (bizdiń jaǵdaıymyzda bolmys – mýzeı eksponaty), al bolmystyń logıkalyq oılaýǵa (jańa fılosofııalyq‑logıkalyq tujyrymdar jasaýǵa) qatynasy týraly másele qarastyrylady. Al oılaý men zertteýdiń logıkalyq tizbegi, mazmundyq fılosofııasy – mýzeı eksponatyn zertteý barysynda tyń kózqarastarǵa múmkindik týdyratyn baǵdar. Biz fılosofııalyq negizdeýdi eksponattyń jasalý sebepteri men maqsaty, negizdelgen qyzmeti, turmystaǵy qoldanysy men naqty róli qamtıtyn (ontologııalyq) jáne dinı túsinikter men dúnıeni tanýdaǵy ózindik kózqaras erekshelikteri, zattyq‑bolmystyq negizderin aıqyndaıtyn (gnoseologııalyq) baǵyttarda zerdelep kelsek, jahandaný jaǵdaıynda mýzeı eksponatynyń sıpatyn tyń fılosofııalyq negizde qarastyrýǵa múddelimiz.
Qazirgi kezde mýzeı eksponattaryn zertteýdiń fılosofııalyq negizi retinde pragmatıkalyq jáne fenomenologııalyq baǵyttardy qamtý ózekti bolyp otyr. Tuńǵysh Prezıdent «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda qoǵam men sanany jańǵyrtýǵa negiz bolatyn fılosofııalyq baǵyttardyń biri – pragmatızmge: «Qanymyzǵa sińgen kóptegen daǵdylar men taptaýryn bolǵan qasań qaǵıdalardy ózgertpeıinshe, bizdiń tolyqqandy jańǵyrýymyz múmkin emes. Tól tarıhymyzǵa, babalarymyzdyń ómir saltyna bir sát úńilip kórsek, shynaıy pragmatızmniń talaı jarqyn úlgilerin tabýǵa bolady. ...Biz jańǵyrý jolynda babalardan mıras bolyp, qanymyzǵa sińgen, búginde tamyrymyzda búlkildep jatqan izgi qasıetterdi qaıta túletýimiz kerek» dep, mejeli mindetterdi atap kórsetken.
Uly dala elinen tabylǵan tarıhı jádigerler, mýzeı eksponattary qaı dáýir fılosofııasynyń da júgin kóteretin mazmunǵa ıe. Ol – áli tolyq zerttelip bitpegen telegeı teńiz. Kez kelgen eksponattyń ashylmaǵan syry bar jáne ol mindetti túrde fılosofııalyq negiz, paıymdy pikirlerge súıenip jumys isteýdi talap etedi. Oıymyzdy túsindirý maqsatynda birdi‑ekili mysalǵa júginsek: máselen, batyrdyń dýlyǵasy. «Batyr babalar» memorıaldyq mýzeıiniń eksponattar qoryndaǵy batyrdyń bas kıimi – kóshirme.
Demek, bizdiń zertteýimiz salystyrý, ındýkııa, dedýkııa, analogııalyq t.s.s tásilder boıynsha júzege asyrylyp, dýlyǵanyń tarıhı‑etnografııalyq, áleýmettik‑mádenı, tanymdyq‑aqparattyq sıpattaryn ashatyn málimetter qoryn quraıdy. Mýzeıdegi qundy artefaktilerdiń biri – qylysh. Qarýdy zertteý jumysy negizinde qylyshtyń jasalý tehnologııasy, qaı sheberhanada jasalǵany, kimder jasaǵany, qoldanys merziminiń kezeńi jáne kim tapsyrǵany týraly derekter naqty berilgen. Qylyshtyń aıtýly tulǵa Bopaı hanymǵa tıesili ekeni jóninde (aýyzeki) málimet te bar.
Kórip otyrǵanymyzdaı, artefakt jónindegi qalypty úlgidegi málimet bar, alaıda zertteý osymen toqtamaıdy. Egere olaı etsek, onda mýzeı jumysy kelýshilerdiń qyzyǵýshylyǵyn ústep, básekege qabiletti jumys deńgeıin kórsetý múmkindiginen alshaqtaıdy. Mine, osy tusta zertteýdi fenomenologııalyq jáne pragmatıkalyq fılosofııalyq oı tujyrymdaý baǵyttaryna negizdesek, mýzeı eksponatyna qatysty málimetterdi tyń turǵydan tolyqtyrý órisi keńeıedi. Oıymyzdy sabaqtap, zertteý isine qatysty joǵarydaǵy mysaldar tóńireginde oıymyzdy jınaqtap, tujyrymdasaq.
Pragmatıkalyq negizdeme dýlyǵa men qylyshtyń kóne jádiger retinde qarastyrylyp qana qoımaı, onyń bolashaqqa qyzmet ete alatyn úlgi ekenin zertteýge jol ashady. Naqtylaı tússek: dýlyǵa – soǵys jaraǵy. Alaıda onyń modeli ózgeristerge ushyraı otyryp, tyń ıdeıalarǵa qyzmet etýde: ushqyshtyń shlemi, ǵaryshker skafandry, órt sóndirýshi jáne qurylysshynyń qorǵanys bas kıimi jáne t.b. Qylysh – qorǵanys quraly, biraq onyń formasy qarý retinde talaı ózgeriske ushyraǵany, jetildirilgeni anyq. Qylyshtyń kóne ǵasyrdan qoldanys ıdeıasynyń bastaýy bolǵanynyń bir dáleli – toqyma ónerindegi arqaý jipti nyǵyzdap otyratyn aǵash qylysh. Ol jerde qylysh júziniń ótkir bolýy tipten qarastyrylmaıdy. Osy turǵydan qaraıtyn bolsaq, qajet jaǵdaıda joldy bógeıtin shlagbaým, sýret qaǵazyn birkelki kesetin qural t.t. negizinde qylyshty turmystyq jaǵdaıda, beıbit qoldanysta qoldanýdyń kreatıvti sheshimderi jatyr. Demek, eksponat – belgili bir tarıhı qyzmetimen tanylǵanymen, ýaqyt ózgerisine qaraı beıimdelip, adamzat damýyna úles qosyp otyrǵan ónim úlgisi.
Eksponattyń fenomendik sıpaty onyń ereksheligine negizdeledi. Syrtqy sıpaty ózge úlgilerden aıyrmashylyǵy joq bolǵanymen, ár zattyń ózindik ereksheligi bar. Kóshirme desek te, túpnusqa bolsa da ony jasaǵan ustanyń jumys stıli, materıaldy suryptaý jáne qoldanýdaǵy ózine tán sheberligi saqtalady. Ol kólemi, jasalýy men materıaldyń qoldanylý erekshelikterin burynǵy qalypta bergenimen, sanaly tirshilik ıesiniń ózindik fılosofııasy men soǵan oraı jumys jasaý algorıtmi tanylyp turady. Bul – sheberdiń jeke qoltańbasy.
Joǵaryda keltirgen derekter mýzeıge kelgen adamnyń nazaryn aýdarady. Adamda ony ustap kórý, onyń qalaı jasalǵanyn seziný qyzyǵýshylyǵy týyndaıdy. Nege bolmasqa? Mine, endi pragmatızm men iskerlik baǵyty oryn alady. Ekskýrsııa aıaqtalǵan soń belgili bir materıaldar (qaǵaz, ermeksaz, aǵash t.b.) usynylyp, «sheberlik synybyna» qatysý nemese sol jerde «Qyzyqty ıdelar» taqyrybynda tyń oılar týyndatýǵa negizelgen jedelsaıys túrleri uıymdastyrylsa – nur ústine nur. Tek tanysyp qaıtyp ketpeı, kórgen men estigendi kóńilge qondyratyn, tanymdyq‑zııatkerlik budan da ózge jumys baǵyttary óte mol. Ol mýzeıge kelýshilerdiń málimet alyp qana qoımaı, tyń derektermen tanysýyna, mýzeıge jıi kelýine yqpal etetin kópshilikpen atqarylar shyǵarmashylyq baǵdary.
Mýzeı eksponattaryn zertteýdiń fılosofııalyq negizderin aıqyndaı bilý – mýzeı qyzmetkeri biliktiliginiń kórsetkishi. Eksponatty zertteýdiń ǵylymı mazmunyn, tarıhı derekterin zamanaýı fılosofııa turǵysynan zerdeleý – mýzeı isin júrgizýge tyń lep. Sonymen qatar, zertteýdiń fılosofııalyq máselelerin qozǵaý barysynda kóne dáýir jáne qazaqy fılosofııa, babalar danalyǵy men turmystyq pragmatıkasyna negizdelgen máselelerin eskerý de mańyzdy. Ol kreatıvti izdenister men básekege qabiletti qyzmet kórsetýdegi iskerlik, zor múmkindikter bastaýy bolyp tabylady.
A. A. Qasymbek, «Batyr babalar»
memorıaldy mýzeıiniń ǵylymı qyzmetkeri,
Áleýmettik ǵylymdar magıstri
Paıdalanylǵan ádebıetter:
- Qazaqstan enıklopedııasy, VII-tom
- Saıası túsindirme sózdik. – Almaty, 2007.
- Bıekenov K., Sadyrova M. Áleýmettanýdyń túsindirme sózdigi. Almaty: Sózdik-Slovar, 2007. — 344 bet
- Nursultan Nazarbaevtyń "Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý" maqalasy. http://sayasat.aktobe.gov.kz/kk/node/49208
- Qazaq mádenıeti. Enıklopedııalyq anyqtamalyq. Almaty: Arýna Ltd. JShS, 2005
- Brýsso F. Opyt kanadskıh mýzeev: vozrastaıýee vzaımodeıstvıe s obestvom // Mýzeı ı obestvo: materıaly mejdýnar. konf. Krasnoıarsk: Vyssh. shk., 2002.
- Bógenbaı batyrdyń dýlyǵasy · Jańalyqtar · «Qazaqstan tarıhy» portaly e-history.kz/kz/publications/
- T. Vasıleva. Regıonalnyı mýzeı kak entr dýhovnoı jıznı. http://regionsar.ru/ru/node/307
- Zertteý ádisteri jáne ádistemesi týraly jalpy túsinik. https://mylektsii.ru/11-25563.html
