مۋزەي – مادەني داستۇرلەر كورىنىسى، عاسىرلاردى بىر‑بىرىنە جالعاپ تۇرعان تاريحي ەستەلىكتەردىڭ ورداسى. ال وسى سيپاتى مەن ءمانىن اشاتىن ءرول – كونە جادىگەرلەر ەنشىسىندە. جالپى، مۋزەيلەردىڭ مەجەلەگەن ماقسات‑مىندەتتەرى وزگەرگەن جوق، الايدا جەدەل قارقىنمەن ءوز دامۋىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ۋاقىت مۋزەيگە كەلۋشىلەرگە قىزمەت كورسەتۋ قىزمەتىن جاڭاشا قارقىندا دامىتۋدى مىندەتتەۋدە. بۇل ءۇشىن مۋزەي ەكسپوناتىن زەرتتەۋدىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزدەرىن سارالاپ، تىڭ ىزدەنىستەرگە دەن قويۋ ورىندى. ول ۇدەرىس ەكسپوناتتى تانىستىرۋدان باستاپ، ەكسپونات تۋرالى مالىمەتتەردىڭ تانىمدى‑اقپاراتتىق مازمۇنىن، تاريحي قۇندىلىعى مەن وزىندىك ەرەكشەلىگىن، باستاۋ كەزەڭى مەن بۇگىنگى وزگەرىستەرىن جانە تاعى باسقا اسپەكتىلەردى قامتيدى.
كونە جادىگەردى العاش جيناقتاۋ بارىسىندا ونىڭ قۇندىلىق سيپاتى ءۇش باعىتتا ايقىن كورىنەدى: مادەني، دۇنيەتانىمدىق، ءدىني. ال مۋزەيگە كەلگەن سوڭ، تاريحي مانىنە فەنومەنولوگيالىق سيپاتى ۇستەلىپ، جەكە قۇبىلىس رەتىندە سيمۆولدىق‑سەمانتيكالىق ءمانى تەرەڭدەيدى. مۋزەيدەگى زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ۋاقىت ولشەمى دە ارقيلى. كونە جادىگەر – ۋاقىت تىنىسىن ءوز بويىنان وتكەرەتىن ەرەكشە قۇبىلىس. ول ۋاقىت وتكەن سايىن تىڭ سيپاتىن اشا تۇسەدى: قايتا زەرتتەپ، فيلوسوفيالىق نەگىزدە تىڭ مالىمەتتەرمەن تولىقتىرىپ وتىرۋ مۇمكىندىكتەرىنە باسىمدىق بەرەدى.
فيلوسوفيادا ءداستۇرلى تۇردە ويلاۋدىڭ بولمىسقا ء(بىزدىڭ جاعدايىمىزدا بولمىس – مۋزەي ەكسپوناتى), ال بولمىستىڭ لوگيكالىق ويلاۋعا (جاڭا فيلوسوفيالىق‑لوگيكالىق تۇجىرىمدار جاساۋعا) قاتىناسى تۋرالى ماسەلە قاراستىرىلادى. ال ويلاۋ مەن زەرتتەۋدىڭ لوگيكالىق تىزبەگى، مازمۇندىق فيلوسوفياسى – مۋزەي ەكسپوناتىن زەرتتەۋ بارىسىندا تىڭ كوزقاراستارعا مۇمكىندىك تۋدىراتىن باعدار. ءبىز فيلوسوفيالىق نەگىزدەۋدى ەكسپوناتتىڭ جاسالۋ سەبەپتەرى مەن ماقساتى، نەگىزدەلگەن قىزمەتى، تۇرمىستاعى قولدانىسى مەن ناقتى ءرولى قامتيتىن (ونتولوگيالىق) جانە ءدىني تۇسىنىكتەر مەن دۇنيەنى تانۋداعى وزىندىك كوزقاراس ەرەكشەلىكتەرى، زاتتىق‑بولمىستىق نەگىزدەرىن ايقىندايتىن (گنوسەولوگيالىق) باعىتتاردا زەردەلەپ كەلسەك، جاھاندانۋ جاعدايىندا مۋزەي ەكسپوناتىنىڭ سيپاتىن تىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزدە قاراستىرۋعا مۇددەلىمىز.
قازىرگى كەزدە مۋزەي ەكسپوناتتارىن زەرتتەۋدىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزى رەتىندە پراگماتيكالىق جانە فەنومەنولوگيالىق باعىتتاردى قامتۋ وزەكتى بولىپ وتىر. تۇڭعىش پرەزيدەنت «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا قوعام مەن سانانى جاڭعىرتۋعا نەگىز بولاتىن فيلوسوفيالىق باعىتتاردىڭ ءبىرى – پراگماتيزمگە: «قانىمىزعا سىڭگەن كوپتەگەن داعدىلار مەن تاپتاۋرىن بولعان قاساڭ قاعيدالاردى وزگەرتپەيىنشە، ءبىزدىڭ تولىققاندى جاڭعىرۋىمىز مۇمكىن ەمەس. ءتول تاريحىمىزعا، بابالارىمىزدىڭ ءومىر سالتىنا ءبىر ءسات ءۇڭىلىپ كورسەك، شىنايى پراگماتيزمنىڭ تالاي جارقىن ۇلگىلەرىن تابۋعا بولادى. ...ءبىز جاڭعىرۋ جولىندا بابالاردان ميراس بولىپ، قانىمىزعا سىڭگەن، بۇگىندە تامىرىمىزدا بۇلكىلدەپ جاتقان ىزگى قاسيەتتەردى قايتا تۇلەتۋىمىز كەرەك» دەپ، مەجەلى مىندەتتەردى اتاپ كورسەتكەن.
ۇلى دالا ەلىنەن تابىلعان تاريحي جادىگەرلەر، مۋزەي ەكسپوناتتارى قاي ءداۋىر فيلوسوفياسىنىڭ دا جۇگىن كوتەرەتىن مازمۇنعا يە. ول – ءالى تولىق زەرتتەلىپ بىتپەگەن تەلەگەي تەڭىز. كەز كەلگەن ەكسپوناتتىڭ اشىلماعان سىرى بار جانە ول مىندەتتى تۇردە فيلوسوفيالىق نەگىز، پايىمدى پىكىرلەرگە سۇيەنىپ جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتەدى. ويىمىزدى ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا بىردى‑ەكىلى مىسالعا جۇگىنسەك: ماسەلەن، باتىردىڭ دۋلىعاسى. «باتىر بابالار» مەموريالدىق مۋزەيىنىڭ ەكسپوناتتار قورىنداعى باتىردىڭ باس كيىمى – كوشىرمە.
دەمەك، ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىز سالىستىرۋ، يندۋكتسيا، دەدۋكتسيا، انالوگيالىق ت.س.س تاسىلدەر بويىنشا جۇزەگە اسىرىلىپ، دۋلىعانىڭ تاريحي‑ەتنوگرافيالىق، الەۋمەتتىك‑مادەني، تانىمدىق‑اقپاراتتىق سيپاتتارىن اشاتىن مالىمەتتەر قورىن قۇرايدى. مۋزەيدەگى قۇندى ارتەفاكتىلەردىڭ ءبىرى – قىلىش. قارۋدى زەرتتەۋ جۇمىسى نەگىزىندە قىلىشتىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى، قاي شەبەرحانادا جاسالعانى، كىمدەر جاساعانى، قولدانىس مەرزىمىنىڭ كەزەڭى جانە كىم تاپسىرعانى تۋرالى دەرەكتەر ناقتى بەرىلگەن. قىلىشتىڭ ايتۋلى تۇلعا بوپاي حانىمعا تيەسىلى ەكەنى جونىندە (اۋىزەكى) مالىمەت تە بار.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، ارتەفاكت جونىندەگى قالىپتى ۇلگىدەگى مالىمەت بار، الايدا زەرتتەۋ وسىمەن توقتامايدى. ەگەرە ولاي ەتسەك، وندا مۋزەي جۇمىسى كەلۋشىلەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ۇستەپ، باسەكەگە قابىلەتتى جۇمىس دەڭگەيىن كورسەتۋ مۇمكىندىگىنەن الشاقتايدى. مىنە، وسى تۇستا زەرتتەۋدى فەنومەنولوگيالىق جانە پراگماتيكالىق فيلوسوفيالىق وي تۇجىرىمداۋ باعىتتارىنا نەگىزدەسەك، مۋزەي ەكسپوناتىنا قاتىستى مالىمەتتەردى تىڭ تۇرعىدان تولىقتىرۋ ءورىسى كەڭەيەدى. ويىمىزدى ساباقتاپ، زەرتتەۋ ىسىنە قاتىستى جوعارىداعى مىسالدار توڭىرەگىندە ويىمىزدى جيناقتاپ، تۇجىرىمداساق.
پراگماتيكالىق نەگىزدەمە دۋلىعا مەن قىلىشتىڭ كونە جادىگەر رەتىندە قاراستىرىلىپ قانا قويماي، ونىڭ بولاشاققا قىزمەت ەتە الاتىن ۇلگى ەكەنىن زەرتتەۋگە جول اشادى. ناقتىلاي تۇسسەك: دۋلىعا – سوعىس جاراعى. الايدا ونىڭ مودەلى وزگەرىستەرگە ۇشىراي وتىرىپ، تىڭ يدەيالارعا قىزمەت ەتۋدە: ۇشقىشتىڭ شلەمى، عارىشكەر سكافاندرى، ءورت ءسوندىرۋشى جانە قۇرىلىسشىنىڭ قورعانىس باس كيىمى جانە ت.ب. قىلىش – قورعانىس قۇرالى، بىراق ونىڭ فورماسى قارۋ رەتىندە تالاي وزگەرىسكە ۇشىراعانى، جەتىلدىرىلگەنى انىق. قىلىشتىڭ كونە عاسىردان قولدانىس يدەياسىنىڭ باستاۋى بولعانىنىڭ ءبىر دالەلى – توقىما ونەرىندەگى ارقاۋ ءجىپتى نىعىزداپ وتىراتىن اعاش قىلىش. ول جەردە قىلىش ءجۇزىنىڭ وتكىر بولۋى تىپتەن قاراستىرىلمايدى. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، قاجەت جاعدايدا جولدى بوگەيتىن شلاگباۋم، سۋرەت قاعازىن بىركەلكى كەسەتىن قۇرال ت.ت. نەگىزىندە قىلىشتى تۇرمىستىق جاعدايدا، بەيبىت قولدانىستا قولدانۋدىڭ كرەاتيۆتى شەشىمدەرى جاتىر. دەمەك، ەكسپونات – بەلگىلى ءبىر تاريحي قىزمەتىمەن تانىلعانىمەن، ۋاقىت وزگەرىسىنە قاراي بەيىمدەلىپ، ادامزات دامۋىنا ۇلەس قوسىپ وتىرعان ءونىم ۇلگىسى.
ەكسپوناتتىڭ فەنومەندىك سيپاتى ونىڭ ەرەكشەلىگىنە نەگىزدەلەدى. سىرتقى سيپاتى وزگە ۇلگىلەردەن ايىرماشىلىعى جوق بولعانىمەن، ءار زاتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. كوشىرمە دەسەك تە، تۇپنۇسقا بولسا دا ونى جاساعان ۇستانىڭ جۇمىس ءستيلى، ماتەريالدى سۇرىپتاۋ جانە قولدانۋداعى وزىنە ءتان شەبەرلىگى ساقتالادى. ول كولەمى، جاسالۋى مەن ماتەريالدىڭ قولدانىلۋ ەرەكشەلىكتەرىن بۇرىنعى قالىپتا بەرگەنىمەن، سانالى تىرشىلىك يەسىنىڭ وزىندىك فيلوسوفياسى مەن سوعان وراي جۇمىس جاساۋ الگوريتمى تانىلىپ تۇرادى. بۇل – شەبەردىڭ جەكە قولتاڭباسى.
جوعارىدا كەلتىرگەن دەرەكتەر مۋزەيگە كەلگەن ادامنىڭ نازارىن اۋدارادى. ادامدا ونى ۇستاپ كورۋ، ونىڭ قالاي جاسالعانىن سەزىنۋ قىزىعۋشىلىعى تۋىندايدى. نەگە بولماسقا؟ مىنە، ەندى پراگماتيزم مەن ىسكەرلىك باعىتى ورىن الادى. ەكسكۋرسيا اياقتالعان سوڭ بەلگىلى ءبىر ماتەريالدار (قاعاز، ەرمەكساز، اعاش ت.ب.) ۇسىنىلىپ، «شەبەرلىك سىنىبىنا» قاتىسۋ نەمەسە سول جەردە «قىزىقتى يدەلار» تاقىرىبىندا تىڭ ويلار تۋىنداتۋعا نەگىزەلگەن جەدەلسايىس تۇرلەرى ۇيىمداستىرىلسا – نۇر ۇستىنە نۇر. تەك تانىسىپ قايتىپ كەتپەي، كورگەن مەن ەستىگەندى كوڭىلگە قوندىراتىن، تانىمدىق‑زياتكەرلىك بۇدان دا وزگە جۇمىس باعىتتارى وتە مول. ول مۋزەيگە كەلۋشىلەردىڭ مالىمەت الىپ قانا قويماي، تىڭ دەرەكتەرمەن تانىسۋىنا، مۋزەيگە ءجيى كەلۋىنە ىقپال ەتەتىن كوپشىلىكپەن اتقارىلار شىعارماشىلىق باعدارى.
مۋزەي ەكسپوناتتارىن زەرتتەۋدىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزدەرىن ايقىنداي ءبىلۋ – مۋزەي قىزمەتكەرى بىلىكتىلىگىنىڭ كورسەتكىشى. ەكسپوناتتى زەرتتەۋدىڭ عىلىمي مازمۇنىن، تاريحي دەرەكتەرىن زاماناۋي فيلوسوفيا تۇرعىسىنان زەردەلەۋ – مۋزەي ءىسىن جۇرگىزۋگە تىڭ لەپ. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋدىڭ فيلوسوفيالىق ماسەلەلەرىن قوزعاۋ بارىسىندا كونە ءداۋىر جانە قازاقى فيلوسوفيا، بابالار دانالىعى مەن تۇرمىستىق پراگماتيكاسىنا نەگىزدەلگەن ماسەلەلەرىن ەسكەرۋ دە ماڭىزدى. ول كرەاتيۆتى ىزدەنىستەر مەن باسەكەگە قابىلەتتى قىزمەت كورسەتۋدەگى ىسكەرلىك، زور مۇمكىندىكتەر باستاۋى بولىپ تابىلادى.
ا. ا. قاسىمبەك، «باتىر بابالار»
مەموريالدى مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى،
الەۋمەتتىك عىلىمدار ماگيسترى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسى، VII-توم
- ساياسي تۇسىندىرمە سوزدىك. – الماتى، 2007.
- بيەكەنوۆ ك.، سادىروۆا م. الەۋمەتتانۋدىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. الماتى: سوزدىك-سلوۆار، 2007. — 344 بەت
- نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" ماقالاسى. http://sayasat.aktobe.gov.kz/kk/node/49208
- قازاق مادەنيەتى. ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. الماتى: ارۋنا لتد. جشس، 2005
- برۋسسو ف. وپىت كانادسكيح مۋزەەۆ: ۆوزراستايۋششەە ۆزايمودەيستۆيە س وبششەستۆوم // مۋزەي ي وبششەستۆو: ماتەريالى مەجدۋنار. كونف. كراسنويارسك: ۆىسش. شك.، 2002.
- بوگەنباي باتىردىڭ دۋلىعاسى · جاڭالىقتار · «قازاقستان تاريحى» پورتالى e-history.kz/kz/publications/
- ت. ۆاسيلەۆا. رەگيونالنىي مۋزەي كاك ەنتر دۋحوۆنوي جيزني. http://regionsar.ru/ru/node/307
- زەرتتەۋ ادىستەرى جانە ادىستەمەسى تۋرالى جالپى تۇسىنىك. https://mylektsii.ru/11-25563.html
