احمەت بايتۇرسىنۇلى ابايدى «قازاقستىڭ باس اقىنى»- دەپ باعالاسا، ماعجان جۇماباەۆ «التىن حاكىم ابايعا» - دەپ ولەڭ جازعان بۇل ءداستۇر ءوز جالعاسىن تاۋىپ، حاكىم اباي تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ بىلاي دەپ ايتقان بولاتىن: «اباي – ءبىزدىڭ ۇلتتىق ۇرانىمىز بولۋى كەرەك. ابايدى تانىتۋ ارقىلى ءبىز قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز، قازاق حالقىن تانىتامىز. مەنىڭ بالالارىم مەن ەرتەڭگى ۇرپاعىما ابايدان ارتىق، ابايدان ۇلى، ابايدان كيەلى ۇعىم بولماۋعا ءتيىس».
ەلباسىنىڭ ابايدى ۇلتتىق ۇران ەتۋ يدەولوگياسى تەگىن ەمەس ەدى. سەبەبى، اباي قۇنانبايۇلى وزىنە دەيىنگى مادەني مۇرانى بويىنا سىڭدىرە وتىرىپ، مادەنيەتكە تىڭ ارنا سالدى جانە ونىڭ وسىنداي رەفورماتورلىق تابيعاتىن ەرتە تانىعان جان جازۋشى، پروفەسسور مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ بولدى. وسىلايشا، اباي قازاق مادەنيەتىنە تىڭ ارنا سالسا، مۇحتار اۋەزوۆ وسى ارنادا ۇلت مادەنيەتىن وركەنيەتتىك جولعا باستادى. ول قازاق حالقى وركەنيەتكە باعىت العاندا تۇسەتىن جولى – اباي جولى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن جانە وسى يدەيانى ىسكە اسىرۋ ماقساتىنا ءوزىنىڭ بار عۇمىرىن ارنادى. بۇل ءىستى ورىنداپ شىعۋ وڭاي بولمادى، بۇل جولدا ول كوپ ازاپ شەكتى، بىراق العان باعىتىنان قايتپادى، ءسويتىپ اباي جولى ۇلتتى وركەنيەتكە باستايتىن جول ەكەنىن دالەلدەپ شىقتى. مۇحتار اۋەزوۆ رەفورماتور اقىننىڭ كوركەم بەينەسىن «اباي جولى» دەپ اتالاتىن ءتورت كىتاپتان تۇراتىن روماندا بەينەلەپ بەردى. بۇل ءبىزدىڭ باعا جەتپەس، اسىل مۇرا، قازىنامىز. قازاقي تامىرىڭدى تانيمىن دەسەڭ، ابايدى تانىپ، «اباي جولىن» وقۋ كەرەك.
ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ "اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان" اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. ماقالا اسىرەسە، ءبىلىم سالاسىمەن، جالپى ۇرپاق تاربيەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى قۋانتادى. جاھاندانۋ داۋىرىندە كەز كەلگەن دۇنيەنى ابايدىڭ دانالىعىمەن بايلانىستىرۋ كەرەكتىگى جانە ءار قازاقتىڭ ۇيىندە دومبىرا بولۋ كەرەك دەسەك، ءار وتباسىنىڭ تورىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ “اباي جولى” كىتابى مەن ابايدىڭ قارا سوزدەرى تۇرۋى كەرەك دەيدى مەملەكەت باسشىسى.
«حاكىم اباي» دەگەن تىركەستى بىلمەيتىن قازاق جوق شىعار. ال «حاكيم» ءسوزى اراب تىلىندە «دانا، حيكمەت يەسى» دەگەن ماعىنانى بەرەتىن اللاھتىڭ كوركەم ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى. ارينە، ۇلى ابايدى قازاق حاكىم دەسە، دەمەك ويشىلدىڭ دانالىعىمەن، دۇنيەتانىمىمەن بايلانىستىرىپ ايتقاندىعىنان. حاكىمدىك دۇنيەتانىم دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ فيلوسوفيامەن بايلانىسى بار ما؟ بۇل سۇراقتارعا وي جۇگىرتكەن، پايىمداۋلار كەلتىرىپ جۋاپ ىزدەنگەن عالىمدار دا جوق ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ابايتانۋشى عاريفوللا ەسىموۆ. عالىم ابايدىڭ حاكىمدىك دۇنيەتانىمىنىڭ فيلوسوفيامەن بايلانىسى جايلى: «اباي فيلوسوفيا دەگەن تەرميندى قولدانباعان، سەبەبى ونى حريستياندىق دۇنيەتانىم دەپ تۇسىنگەن. ول «فيلوسوفيالىق بۇلاقتىڭ» باستاۋىنان ءنار العان. اباي مويىنداعان فيلوسوفتار – سوكرات، پلاتون، اريستوتەل – بۇلاردىڭ زامانىندا حريستياندىق تا، يسلام دا ءدىني جۇيە رەتىندە انىقتالماعان. ءدىن تۋرالى تۇسىنىك باسقاشا بولاتىن، ءدىن اعارتۋشىلىق جانە يدەولوگيالىق قىزمەتتەرىنە ءالى ەنبەگەن. ءدىن تانىمنىڭ امبەباپ فورماسى بولىپ تۇرعان زاماندا ءومىر سۇرگەن گرەك ويشىلدارى ابايدى قىزىقتىرعان. باتىس فيلوسوفياسىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ حريستياندىق ىرگەتاسى، ارينە مۇسىلماندىق كوزقراستارمەن ۇيلەسە بەرمەيدى. بۇگىندە باسى اشىق ماسەلەنى كەڭەستىك يدەولوگيا ءارى ماركستىك-لەنيندىك باعىتقا لايىقتالعان فيلوسوفيا، باتىس مادەنيەتىن ءدىني داستۇردەن ادا دەپ ءتۇسىندىردى. شىندىق وزگەشە بولاتىن. باتىس ەۆروپا مادەنيەتى XVII عاسىردا باستالعان حريستياندىق داستۇرىنەن XIX عاسىرعا دەيىن نەگىزىنەن ارىلعان جوق، كەرىسىنشە ءدىني جاڭا ارناۋلار تاۋىپ جاتتى. سوندىقتان اباي ەۆروپالىق ءبىلىمدى عانا الىپ، ونىڭ دۇنيەتانىمىن قابىلدامادى. ول ءوزىنىڭ مادەني-دۇنيەتانىمدىق ءداستۇرلى كەڭىستىگىنەن شىقپادى، ءسويتىپ ۇلتتىق ويلاۋدىڭ ءوز ارناسىن تاپتى. اباي ءوز زامانىنداعى جاڭاشىلدىق بولىپ سانالاتىن اعارتۋشىلىققا دا دەن قويمادى. قازاق دالاسىندا اعارتۋشىلىق دىنمەن بىرگە ءجۇرىپ جاتتى. اباي ول جاعىندا بولعان جوق، ول ۇلتتىڭ ويشىلدىق ءداستۇرىن جاڭا ساپاعا شىعاردى. اباي دا چااداەۆ سياقتى جەكە دارا ويشىل بولدى. ول دا فيلوسوفيانى مەتافيزيكا مانىندە قابىلدادى. ونىڭ دالەلى ابايدىڭ حاكىمدىككە بەرگەن مازمۇندماسىنان ايقىن كورىنەدى. ول حاكىمدىكتى ءار ءىستىڭ ەسەبىن انىقتاۋمەن، اشۋمەن تۇسىندىرەدى. اباي دۇنيەتانىمىندا سەبەپتىلىك باستى ۇعىم. ول ءار ءىستىڭ سەبەبى بار دەيدى، سول سەبەپتىلىكتى اشۋشى – حاكىم. ارينە، سەبەپتىلىكتى اشۋ عىلىمنىڭ دا ءىسى. سوندىقتان اباي عالىم مەن حاكىمنىڭ ءبىر-بىرىمەن بىرلىگى مەن وزدەرىنە عانا ءتان مازمۇندارىن تاراتىپ بەرگەن. 38-قارا سوزىندە ءاربىر حاكىم عالىم، ءاربىر عالىم حاكىم ەمەس دەپ ناقتىلى ايتقان. سوندا حاكىم ءبىر جاعىنان عالىم، ەكىنشى جاعىنان عالىمنان جوعارى»- دەيدى. ءدىنسىز فيلوسوفيا – ول ماتەرياليزم. عىلىم ءسوزسىز ماتەرياليزمگە ارقا سۇيەيدى، ونسىز بولماق ەمەس، بۇل زاڭدىلىق. الايدا بۇل عىلىمنىڭ ءوز شەڭبەرىنەن شىقپاي تۇرعان كەزىندەگى حالى. عىلىم حاكىمدىكتى ىزدەي نەمەسە اڭساي باستاعاندا، وعان ماتەرياليزم شەڭبەرىنەن شىقپاسقا امالى قالمايدى. سول كەزدە فيلوسوفيا (حاكىمدىك) دىنمەن توعىسا باستايدى، سەبەبى، دۇنيەنىڭ باستالۋى، العاشقى سەبەپ، ۋاقىت ماسەلەلەرى فيلوسوفيانىڭ دا ءدىننىڭ دە وبەكتىلەرى. رەتى كەلگەن سوڭ، وسى تۇستا ايتا كەتەتىن، فيلوسوفيانىڭ ءوزى دە عىلىم رەتىندە، سول شەڭبەر كەڭىستىگىندە بولادى. فيلوسوفيا – عىلىم، بۇل ونىڭ قاجەتتى ساتىسى. ودان ارىدە ول دا عىلىمنان ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسى حاكىمدىككە ۇلاسادى. اباي حاكىمدىكتى وسىلاي تۇسىنگەن.
وسىنداي تەرەڭ وي تولعامدارىنا قاراپ وتىرىپ، ءبىز ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن باسقا قىرىنان كورە باستايمىز. سەبەبى، اباي عىلىمدى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ىزدەنىپ، باتىس ويشىلدارىنىڭ دا ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، ولاردان سۋسىنداعانىن بىلەمىز. الايدا، ول «ءبىلىمدى الۋ دەگەن - تۇتاس سول ەلدىڭ دۇنيەتانىمىن دا الۋ كەرەك ەكەن» دەگەن كوزقاراستا بولمادى. كەرىسىنشە، بىلىمدەردى وي ەلەگىنەن وتكىزە وتىرىپ، قازاقي دۇنيەتانىمعا سايكەستەندىرىپ الدى. ياعني، ءوزى نوۆاتور بولىپ تابىلاتىن ۇلتتىق ويلاۋدىڭ ارناسىنا ءتۇسىرىپ وتىردى. ابايدىڭ ۇلتتىق ويشىلدىق دۇنيەتانىم ءداستۇرىنىڭ ىرگەتاسى وسىلايشا قالانىپ جاتتى جانە ول، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز نەگىزىن بەرىك ۇستاپ تۇرعان بىردەن ءبىر مىقتى ىرگەتاس ەكەنى دە راس. قازىر عىلىم قارىقىندى دامۋ ۇستىندە، الەمنىڭ كەز كەلگەن مادەنيەتىمەن، دۇنيەتانىمىمەن، عىلىمىمەن بايلانىس ورناتۋ الدەقايدا تەز بولاتىن پروتسەسكە اينالدى. عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەسس كەزىندە شاتاسىپ كەتپەس ءۇشىن، ءبىز وسى حاكىم اباي نەگىزىن قالاعان ۇلتتىق ويشىلدىق دۇنيەتانىم ءداستۇرىن جالعاستىرا وتىرىپ، وزگە عىلىمدى العاندا، سول عىلىم شىققان ەلدىڭ دۇنيەتانىمىن دا قوسىپ الماي، كەرىسىنشە، ءوز دۇنيەتانىمىمىزعا ساي بويىمىزعا سىڭىرسەك، قازاقستاننىڭ بيىككە ورلەپ، ۇلكەن شىڭداردى باعىندىرۋ پروتسەسىن تەزدەتەتىنىمىز ءسوزسىز. ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاي وتىرىپ العان بىلىمدەر، عىلىمدا جەتكەن جەتىستىكتەر عىلىم تاريحىندا، الەم تاريحىندا قاشاندا ەرەكشە بىرەگەي بولىپ قالا بەرەدى. ەندەشە، ابايدىڭ حاكىمدىك دۇنيەتانىمىنداعىداي عالىم بولا وتىرىپ، عالىمنان دا جوعارى «حاكىمدىك» مارتەبەگە كوتەرىلە بەرەيىك.
جانى نازىك اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ «التىن حاكىم ابايعا» ارناعان ولەڭىندە حاكىمدىكتى باعالايتىن جاس ۇرپاق كەلەرىنە دەگەن نىق سەنىم بار، وسى سەنىمدى اقتاۋ، حاكىمدىكتى ءتۇسىنۋ جانە سەزىنۋ جولىنىڭ جالعاسى ءبىزدىڭ ەنشىمىزدە:
شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل - باعا جەتپەس،
ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە، ءدامى كەتپەس
قارادان حاكىم بولعان سەندەي جاندى
دۇنيە قولىن جايىپ ەندى كۇتپەس.
سوزىڭە قۇلاق سالىپ، باعا بەرمەي،
قيسايىپ، قىڭىرايدى جۇرتتىڭ يتتەس!
بۇرتيىپ، تەرىس قاراپ: «اۋلاق ءجۇر!»- دەپ،
بولدى عوي جاقىن تۋعان ءبارى كەكتەس.
تىنىش ۇيىقتا قابىرىڭدە، ۋايىم جەمە،
«قور بولدى قايران ءسوزىم بوسقا!»- دەمە.
ارتىندا قازاقتىڭ جاس بالالارى
ءسوزىڭدى كوسەم قىلىپ، جۇرەر جونگە!
اي، جىل وتەر، دۇنيە كوشىن تارتار،
ءولتىرىپ تالاي جاندى، جۇگىن ارتار.
كوز اشىپ، جۇرتىڭ وياۋ بولعان سايىن،
حاكىم اتا، تىنىش بول، قادىرىڭ ارتار.
جۇرگەن جاننىڭ ارتىندا ءىزى قالار،
ەتىكشى ولسە، بالعا مەن ءبىزى قالار.
ءبىر باي ولسە، ءتورت تۇلىك مالى قالار،
جۇيرىك ولسە، ارتىندا ءسوزى قالار!
سۇم دۇنيە سىلاڭ بەرىپ كوپتەن وتەر،
ساۋ قالعاننىڭ كوبىسى ەرتەڭ بىتەر.
توقتاماس دۇنيەنىڭ دوڭگەلەگى،
جۇيرىكتىڭ ايتقان ءسوزى كوپكە كەتەر.
دانات جاناتاەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ دوتسەنتى،
فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى
ايجان مادىگاليەۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
