Abaı kúıleri týraly shyǵarmashylyq ortada bolmasa, kóp aıtyla bermeıdi. Bul týraly ne bilemiz?
Abaı ánderi men Abaı kúıleri týraly aıtylsa, kóbine ánderin bilemiz. Abaı kúı shyǵarǵan. Onyń mýzyka ónerine úles qosýyna áıgili kúıshi Táttimbetpen kezdesýi sebep boldy delinedi. Aqynnyń ákesi Qunanbaı Táttimbetti birneshe ret qonaq qylǵan.
“TORJORǴA”
Abaıdyń qazir elge jetken bes kúıi belgili. Bertinge deıin tórt kúıi jaıly aıtylatyn, keıinnen tolyǵa túsken.
Birinshisi – “Torjorǵa”. Derekterge súıensek, kúıdi Ǵaısa Sarmýrzın jetkizgen. Ol 1923 jyly Ospan degen dombyrashydan úırengen. Al Ospan Abaıdyń aýylynda jylqyshy ári aqynǵa atqosshy bolǵan desedi.
Kúıdiń shyǵý tarıhyna kelsek, aqynnyń súıikti uly Ábdirahman Vernyı, qazirgi Almaty qalasyndaǵy aýrýhanada jatqan kezinde ony kútýge kenje balasy Maǵaýııany jiberedi. Maǵaýııa Vernyıdyń bazarynda Uly júzdiń Dát degen adamyna kezdesip tanysady. Maǵaýııanyń Abaı balasy ekenin bilgen soń, ol aqynǵa duǵaı sálem aıtyp, Torjorǵa atyn syıǵa tartady. Sony kórgen Abaı Torjorǵanyń qurmetine kúı shyǵarady.
Al kúıdi Ǵaısa Sarmýrzın1984 jyly teledıdardan oryndaǵan. Bul habardy uıymdastyryp jáne olardy alǵash ret notaǵa túsirgen – kúıshi, zertteýshi Ýálı Bekenov.
“MAI TÚNI”
Abaı Qunanbaıulynyń Ǵaısa Sarmýrzın jetkizgen taǵy bir kúıi – “Maı túni”. Ony Sarmýrzın 1923 jyly Abaıdyń Aqylbaıdan taraǵan nemeresi Israıyldan úırengen eken. Israıyl atasy Abaıdan úırengen.
Jaılaýdaǵy túngi saýyq-saıranda otyryp shyǵarǵan Abaıdyń bul kúıi tabıǵat sulýlyǵyn beınelep, tereń sezimmen oryndalady.
Ýálı Bekenov bul kúı týraly bylaı deıdi: “Maı túni” kúıi negizinen lırıkalyq áýen – saryndy, óziniń atyna laıyq, tabıǵat sulýlyǵyn beıneleıtin, sol–mınor tonynda oryndalatyn, eki bólimdi shertpe kúı. Mundaǵy bes taktiden keletin qysqa qaıyrymdy qaıtalaý ıirimderi Abaı ánderi áýenderin eske túsiredi”.
Aıta keteıik, Ǵaısa Sarmýrzınniń oryndaýynda búgingi urpaqqa jetken “Maı túni” men “Torjorǵa” kúıleri qazaq mýzyka óneriniń altyn qorynda saqtaýly.
"JELDIRME"
Abaıdyń júrek túkpirinen jaryp shyǵyp, qos ishekti dombyrasynan kúmbirleı tógilgen kúıleriniń biri - “Jeldirme”. Kúıdi 1977 jyly mýzykalyq zertteýshisi Qaırolla Túsipuly Júzbasov Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Katonqaraǵaı aýylynda turatyn Hamza Demshinovten jazyp, notaǵa túsirgen.
«Jeldirme» – Abaıdyń dombyraǵa arnalǵan án-kúıi. Bul kúı alǵash ret Abaıdyń «Aıttym sálem, Qalamqas» degen án-kúı jınaǵyna engizilgen.
“MAIDAQOŃYR”
Kelesi kúı — “Maıdaqońyr”. Abaıdyń bul kúıin búginge jetkizgen qazirgi Semeı oblysy Aıakóz aýdanynda turǵan kúıshi Júnisbaı Stambaıuly.
Derekterge súıensek, 1967 jyly kúıshi Júnisbaıdyń aýylyna Almatydan arnaıy kelgen folklorlyq ekspedıııa músheleri ondaǵan kúıdi jazyp alǵan. Sonda ishinde osy “Maıdaqońyr” da bolǵan eken. Kúıdiń aýdıojazbasy Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııanyń folklorlyq kabıneti muraǵatynan tabylǵan. Sondaı-aq, shubartaýlyq dombyrashy Júnisbaı Stambaev degen aqsaqaldyń oryndaýynda Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııanyń folklorlyq zerthanasynda saqtalǵan.
Kúıdiń shyǵý tarıhy jóninde naqtyl derek jetpegen.
”AQTOLQYN”
Birneshe jyl boıy Abaıdyń joǵaryda atalǵan tórt kúıi atalyp keldi. Sońǵy jyldary aqynnyń besinshi kúıi “Aqtolqyn” tabylǵany jaıly aqparattar tarady.
Ólketanýshy Qajet Andastyń dereginshe, atalǵan kúıdiń shyǵý tarıhy jaıly "Shyń Jııań" qoǵamdyq ǵylymdar jýrnalynyń 1995 jylǵy №3 sanynan jarııalanǵan. Onda 1890 jyly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysyna qarasty Kóktuma degen jerde ótken úlken sezd týraly baıandalady.
“Sezdge arǵyn, naıman, kereı jáne qyzaı rýlarynyń atqaminerleri jınalǵan. Osy sezge qyzaı rýynan shyqqan ataqty Qońqaı kúıshi de (1836-1920) qatysady. Sol joly kúıshiler tórt kún boıy kúı saıysyna túsip, baq synaıdy. Kúı saıysyna Abaı, Shákárim bastaǵan qasqa-jaısańdar tórelik etedi. Saıystyń tórtinshi kúni Qońqaı kúıshi bas barmaǵy býynynan úzilip ketkenine qaramastan, Abaıdyń bir ret shertip kórsetken kúıin basqa kúıshiler naqyshyna keltire almaǵanda, tórt saýsaǵymen tartyp, eldi tańǵaldyryp, nátıjesinde, bas báıgeni utyp alady. Kúıdiń «Aqtolqyn» degen ataýy sol joly qoıylady.
Keıin bul kúıdi Qońqaıdyń shákirti, qyzaıdan shyqqan taǵy bir dáýlesker kúıshi Áshim Dóńsheuly úırenip, keıinge jalǵastyrady”- , deıdi Qajet Andas.
Al kúıshi, ónertaný RhD doktory Ardabı Máýletuly bul kúıdi shertken Tergeýsiz Bálekeıuly kúıshiniń balasy Qýanyshbaıdyń aýdıojazbasy saqtalǵan deıdi.
Zertteýshiler, hakim Abaıdyń óziniń ánderi men kúılerin úsh ishekti dombyramen jazyp, oryndaǵanyn aıtady. Ákesinen qalǵan úsh ishekti dombyrany uly Aqylbaı kóziniń qarashyǵyndaı saqtap, óziniń balasy Israıylǵa mıras etken. Bul qundy jádiger 1981 jyly Semeıdegi Abaı ádebı memorıal mýzeıinen Qazaq ulttyq aspaptar murajaıyna alynǵan. Sodan beri dombyra murajaıdyń altyn qorynda saqtaýly tur.
Abaı óziniń birneshe óleńinde án men kúı týraly jazǵan.
Adam az muny bilip án salarlyq,
Tyńdaýshy da az ol ánnen báhra alarlyq.
Muńmen shyqqan, oralǵan tátti kúıge
Jyly júrek qaıda bar qozǵalarlyq? – deıdi Abaı.
Dana Nurmahanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
