Abai küilerı turaly şyǧarmaşylyq ortada bolmasa, köp aityla bermeidı. Būl turaly ne bılemız?
Abai änderı men Abai küilerı turaly aitylsa, köbıne änderın bılemız. Abai küi şyǧarǧan. Onyŋ muzyka önerıne üles qosuyna äigılı küişı Tättımbetpen kezdesuı sebep boldy delınedı. Aqynnyŋ äkesı Qūnanbai Tättımbettı bırneşe ret qonaq qylǧan.
“TORJORǦA”
Abaidyŋ qazır elge jetken bes küiı belgılı. Bertınge deiın tört küiı jaily aitylatyn, keiınnen tolyǧa tüsken.
Bırınşısı – “Torjorǧa”. Derekterge süiensek, küidı Ǧaisa Sarmurzin jetkızgen. Ol 1923 jyly Ospan degen dombyraşydan üirengen. Al Ospan Abaidyŋ auylynda jylqyşy ärı aqynǧa atqosşy bolǧan desedı.
Küidıŋ şyǧu tarihyna kelsek, aqynnyŋ süiıktı ūly Äbdırahman Vernyi, qazırgı Almaty qalasyndaǧy auruhanada jatqan kezınde ony kütuge kenje balasy Maǧauiiany jıberedı. Maǧauiia Vernyidyŋ bazarynda Ūly jüzdıŋ Dät degen adamyna kezdesıp tanysady. Maǧauiianyŋ Abai balasy ekenın bılgen soŋ, ol aqynǧa dūǧai sälem aityp, Torjorǧa atyn syiǧa tartady. Sony körgen Abai Torjorǧanyŋ qūrmetıne küi şyǧarady.
Al küidı Ǧaisa Sarmurzin1984 jyly teledidardan oryndaǧan. Būl habardy ūiymdastyryp jäne olardy alǧaş ret notaǧa tüsırgen – küişı, zertteuşı Uäli Bekenov.
https://youtu.be/HxYj0Bavkj0?feature=shared
“MAI TÜNI”
Abai Qūnanbaiūlynyŋ Ǧaisa Sarmurzin jetkızgen taǧy bır küiı – “Mai tünı”. Ony Sarmurzin 1923 jyly Abaidyŋ Aqylbaidan taraǧan nemeresı İsraiyldan üirengen eken. İsraiyl atasy Abaidan üirengen.
Jailaudaǧy tüngı sauyq-sairanda otyryp şyǧarǧan Abaidyŋ būl küiı tabiǧat sūlulyǧyn beinelep, tereŋ sezımmen oryndalady.
Uäli Bekenov būl küi turaly bylai deidı: “Mai tünı” küiı negızınen lirikalyq äuen – saryndy, özınıŋ atyna laiyq, tabiǧat sūlulyǧyn beineleitın, sol–minor tonynda oryndalatyn, ekı bölımdı şertpe küi. Mūndaǧy bes taktıden keletın qysqa qaiyrymdy qaitalau iırımderı Abai änderı äuenderın eske tüsıredı”.
Aita keteiık, Ǧaisa Sarmurzinnıŋ oryndauynda bügıngı ūrpaqqa jetken “Mai tünı” men “Torjorǧa” küilerı qazaq muzyka önerınıŋ altyn qorynda saqtauly.
https://youtu.be/9Iq5Lcrv94w?si=vQby4O6ckfl15IhD
"JELDIRME"
Abaidyŋ jürek tükpırınen jaryp şyǧyp, qos ışektı dombyrasynan kümbırlei tögılgen küilerınıŋ bırı - “Jeldırme”. Küidı 1977 jyly muzykalyq zertteuşısı Qairolla Tüsıpūly Jüzbasov Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Katonqaraǧai auylynda tūratyn Hamza Demşınovten jazyp, notaǧa tüsırgen.
«Jeldırme» – Abaidyŋ dombyraǧa arnalǧan än-küiı. Būl küi alǧaş ret Abaidyŋ «Aittym sälem, Qalamqas» degen än-küi jinaǧyna engızılgen.
“MAIDAQOŊYR”
Kelesı küi — “Maidaqoŋyr”. Abaidyŋ būl küiın bügınge jetkızgen qazırgı Semei oblysy Aiaköz audanynda tūrǧan küişı Jünısbai Stambaiūly.
Derekterge süiensek, 1967 jyly küişı Jünısbaidyŋ auylyna Almatydan arnaiy kelgen folklorlyq ekspedisiia müşelerı ondaǧan küidı jazyp alǧan. Sonda ışınde osy “Maidaqoŋyr” da bolǧan eken. Küidıŋ audiojazbasy Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriianyŋ folklorlyq kabinetı mūraǧatynan tabylǧan. Sondai-aq, şūbartaulyq dombyraşy Jünısbai Stambaev degen aqsaqaldyŋ oryndauynda Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriianyŋ folklorlyq zerthanasynda saqtalǧan.
Küidıŋ şyǧu tarihy jönınde naqtyl derek jetpegen.
https://youtu.be/vqdVUDhzsBA?si=uAe3t00xfGBH0b08
”AQTOLQYN”
Bırneşe jyl boiy Abaidyŋ joǧaryda atalǧan tört küiı atalyp keldı. Soŋǧy jyldary aqynnyŋ besınşı küiı “Aqtolqyn” tabylǧany jaily aqparattar tarady.
Ölketanuşy Qajet Andastyŋ deregınşe, atalǧan küidıŋ şyǧu tarihy jaily "Şyŋ Jiiaŋ" qoǧamdyq ǧylymdar jurnalynyŋ 1995 jylǧy №3 sanynan jariialanǧan. Onda 1890 jyly qazırgı Şyǧys Qazaqstan oblysyna qarasty Köktūma degen jerde ötken ülken sezd turaly baiandalady.
“Sezdge arǧyn, naiman, kerei jäne qyzai rularynyŋ atqamınerlerı jinalǧan. Osy sezge qyzai ruynan şyqqan ataqty Qoŋqai küişı de (1836-1920) qatysady. Sol joly küişıler tört kün boiy küi saiysyna tüsıp, baq synaidy. Küi saiysyna Abai, Şäkärım bastaǧan qasqa-jaisaŋdar törelık etedı. Saiystyŋ törtınşı künı Qoŋqai küişı bas barmaǧy buynynan üzılıp ketkenıne qaramastan, Abaidyŋ bır ret şertıp körsetken küiın basqa küişıler naqyşyna keltıre almaǧanda, tört sausaǧymen tartyp, eldı taŋǧaldyryp, nätijesınde, bas bäigenı ūtyp alady. Küidıŋ «Aqtolqyn» degen atauy sol joly qoiylady.
Keiın būl küidı Qoŋqaidyŋ şäkırtı, qyzaidan şyqqan taǧy bır däulesker küişı Äşım Döŋşeūly üirenıp, keiınge jalǧastyrady”- , deidı Qajet Andas.
Al küişı, önertanu RhD doktory Ardabi Mäuletūly būl küidı şertken Tergeusız Bälekeiūly küişınıŋ balasy Quanyşbaidyŋ audiojazbasy saqtalǧan deidı.
https://youtu.be/FiZVTqloIrI?si=xm-v-vdqwWGQSZr5
Zertteuşıler, hakım Abaidyŋ özınıŋ änderı men küilerın üş ışektı dombyramen jazyp, oryndaǧanyn aitady. Äkesınen qalǧan üş ışektı dombyrany ūly Aqylbai közınıŋ qaraşyǧyndai saqtap, özınıŋ balasy İsraiylǧa miras etken. Būl qūndy jädıger 1981 jyly Semeidegı Abai ädebi memorial muzeiınen Qazaq ūlttyq aspaptar mūrajaiyna alynǧan. Sodan berı dombyra mūrajaidyŋ altyn qorynda saqtauly tūr.
Abai özınıŋ bırneşe öleŋınde än men küi turaly jazǧan.
Adam az mūny bılıp än salarlyq,
Tyŋdauşy da az ol ännen bähra alarlyq.
Mūŋmen şyqqan, oralǧan tättı küige
Jyly jürek qaida bar qozǧalarlyq? – deidı Abai.
Dana Nūrmahanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
