Sonaý qıyn-qystaý, ashtyq zamanynda bir ańshy arqar aýlap, búkil aýyldy aman saqtap qalǵan kezder de bolǵan. Osyǵan baılanysty ańyz-ápsanalar qazaq folklorynda kóptep kezdesedi. Ór minezdi, taýdyń rýhy bolyp tabylatyn aı múıizdi arqarymyz týraly sóz qozǵamaı turyp, aldymen, adam men arqarǵa baılanysty myna bir ańyzdy eske salaıyq. Aqtaban shubyryndy zamanynda qazaqtar qalmaqtan jeńilip jer aýyp bara jatady. Eńbektegen balasynan qartaıǵan kempir-shalyna deıin basy aýǵan jaqqa bosqan, baıtal túgil bas qaıǵy deıtin shaq edi bul zaman. Zulmattyń zardabyn shegip, isherge aýqaty joq, «Elim-aı» dep zar jylaǵan, emshektegi balasy bar kelinshek júdep-jadap, nárestesin kóterip júrýge de ál-dármeni qalmaǵan soń kúıeýi:
– «Bala belde, qatyn jolda» deıdi qazaq, qaıtesiń, qaldyr balany, iles kóshke, bir jotanyń basyna tastap ket, áıtpese kóshtiń sońynda qalasyń, – dep kelinshekti óz balasyn amalsyz qaldyryp ketýge májbúrleıdi.
Áıel baýyr etin qımaı tursa da tastyń basynda jylap-syqtap, jórgekke oraýly sábıin jatqyzyp ketedi. Biraq, biraz uzaǵan soń, júregi ezilip balasyn oılaıdy. Ne boldy eken degen oımen kúıeýiniń barma degenine qaramastan, tastap ketken jerine qaıta oralady. Jaqyndaǵan kezde bir janýar balanyń qasynan uzaı beredi. Sóıtse, arqardyń analyǵy ash balany emizip, sútke toıdyryp ketip barady eken,
Áıel qýanǵanynan balasyn qolyna alyp, kóshti qýyp jetipti. Sol aman qalǵan balanyń esimi Motysh eken. Ol adam áýlıe, óte aqyldy, abyroıly el atasy bolǵan. Uly Abaı elindegi tobyqty taıpasynyń úlken babasy atanyp, belinen Motysh degen rýly qaýym taraǵan.
Bul ańyz qazaq arasyndaǵy arqardyń qadir-qasıetin aıǵaqtaı tússe kerek. Búginderi osy arqardyń negizgi túrleri tek Qazaqstanda ǵana saqtalyp qalǵan. Sebebi, qazaq ejelden kóshpeli halyq bolǵandyqtan, janýarlar dúnıesimen úılesimdi ómir súrgen. Ańshylyq, saıatkerlik jasaǵannyń ózinde de erekshe ańshylyq mádenıeti qalyptasqan. Atameken jerimizdi mekendeıtin ań-qus, janýarlardyń joıylyp ketý qaýpin tóndirmeı, babalarymyz tabıǵat aıasyndaǵy tepe-teńdikti saqtap otyrǵan.
Oǵan dálel, ejelgi qazaq ańshylary ań aýlaý kásibimen aınalysqannyń ózinde qasqyr, shıbóri, aıý sekildi asa jyrtqysh, zııan keltiretin ań túrleri bolmasa, ańshylyqta myltyqty asa paıdalanbaǵan. Malmen kózin ashyp ósken qazaq balasyna jalpy tirshilik ıesine, tabıǵat tóline qatygezdik, qııanat jasaý – múldem jat nárse. Qorshaǵan ortanyń tabıǵatyna jáne janýarlar dúnıesindegi alýantúrlilikke qamqorshyl meıirimdilikpen qarap, olardy qorǵap, kóbeıip ósýine jaǵdaı jasap otyrǵan. Ulttyq ańshylyq jasaý tártibi muqııat saqtalǵan, jyl mezgiline saı qandaı ań túrin aýlaý kerektigi rettelgen.
Negizgi dástúrli ańshylyqta júırik atpen saıatshylyq jasaý, ań qýý ádisi ádetke enip, tazy nemese tóbet ıtterdi, búrkitti, ıtelgini, aqsuńqardy, lashyndy qosý dástúrge aınalǵan. Iaǵnı ulttyq kásibı ańshylyq dástúrli sabaqtastyqpen damyp, erte zamannan beri ata kásip azamattarymyzdy ójettikke, batyrlyqqa baýlyp, patrıottyq sezimin oıatýǵa septigin tıgizip, atadan balaǵa mıras retinde berilip otyrǵan.
Ejelgi saq dáýiri zamanynda arqar eldigimizdiń rýhty sımvoly bolyp tanylǵan. Onyń aıǵaǵy – Esik qalasynyń mańynan tabylǵan Altyn adamnyń bas kıiminiń eń joǵary bóligindegi altynnan quıylǵan arqar músini. Sondaı-aq, Shyǵys Qazaqstandaǵy kóne Berel qazbalarynan, kóshpeli kóne taıpalardyń jádiger eskertkishterinen arqar, kókbóri, aqqý beınesindegi músinderdi kezdestirýge bolady. Tipti, arqar adyrna, sazgen, qobyz, sherter sekildi saz aspaptarynda da beınelengen. Qarap otyrsańyz, qazaq jerindegi tastar men jartastardyń betinde arqarlardyń petroglıfteri beınelengen sýretter óte kóp kezdesedi.
Arqar qazaq tabıǵatyna, qazaqy bolmysqa bir taban jaqyn janýar. Qazaq ony qoıǵa uqsas janýar retinde joǵary baǵalaǵan jáne asa bir meıirimdilikpen qaraǵan. Búgingi kúnge deıin kelgen ózimizdiń dástúrli kıizderde, tekemetterde, kilemderde arqar múıizdi oıý-órnekter keńinen oryn alǵan.
Arqarlar dúnıe júzindegi eń iri qoı tuqymdas janýar, olardyń quljalarynyń salmaǵy 170-200 kg-ǵa deıin jetedi. Negizinen taýly aımaqtardy, usaq jotalardy, buırattardy, qysta qary az, azyǵy mol dalalyq beldeýlerdi mekendeıdi.
Maýsymdyq qonys aýystyrýy da qyzyq. Kóktemde bir ne eki qozy týady. Al qysta bıik taýdan tómen túsip, kórshiles alasa taýǵa turaqtaıdy, negizinen qysy jaıly jerge beıim. «Arqada qys jaıly bolsa, arqar aýyp nesi bar» deıtin atam qazaqtyń sózi sodan shyqqan.
Qorǵalmaǵan tabıǵı aýmaqtarda mekendeıtin arqarlarǵa keıde adamnyń ózi de qaýip tóndiredi. Adam faktorynan týyndaǵan keleńsiz jaǵdaılarǵa baılanysty arqarlar bul kúnderi basqa jaqtarǵa aýyp ketýge májbúr etilip jatyr. Taǵy bir túıtkil jeke menshiktegi maldardy arqarlar jaıylatyn jerlerge jaıýdan týyndaıdy. Malymen birge ıtteri, tehnıkasy, basqa da qondyrǵylar dybystary tynyshtyqty buzýy saldarynan arqarlar jazǵy jaıylymǵa taýdan túse almaıdy. Sóıtip, qysta jaıylatyn jerinde eriksiz qala beredi. Munyń ózi arqarlarǵa úlken jaısyzdyq ákelip jatyr.
Ókinishke qaraı, arqarlar jaıylatyn taý jotalarynda ósetin emdik shópterdi jınaýshylar jáne týrısterdiń ruqsatsyz kelýi de olardyń emin-erkin jaıylýyna nuqsan keltirip otyr.
Jalpy, arqar Ortalyq Azııanyń on bir memleketiniń aýmaǵynda mekendeıdi. Búkil Orta Azııa memleketterinde arqardyń on túri bolsa, sonyń beseýi qazaq jerine baýyr basqan. Muny ulttyq baılyǵymyzdyń bir belgisi dep tanyǵanymyz jáne erekshe maqtanyshymyz dep bilgenimiz abzal.
Qasıetti jerimizdi mekendeıtin arqardyń túrlerin atap aıtsaq, Qazaqstan arqary, Altaı arqary, Qarataý arqary, Tıan-Shan arqary, Ústirt arqary bolyp keledi. Buryn Qyzylqum arqary bolǵan, biraq bul arqardyń túri kórshiles Ózbekstan shegindegi erekshe qorǵalatyn aýmaqtarda saqtalyp qalǵan, keıde shekaradan ótip, Qazaqstan jerine kelip-ketip te júredi.
Aıta ketý kerek, erte zamanda qazaq jerinde josyp júretin jabaıy túıe, jabaıy sıyr (týr), soltústik buǵysy, jabaıy jylqy tarpań, turan jolbarysy sııaqty ańdar bul kúnderi tolyq joıylyp ketken.
Atalǵan arqar túrlerin qorǵap, saqtap qalý úshin áli de memleket tarapynan qamqorlyq qajet. Osy maqsatta erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtardy shuǵyl túrde ashyp, tabıǵat qorǵaý jumystaryn odan ári kúsheıtý kerek. Ásirese, Shyǵys Qazaqstandaǵy Tarbaǵataı taýlary bul rette áli de tolyq zerttelip bolmaǵan, tabıǵı alýantúrlilikter men múmkindikterge óte baı aımaq. Onyń ishinde arqar men maraldyń shoǵyrlanǵan jeri. Aıý, sileýsin bar. Qar barysy bolýy múmkin degen joramaldy da joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Óıtkeni, qar basqan bıik Tarbaǵataı taýlary bir sheti Altaı taýlarymen ushtassa, ekinshi sheti Jońǵar Alataýyna ulasady.
2015 jyldyń qorytyndy sanaǵy boıynsha, Qazaqstandaǵy arqarlar sany 15710 basqa jetti. Ári ol aldyńǵy jyldarǵa qaraǵanda 7 paıyzǵa ósken. Buǵan kóńil demdeýge bolady. Biraq, soǵan qaramastan, myna jahandaný zamanynda shet memlekettermen ózara qarym-qatynas nyǵaıa túskendikten, sheteldik bıznes ókilderiniń jáne jumysshy resýrstarynyń elimizge kóptep kelýine baılanysty tabıǵat baılyǵyn, onyń ishinde janýarlar dúnıesin saqtap qalý máselesi kúrdelenip, alańdaýshylyq týdyrýda.
Mysaly, keıbir elderde, ásirese, Qytaı memleketiniń farmaevtıkasynda kıiktiń múıizine, baýyrmen jorǵalaýshylarǵa suranys kóp. Sondyqtan da brakonerlerdi astyrtyn qarjylandyrý asqyna túsip, kıikterdi jáne basqa ańdardy zańsyz aýlaý, ıaǵnı brakonerlik azaımaı tur. Bul – naryqtaǵy suranys kóbeıgen saıyn brakonerliktiń de órshýine jaǵdaı týǵyzyp otyr degen sóz. Sol sııaqty, arqar men kıiktiń múıizi men etine qyzyǵýshylyqtyń shyjyǵynan brakonerlik faktiler tirkelip turady. Brakonerliktiń tyıylmaýyna tabıǵat qorǵaý zańdarynyń álsizdigi de bir sebep bolyp otyrǵanyn nesin jasyramyz. Ustalǵan jaǵdaıda aıyptylar jaýapkershilikten ońaı qutylady. Sonyń saldarynan dándegen brakoner qaskóı qaraqshylyǵyn qoımaı, qaıtalap ustalyp jatady.
Brakonerlermen kúresti odan ári jandandyrý úshin birinshiden, tabıǵat qorǵaý salasyndaǵy mekemelerdi memleket tarapynan zamanǵa saı tehnıkamen jáne baılanys quraldarymen jabdyqtaý qajet. Ekinshiden, janýarlar dúnıesindegi paıda bolatyn aýrýlardy zerttep, profılaktıkalyq sharalardyń qolǵa alynǵany durys. Úshinshiden, jeke ınvestorlardy tartý arqyly ańshylyq sharýashylyqtar ashyp, týrıstik rekraııalyq aımaqtardy úlkeıtý quba-qup. Tórtinshiden, memlekettik erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtardyń sanyn kóbeıtý kerek. Sóıtip, arqar da, basqa ańdar da ózge jaqqa aýmaıtyndaı jaıly tabıǵı mekender kóbeıse, túz taǵylarynyń ósip-ónip, kóz qýanyshymyzǵa, kóńil jubanyshymyzǵa aınala berer edi.
Igilik Ámirǵalın,
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Orman sharýashylyǵy
jáne janýarlar dúnıesi komıtetiniń sarapshysy
