سوناۋ قيىن-قىستاۋ، اشتىق زامانىندا ءبىر اڭشى ارقار اۋلاپ، بۇكىل اۋىلدى امان ساقتاپ قالعان كەزدەر دە بولعان. وسىعان بايلانىستى اڭىز-ءاپسانالار قازاق فولكلورىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. ءور مىنەزدى، تاۋدىڭ رۋحى بولىپ تابىلاتىن اي ءمۇيىزدى ارقارىمىز تۋرالى ءسوز قوزعاماي تۇرىپ، الدىمەن، ادام مەن ارقارعا بايلانىستى مىنا ءبىر اڭىزدى ەسكە سالايىق. اقتابان شۇبىرىندى زامانىندا قازاقتار قالماقتان جەڭىلىپ جەر اۋىپ بارا جاتادى. ەڭبەكتەگەن بالاسىنان قارتايعان كەمپىر-شالىنا دەيىن باسى اۋعان جاققا بوسقان، بايتال تۇگىل باس قايعى دەيتىن شاق ەدى بۇل زامان. زۇلماتتىڭ زاردابىن شەگىپ، ىشەرگە اۋقاتى جوق، «ەلىم-اي» دەپ زار جىلاعان، ەمشەكتەگى بالاسى بار كەلىنشەك جۇدەپ-جاداپ، نارەستەسىن كوتەرىپ جۇرۋگە دە ءال-دارمەنى قالماعان سوڭ كۇيەۋى:
– «بالا بەلدە، قاتىن جولدا» دەيدى قازاق، قايتەسىڭ، قالدىر بالانى، ىلەس كوشكە، ءبىر جوتانىڭ باسىنا تاستاپ كەت، ايتپەسە كوشتىڭ سوڭىندا قالاسىڭ، – دەپ كەلىنشەكتى ءوز بالاسىن امالسىز قالدىرىپ كەتۋگە ماجبۇرلەيدى.
ايەل باۋىر ەتىن قيماي تۇرسا دا تاستىڭ باسىندا جىلاپ-سىقتاپ، جورگەككە وراۋلى ءسابيىن جاتقىزىپ كەتەدى. بىراق، ءبىراز ۇزاعان سوڭ، جۇرەگى ەزىلىپ بالاسىن ويلايدى. نە بولدى ەكەن دەگەن ويمەن كۇيەۋىنىڭ بارما دەگەنىنە قاراماستان، تاستاپ كەتكەن جەرىنە قايتا ورالادى. جاقىنداعان كەزدە ءبىر جانۋار بالانىڭ قاسىنان ۇزاي بەرەدى. سويتسە، ارقاردىڭ انالىعى اش بالانى ەمىزىپ، سۇتكە تويدىرىپ كەتىپ بارادى ەكەن،
ايەل قۋانعانىنان بالاسىن قولىنا الىپ، كوشتى قۋىپ جەتىپتى. سول امان قالعان بالانىڭ ەسىمى موتىش ەكەن. ول ادام اۋليە، وتە اقىلدى، ابىرويلى ەل اتاسى بولعان. ۇلى اباي ەلىندەگى توبىقتى تايپاسىنىڭ ۇلكەن باباسى اتانىپ، بەلىنەن موتىش دەگەن رۋلى قاۋىم تاراعان.
بۇل اڭىز قازاق اراسىنداعى ارقاردىڭ قادىر-قاسيەتىن ايعاقتاي تۇسسە كەرەك. بۇگىندەرى وسى ارقاردىڭ نەگىزگى تۇرلەرى تەك قازاقستاندا عانا ساقتالىپ قالعان. سەبەبى، قازاق ەجەلدەن كوشپەلى حالىق بولعاندىقتان، جانۋارلار دۇنيەسىمەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرگەن. اڭشىلىق، ساياتكەرلىك جاساعاننىڭ وزىندە دە ەرەكشە اڭشىلىق مادەنيەتى قالىپتاسقان. اتامەكەن جەرىمىزدى مەكەندەيتىن اڭ-قۇس، جانۋارلاردىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋپىن توندىرمەي، بابالارىمىز تابيعات اياسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاپ وتىرعان.
وعان دالەل، ەجەلگى قازاق اڭشىلارى اڭ اۋلاۋ كاسىبىمەن اينالىسقاننىڭ وزىندە قاسقىر، ءشيبورى، ايۋ سەكىلدى اسا جىرتقىش، زيان كەلتىرەتىن اڭ تۇرلەرى بولماسا، اڭشىلىقتا مىلتىقتى اسا پايدالانباعان. مالمەن كوزىن اشىپ وسكەن قازاق بالاسىنا جالپى تىرشىلىك يەسىنە، تابيعات تولىنە قاتىگەزدىك، قيانات جاساۋ – مۇلدەم جات نارسە. قورشاعان ورتانىڭ تابيعاتىنا جانە جانۋارلار دۇنيەسىندەگى الۋانتۇرلىلىككە قامقورشىل مەيىرىمدىلىكپەن قاراپ، ولاردى قورعاپ، كوبەيىپ وسۋىنە جاعداي جاساپ وتىرعان. ۇلتتىق اڭشىلىق جاساۋ ءتارتىبى مۇقيات ساقتالعان، جىل مەزگىلىنە ساي قانداي اڭ ءتۇرىن اۋلاۋ كەرەكتىگى رەتتەلگەن.
نەگىزگى ءداستۇرلى اڭشىلىقتا جۇيرىك اتپەن ساياتشىلىق جاساۋ، اڭ قۋ ءادىسى ادەتكە ەنىپ، تازى نەمەسە توبەت يتتەردى، بۇركىتتى، يتەلگىنى، اقسۇڭقاردى، لاشىندى قوسۋ داستۇرگە اينالعان. ياعني ۇلتتىق كاسىبي اڭشىلىق ءداستۇرلى ساباقتاستىقپەن دامىپ، ەرتە زاماننان بەرى اتا كاسىپ ازاماتتارىمىزدى وجەتتىككە، باتىرلىققا باۋلىپ، پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ، اتادان بالاعا ميراس رەتىندە بەرىلىپ وتىرعان.
ەجەلگى ساق ءداۋىرى زامانىندا ارقار ەلدىگىمىزدىڭ رۋحتى سيمۆولى بولىپ تانىلعان. ونىڭ ايعاعى – ەسىك قالاسىنىڭ ماڭىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ باس كيىمىنىڭ ەڭ جوعارى بولىگىندەگى التىننان قۇيىلعان ارقار ءمۇسىنى. سونداي-اق، شىعىس قازاقستانداعى كونە بەرەل قازبالارىنان، كوشپەلى كونە تايپالاردىڭ جادىگەر ەسكەرتكىشتەرىنەن ارقار، كوكبورى، اققۋ بەينەسىندەگى مۇسىندەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ءتىپتى، ارقار ادىرنا، سازگەن، قوبىز، شەرتەر سەكىلدى ساز اسپاپتارىندا دا بەينەلەنگەن. قاراپ وتىرساڭىز، قازاق جەرىندەگى تاستار مەن جارتاستاردىڭ بەتىندە ارقارلاردىڭ پەتروگليفتەرى بەينەلەنگەن سۋرەتتەر وتە كوپ كەزدەسەدى.
ارقار قازاق تابيعاتىنا، قازاقى بولمىسقا ءبىر تابان جاقىن جانۋار. قازاق ونى قويعا ۇقساس جانۋار رەتىندە جوعارى باعالاعان جانە اسا ءبىر مەيىرىمدىلىكپەن قاراعان. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كەلگەن ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى كيىزدەردە، تەكەمەتتەردە، كىلەمدەردە ارقار ءمۇيىزدى ويۋ-ورنەكتەر كەڭىنەن ورىن العان.
ارقارلار دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى قوي تۇقىمداس جانۋار، ولاردىڭ قۇلجالارىنىڭ سالماعى 170-200 كگ-عا دەيىن جەتەدى. نەگىزىنەن تاۋلى ايماقتاردى، ۇساق جوتالاردى، بۇيراتتاردى، قىستا قارى از، ازىعى مول دالالىق بەلدەۋلەردى مەكەندەيدى.
ماۋسىمدىق قونىس اۋىستىرۋى دا قىزىق. كوكتەمدە ءبىر نە ەكى قوزى تۋادى. ال قىستا بيىك تاۋدان تومەن ءتۇسىپ، كورشىلەس الاسا تاۋعا تۇراقتايدى، نەگىزىنەن قىسى جايلى جەرگە بەيىم. «ارقادا قىس جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار» دەيتىن اتام قازاقتىڭ ءسوزى سودان شىققان.
قورعالماعان تابيعي اۋماقتاردا مەكەندەيتىن ارقارلارعا كەيدە ادامنىڭ ءوزى دە قاۋىپ توندىرەدى. ادام فاكتورىنان تۋىنداعان كەلەڭسىز جاعدايلارعا بايلانىستى ارقارلار بۇل كۇندەرى باسقا جاقتارعا اۋىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتىلىپ جاتىر. تاعى ءبىر تۇيتكىل جەكە مەنشىكتەگى مالداردى ارقارلار جايىلاتىن جەرلەرگە جايۋدان تۋىندايدى. مالىمەن بىرگە يتتەرى، تەحنيكاسى، باسقا دا قوندىرعىلار دىبىستارى تىنىشتىقتى بۇزۋى سالدارىنان ارقارلار جازعى جايىلىمعا تاۋدان تۇسە المايدى. ءسويتىپ، قىستا جايىلاتىن جەرىندە ەرىكسىز قالا بەرەدى. مۇنىڭ ءوزى ارقارلارعا ۇلكەن جايسىزدىق اكەلىپ جاتىر.
وكىنىشكە قاراي، ارقارلار جايىلاتىن تاۋ جوتالارىندا وسەتىن ەمدىك شوپتەردى جيناۋشىلار جانە تۋريستەردىڭ رۇقساتسىز كەلۋى دە ولاردىڭ ەمىن-ەركىن جايىلۋىنا نۇقسان كەلتىرىپ وتىر.
جالپى، ارقار ورتالىق ازيانىڭ ون ءبىر مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا مەكەندەيدى. بۇكىل ورتا ازيا مەملەكەتتەرىندە ارقاردىڭ ون ءتۇرى بولسا، سونىڭ بەسەۋى قازاق جەرىنە باۋىر باسقان. مۇنى ۇلتتىق بايلىعىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى دەپ تانىعانىمىز جانە ەرەكشە ماقتانىشىمىز دەپ بىلگەنىمىز ابزال.
قاسيەتتى جەرىمىزدى مەكەندەيتىن ارقاردىڭ تۇرلەرىن اتاپ ايتساق، قازاقستان ارقارى، التاي ارقارى، قاراتاۋ ارقارى، تيان-شان ارقارى، ءۇستىرت ارقارى بولىپ كەلەدى. بۇرىن قىزىلقۇم ارقارى بولعان، بىراق بۇل ارقاردىڭ ءتۇرى كورشىلەس وزبەكستان شەگىندەگى ەرەكشە قورعالاتىن اۋماقتاردا ساقتالىپ قالعان، كەيدە شەكارادان ءوتىپ، قازاقستان جەرىنە كەلىپ-كەتىپ تە جۇرەدى.
ايتا كەتۋ كەرەك، ەرتە زاماندا قازاق جەرىندە جوسىپ جۇرەتىن جابايى تۇيە، جابايى سيىر (تۋر), سولتۇستىك بۇعىسى، جابايى جىلقى تارپاڭ، تۇران جولبارىسى سياقتى اڭدار بۇل كۇندەرى تولىق جويىلىپ كەتكەن.
اتالعان ارقار تۇرلەرىن قورعاپ، ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءالى دە مەملەكەت تاراپىنان قامقورلىق قاجەت. وسى ماقساتتا ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردى شۇعىل تۇردە اشىپ، تابيعات قورعاۋ جۇمىستارىن ودان ءارى كۇشەيتۋ كەرەك. اسىرەسە، شىعىس قازاقستانداعى تارباعاتاي تاۋلارى بۇل رەتتە ءالى دە تولىق زەرتتەلىپ بولماعان، تابيعي الۋانتۇرلىلىكتەر مەن مۇمكىندىكتەرگە وتە باي ايماق. ونىڭ ىشىندە ارقار مەن مارالدىڭ شوعىرلانعان جەرى. ايۋ، سىلەۋسىن بار. قار بارىسى بولۋى مۇمكىن دەگەن جورامالدى دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ويتكەنى، قار باسقان بيىك تارباعاتاي تاۋلارى ءبىر شەتى التاي تاۋلارىمەن ۇشتاسسا، ەكىنشى شەتى جوڭعار الاتاۋىنا ۇلاسادى.
2015 جىلدىڭ قورىتىندى ساناعى بويىنشا، قازاقستانداعى ارقارلار سانى 15710 باسقا جەتتى. ءارى ول الدىڭعى جىلدارعا قاراعاندا 7 پايىزعا وسكەن. بۇعان كوڭىل دەمدەۋگە بولادى. بىراق، سوعان قاراماستان، مىنا جاhاندانۋ زامانىندا شەت مەملەكەتتەرمەن ءوزارا قارىم-قاتىناس نىعايا تۇسكەندىكتەن، شەتەلدىك بيزنەس وكىلدەرىنىڭ جانە جۇمىسشى رەسۋرستارىنىڭ ەلىمىزگە كوپتەپ كەلۋىنە بايلانىستى تابيعات بايلىعىن، ونىڭ ىشىندە جانۋارلار دۇنيەسىن ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى كۇردەلەنىپ، الاڭداۋشىلىق تۋدىرۋدا.
مىسالى، كەيبىر ەلدەردە، اسىرەسە، قىتاي مەملەكەتىنىڭ فارماتسەۆتيكاسىندا كيىكتىڭ مۇيىزىنە، باۋىرمەن جورعالاۋشىلارعا سۇرانىس كوپ. سوندىقتان دا براكونەرلەردى استىرتىن قارجىلاندىرۋ اسقىنا ءتۇسىپ، كيىكتەردى جانە باسقا اڭداردى زاڭسىز اۋلاۋ، ياعني براكونەرلىك ازايماي تۇر. بۇل – نارىقتاعى سۇرانىس كوبەيگەن سايىن براكونەرلىكتىڭ دە ورشۋىنە جاعداي تۋعىزىپ وتىر دەگەن ءسوز. سول سياقتى، ارقار مەن كيىكتىڭ ءمۇيىزى مەن ەتىنە قىزىعۋشىلىقتىڭ شىجىعىنان براكونەرلىك فاكتىلەر تىركەلىپ تۇرادى. براكونەرلىكتىڭ تىيىلماۋىنا تابيعات قورعاۋ زاڭدارىنىڭ السىزدىگى دە ءبىر سەبەپ بولىپ وتىرعانىن نەسىن جاسىرامىز. ۇستالعان جاعدايدا ايىپتىلار جاۋاپكەرشىلىكتەن وڭاي قۇتىلادى. سونىڭ سالدارىنان داندەگەن براكونەر قاسكوي قاراقشىلىعىن قويماي، قايتالاپ ۇستالىپ جاتادى.
براكونەرلەرمەن كۇرەستى ودان ءارى جانداندىرۋ ءۇشىن بىرىنشىدەن، تابيعات قورعاۋ سالاسىنداعى مەكەمەلەردى مەملەكەت تاراپىنان زامانعا ساي تەحنيكامەن جانە بايلانىس قۇرالدارىمەن جابدىقتاۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، جانۋارلار دۇنيەسىندەگى پايدا بولاتىن اۋرۋلاردى زەرتتەپ، پروفيلاكتيكالىق شارالاردىڭ قولعا الىنعانى دۇرىس. ۇشىنشىدەن، جەكە ينۆەستورلاردى تارتۋ ارقىلى اڭشىلىق شارۋاشىلىقتار اشىپ، تۋريستىك رەكراتسيالىق ايماقتاردى ۇلكەيتۋ قۇبا-قۇپ. تورتىنشىدەن، مەملەكەتتىك ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردىڭ سانىن كوبەيتۋ كەرەك. ءسويتىپ، ارقار دا، باسقا اڭدار دا وزگە جاققا اۋمايتىنداي جايلى تابيعي مەكەندەر كوبەيسە، ءتۇز تاعىلارىنىڭ ءوسىپ-ءونىپ، كوز قۋانىشىمىزعا، كوڭىل جۇبانىشىمىزعا اينالا بەرەر ەدى.
يگىلىك امىرعالين،
اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ورمان شارۋاشىلىعى
جانە جانۋارلار دۇنيەسى كوميتەتىنىڭ ساراپشىسى
