Buldyrty aýyly - Batys Qazaqstan oblysy, Syrym aýdanyndaǵy aýyldyq ákimshilik okrýginiń ortalyǵy. Aýdan ortalyǵy - Jympıty. Agroklımattyq qurǵaq qońyrjaı beldemde ornalasqan. Jeri: sur topyraqty. Jýsan, betege, seleý, kóde, shı ósedi. Soǵan sáıkes sharýa qojalyqtary men óndiristik sharýashylyqtary turaqty túrde jumys jasaıdy. Geografııalyq ornalasý jaǵdaıy jaqsy.
Buldyrty aýyldyq okrýgine 4 eldi-meken kiredi: Buldyrty, Kógeris(Kókóris), Jarqamys jáne Qaraqudyq.
Uzyndyǵy 195 km-ge sozylyp jatqan Jaıyq alqabyndaǵy Buldyrty ózeni aǵyp jatyr. Buldyrty aýyly óziniń tabıǵatymen maqtanyp qana qoımaı, tarıhqa aty sińgen beldi tulǵalarymen de aýyz toltyryp aıtarlyqtaı tanyta alady.
Sonyń biri batyr-sheshen - Syrym Datuly, Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi, aqyn - Qadyr Myrza Áli, Kúnbatys Alashorda úkimetin basqarǵan qaıratker - Jansha Dosmuhameduly t.b. syndy aýdannyń tarıhynan bólek, aýyldyń da beldi tulǵalaryn aıshyqty túrde aıta alady.
Tarıhy men juldyzdary tektilikpen astasyp, tereńge qaraı syr tunǵan aýyldyń keshegi bastaý bulaǵy sonaý tereńde ekenin ańǵardyq. Al olardyń búgingi damýy men ekonomıkalyq kúnkóris jaǵdaıy qanshalyqty ilgerilep keledi?
Endeshe, dál osy suraqty Buldyrty aýylynyń ákimi - Nurpeısov Salaýat Jolaıulyna qoıyp kórdik.
Salaýat Jolaıuly - Batys Qazaqstan Agrarlyq ýnıversıtetin agronom, agrohımık jáne topyraqtanýshy mamandyǵy boıynsha bitirip shyqqan.
Eńbek jolyn Buldyrty aýylynda «Anda» sharýa qojalyǵynda agronom bolyp bastap, keıinnen birqatar laýazymdy qyzmetterdi atqarǵan. 2014 jyldan qazirgi ýaqytqa deıin «Syrym aýdandyq mádenıet jáne tilderdi damytý, dene shynyqtyrý jáne sport bóliminiń basshysy» laýazymynda qyzmet jasaǵan.
Álemdegi sońǵy ózgeristerge sáıkes dúıim dúnıeni dúr silkindirip, qoǵam qubylyp, epıdemııalyq jaǵdaı men saıası tolqyndar kúsheıgen tusta ár basshynyń júktelgen tapsyrmany múltiksiz oryndaýy asa qajetti de, jaýapty is.
Statıstıkaǵa súıener bolsaq, prezıdentimizdiń aıtýynsha halyqtyń 40%-y aýylda turatyny anyqtalǵan. Sondyqtan basty máseleler men saıası sharalardyń bastaý bulaǵy áýeli aýyl turǵyndarynyń múddesi úshin jasalý kerek. Bul týraly Buldyrty aýylynyń ákimi ne aıtar eken?
- Prezıdentimiz Qasym-Jomart Kemeluly Qazaqstan halqyna arnaǵan bıylǵy Joldaýynda "Ákimderdi halyq ózi saılaıtyn bolady" degen edi. Mine, jaqynda ótken saılaýdyń qorytyndysy boıynsha kóptiń qalaýynan shyǵyp, sizge zor jaýapkershilik artylyp otyr. Siz úshin halyq saılaǵan ákimniń eń basty qasıeti men talaby qandaı bolý kerek?
- Prezıdentimiz Qasym-Jomart Kemeluly Qazaqstan halqyna arnaǵan joldaýy men tapsyrmasyna oraı, merzimi aıaqtalǵan aýyldyq okrýgterdiń ákimderin saılaýy ótkizilgen edi. 2021 jyldyń qarasha aıynyń 28 kúni saılaý ótkizilip, turǵyndar óz tańdaýlaryn jasap, úmitkerlerdiń ishinen meni tańdap, okrýg ákimine saılandym.
Endigi maqsatym - aýyldyq okrýgti damytý baǵytynda jasalǵan saılaý aldy baǵdarlamamda kórsetilgen máselelerdi júzege asyryp, jedel jumystardy júrgizý bolyp tabylady.
Meniń uǵymymda halyq saılanǵan ákimniń eń basty qasıeti - jergilikti halyq turǵyndardyń oıynan shyǵyp, qoǵammen qoıan qoltyq jumys jasalý kerek. Ózime qoıǵan negizgi talabym - aýyl turǵyndarynyń zaman talabyna saı ómir súrýin qamtamasyz etip, óńirimizdiń kórkeıýi men órkendeýine naqty josparlardy júzege asyrýym tıis.
- Buldyrty aýyly Syrym aýdany boıynsha halyq sany men kólemi jaǵynan eń úlken aýyldardyń biri. Aldaǵy ýaqytta óńirimizdiń hál-aýqatyn arttyrý jáne jumyspen qamtý baǵyty boıynsha aýyldyń odan ári órkendeýine qandaı jobalar iske asyrylmaq?
- Iá, aýdanymyzda barlyǵy 12 aýyldyq okrýg bolsa, sonyń ishinde úlkeni, aýdan ortalyǵynan keıingi okrýg - Buldyrty aýyldyq okrýgi bolyp otyr. Okrýgte úsh myńǵa tarta turǵyndar bar. Aldaǵy ýaqytta okrýgti damytý, turǵyndardyń hál-aýqatyn arttyrý jáne jumyspen qamtý baǵytynda memlekettik baǵdarlamardy iske asyrý jobasy boıynsha biraz mindettemeler jasalady.
Iaǵnı, aýyldyq okrýgtegi aýyl sharýashylyq salasyn damytý, asyl tuqymdy mal basyn kóbeıtýge jumystaný, sharýashylyqtardy memleketten beriletin qaıtarymsyz granttar aldyrý arqyly turǵyndardyń kásippen aınalysýlaryna, sol arqyly ózderiniń turmys tirshilikterin kóterip, jumyspen qamtylýlaryna jaǵdaı jasalmaq.
Qazirgi kezde turǵyndardy jumyspen qamtý úshin granttar nemese nesıeler alý arqyly mal ósirý nemese sút óndirý, qus ósirý, baý-baqsha egýge baǵyttalǵan jobalardy turǵyndarǵa nasıhattap júzege asyrýǵa jumystanýdamyz.
- Az ýaqyt ishinde halyqqa esep berip úlgerdińiz. Buldyrty aýylynyń turǵyndary arasynan qandaı da bir kásip ashamyn, joba bastaımyn degen halyq ıgiligine arnalǵan bastamalarǵa ákimdik tarapynan qandaı qoldaýlar bolady? (jalpy aýylda óńir órkendeýine úles qosyp júrgen qandaı kásipkerlerdi aıta alasyz?)
- Jyl saıyn barlyq deńgeıdegi ákimder turǵyndar aldynda esep berip, aldaǵy ýaqytta júzege asyratyn jumystarmen qatar, turǵyndardyń usynys pikirlerin tyńdaıdy.
Men de ótken jyldary atqarǵan jumystar men alda turǵan mindetter jóninde hadyq aldynda esebimdi berdim.
Jalpy jyl ótken saıyn elimizben birge aýyldarymyz da damyp, zaman talabyna saı turǵyndardyń da usynys pikirleri men talaptary ózgerip keledi.
Olardyń usynystaryna saı jumystardy qolǵa alý – eń basty mindet bop esepteledi. Halyq arasynan kásibin ashamyn, joba bastaımyn degen azamattarǵa ákimdik tarapynan qabyldanyp jatyrǵan baǵdarlamalardyń talaptaryn túsindirý men qatar, kásibine qaraı múmkindik bolsa oryndarmen nemese dalalyq jerlerden jer berý sııaqty máselerge qoldaý bildiriletin bolady.
Zamanǵa qaraı ár aýyldyń bas kótergen azamattary men kásipkerleri, «Týǵan jerge taǵzym» nemese «Rýhanı jańǵyrý» sııaqty baǵdarlamalardyń aıasynda aýylǵa kómek qolyn sozyp túrli salalar boynsha kómek kórsetilip jatyr.
Aıta ketetin bolsaq, Ýrazov Ergen, Gýsmanov Talǵat, Nýrpeısov Ilesbek, Súleımenov Berik, Tórebaev Ilııas sııaqty azamattar men qatar aýyldaǵy saýda sattyq oryndarynyń ıeleri men sharýashylyq basshylary jáne jyl túlekteri aýyl órkendeýine údes qosýda qol ushyn sozýdan taıynǵan emes.
Aýylda birneshe dúken bar. Sońǵy ashylǵan dúkenderdiń biri - Buldyrty aýyldyq okrýginiń turǵyny Gúlshat Qýanyshqalıevanyń naýbaıhanasy.
Ol 2003 jyldan beri kásipkerlikpen aınalysyp keledi. Qazir kıim satýdan bólek, tapsyryspen kórpe jasaǵan.
Endi óziniń jeke dúkenin ashyp otyr. «Kerderi» dúkeninen azyq – túlik te, turmystyq taýarlar men kıimderdi de taba alasyz. Kásipker osy jumys arqyly aýyldyń 2 turǵynyn turaqty jumyspen qamtyp otyr.
Dúkenniń baǵalary aýdan ortalyǵyndaǵy baǵalardan tómen. Halyqtyń nanǵa degen suranysy eshqashan tómendegen emes. Osyǵan baılanysty dúkenniń janynan kúnine 100 qalash nan daıyndaıtyn naýbaıhana da ashyldy.
Halyqqa qajetti ónimderdi qaladan tasymaldamaı-aq, ózderi usynýy halyqqa da, kásipkerlerge de óte tıimdi. Odan bólek jastar arasynda úıden kishigirim kásibin ashyp, násibin taýyp otyrǵandar da jeterlik.
Basym kópshiligi kondıterlik ónimdi satýmen aınalyssa, endi biri merekelerge arnalǵan túrli dızaındaǵy shaqyrý bıletterin jasaýmen aınalysady.
Jalpy basqa aýyldarmen salystyrmaly túrde qaraǵanda halyqtyń turmystyq deńgeıi jaqsy deýge tolyq negiz bar. Sebebi, óz jumysyn halyqqa usynǵan shaǵyn kásipkerlerge suranys deńgeıi de turaqty túrde kóbeıip otyr.
Tıisinshe qajetti jabdyqtary úshin alysqa barmaı-aq ár jergidikti turǵyn óz aýylyndaǵy sapaly qyzmetti tańdaı alady.
Zaman talaby men suranysyna oraı qazir ár túrli salalar damyp keledi. Eńbektiń kózin tabamyn degen ár jalyndy jastar jigerin janshytpaı kásip bastaımyn dese, qoldan kelgenshe bar qyzmet túrin usynýǵa ákimshilik tarapy qashan da daıyn.
- Aýylǵa qazirgi ýaqytta naqty ne jetispeıdi? Eń ózekti máseleler men onyń sheshimi qandaı bolmaq?
- Aýyldy damytý men kórkeıtýde áli de kóptegen máselelerdi sheshý qajet etetini belgili. Eń bastysy okrýgimiz- kógildir otynmen qamtylǵan.
Buldyrty aýyly ortalyqtandyrylǵan aýyz sý júıesine qosylǵan. Zamanaýı baılanys júıesimen qamtylǵan, aýylǵa kirme jol jóndeýden ótkizilgen.
Endigi jerde aýyldyń ishki jolyna qatty tósenish salý arqyly jóndeý, aýyl kóshelerin kórkeıtý jáne ortalyq saıabaqty turǵyndardyń dem alatyn ornyna aınaldyrý, Kógeris aýylynyń turǵyndaryn ortalyqtandyrylǵan aýyz sý júıesine qosý jáne Kógeris aýylyna jol máselesin sheshý sııaqty ózekti máselelerdi sheshý negizgi maqsatymyz bolyp otyr.
Qazirgi kezdegi ekologııalyq másele sý kózderiniń azaıýy alaǵdatýshylyq týǵyzýda. Sondyqtan Buldyrty ózeniniń bulaq kózderin ashyp, aýyl irgesindegi sý qoryn molaıtý da - ózekti máselelerdiń biri.
Onyń sheshimi aýyl turǵyndarynyń birigip jumystanýy bolyp tabylady. Qalǵan máselelerdi aýdan basshylyǵyna usynys bildire otyryp, bıýdjetten qarajattar bólip, alǵashqy orynda jobalyq smetalyq qujattaryn jasatýdy qajet etedi, qalǵany ýaqyttyń enshisinde.
Sonymen qatar aýylda jastardyń, jalpy turǵyndardyń sportpen shuǵyldanýlaryn qamtamasyz etip, sport túrlerin damytý baǵytynda, aýyldan dene shynyqtyrý kompleksin saldyrýdy qajet dep sanaımyn.
Onyń jobalyq smetalyq qujattamasy daıyn, bıylǵy jyly qarajat bólingen jaǵdaıda qurylysy bastalady dep kútip otyrmyz.
Sonymen birge qysqy sport túrlerin damytýda aýyldan hokkeı qorabyn salý oıymyzda bar. Bul isti aýyl jastary, sonyń ishinde 1984 jyly týylǵan azamattardyń bastamasymen iske asyrǵymyz keledi. Jalpy osyǵan deıin de Buldyrty jastarynyń arasynan túrli sport salasy boıynsha álemdik deńgeıde baq synaǵan sportshylarymyz bar.
Sonyń biri qazaq kúresinen Azııada jáne álem chempıony – Bekjanov Nurlan Baqytuly. Aýyldan shyqqan kishkentaı bala úlken deńgeıler men belesterdi baǵyndyryp, qazir aýyl ǵana emes, barsha qazaqtyń maqtanyshyna aınalyp otyr.
Odan bódek qol kúres pen basqa da qosymsha úıirmelerden halyqaralyq, álemdik deńgeıde jelkendi jetistikterge jetip jatqan jalyndy jastarymyz kóp.
Eger qarajat bólinip, sport kesheni salynatyn bolsa, bul jastarǵa degen úlken qoldaý men múmkindikter esiginiń aıqara ashylǵan qaqapasy bolmaq.
Jelkendi jetistikterge jetetiń jastardyń da qarasy qalyńdamaq. Sonymen qatar aýyldyq okrýgimiz Samara-Shymkent respýblıkalyq avtojoly boıynda ornalasqandyqtan, osy joldyń áleýetin paıdalanýymyz qajet dep esepteımin.
Jol boıynan qyzmet kórsetý oryndaryn ashýǵa isker azamattarǵa usynystar berýdemiz. Eger osy usynys júzege asqan jaǵdaıda jumyssyz azamattarymyzdy jumyspen qamtýdyń birden bir kózine aınalmaq.
- "Jas kelse iske" degen halyq maqaly bar. Jas býynǵa qaı isti júkteseń de dóńgeletip áketeri anyq. Osyny eskerip, halyq arasynan belsendi jastarǵa arnalǵan jobalardy iske asyrý oıda bar ma?
- Jastar - bizdiń bolashaǵymyz. Jastardy qashan da qoldaýymyz qajet. Olardan kútetin úmitimiz zor. Sol sebepti elimizdiń bolashaǵy - jastardy tárbıeleý, olarǵa durys baǵyt baǵdar berý – bizdiń eń áýelgi maqsatymyzǵa aınalýy kerek.
Olardyń elge tıgizetin bastamalaryn qoldaýǵa árqashan daıynbyz. Alaıda ókinishke oraı jastar arasynda áli de bolsa enjarlyq basymdaý bolyp turǵany jasyryn emes.
Barlyǵy uıaly telefonnyń shyrmaýyna shyrmalǵan ýaqytta, sanalaryna da áleýmettik jeliniń álemi uıalap alǵan sekildi.
Óıtkeni, jastarda eń áýelgi dene belsendiligi azaıyp ketti. Kópshilik býyn ońaı jolmen az ýaqytta mol tabysqa kenelgisi keledi. Vızýaldy álemniń qurbandaryna aınalyp jatqanyn ózderi de ańǵarmaı barady.
Sondyqtan biz okrýgtegi mádenıet úıi, kitaphana, bilim mekemeleri arqyly jastarǵa arnalǵan túrli sharalardy únemi uıymdastyryp kelemiz.
Erterekte jastardan qurylǵan túrli óner uıymdary bolǵanyn biz jaqsy bilemiz. Sondyqtanda jastardyń arasynan ónerli jastardy, belsendi jastardy tarta otyryp, ulttyq ónerimizdi damytatyn, nasıhattaıtyn uıymdar qurǵymyz keledi.
Árıne ol erikti túrde júzege asatyn proess. Elim deıtin, patrıottyq sezimi men sana sezimi joǵary jastardy tabý - ýaqyt enshisine qalady dep oılaımyn.
Mundaı sharalar odan bólek mektep qabyrǵasynda da taqyryptyń eń negizgi ózegine aınalyp otyr. Oqýshylar arasynda túrli ıntellektýaldyq jarystar men logıkalyq oılaýdy damytatyn sharalar men sporttyq jarystar jıi ótkiziletinin kórip kelemin.
Odan bólek aýdan ortalyǵynan «Syrym Jastary» resýrstyq ortalyǵy mekteppen jıi baılanys ornatyp, mádenı sharalar men qoǵamdyq jumystarǵa shaqyryp keledi.
Bul jastardyń oılaý deńgeıi men óz belsendilikterin arttyrýǵa taptyrmas múmkindik dep esepteımin.
- Buldyrty aýylynan bólek oǵan qarasty birneshe shaǵyn aýyldar bar. Olardyń ekonomıkalyq damýy Buldyrty aýylymen qatar kele jatyr ma?
- Okrýgte Kógeris (Kókóris), Qaraqudyq, Jarqamys atty eldi mekender bar. Osylardyń ishinde Kógeris eldi mekeninde turaqtanǵan eki júzdiń ústinde turǵyndary bar.
Mektep, feldsherlik pýnkt pen kitaphana jumys jasap turǵan eldi mekenniń biri. Osy eldi mekenniń ekonomıkalyq damýy Buldyrty aýylymen qatar kele jatyr dep aıta alamyn.
Sebebi, aýylǵa qajetti dúnıeler jaımen júzege asyrylyp keledi. Máselen, qys ýaqytynda «Activ» uıaly baılanys jelisi ornatyldy. Endi aýyl turǵyndary shalǵaıdaǵy týystarymen erkin habarlasyp, ǵalamtordy qalaǵanynsha paıdalana alady.
Osyǵan deıin Kógeris aýylynyń shetinde ǵana «Beeline» baılanysy ustaıtyn bolsa, endi qazir «Activ» - jedel de qoljetimdi jeliniń birine aınaldy. Qalǵan eki aýylda ókinishke oraı jergilikti halqynyń turmys tirshiligine qolaıly jerlerge kóshýleriniń basty saldarynan Qaraqudyq, Jarqamys eldi mekenderinde turǵyndar sany ýaqyt ótken saıyn azaıyp otyr.
- Ár ákim zaman ilgerýleýine saı jumys jasap, jańa dúnıelerge umtylyp, halyqpen jaqyn baılanys ornatady.
Aýyldyń rýhanı damýy men jobalardyń tıimdi túrde jedel iske asýy úshin qandaı jańasha tásilderdi qoldanar edińiz?
- Zaman ilgerileýine oraı, turǵyndardyń usynys pikirlerine saı jumysty jańasha uıymdastyrýdy qajet etedi. Sonymen qatar, "Ashyq ákimdik" talabyna saı turǵyndarmen etene jaqyn aralasyp, jumys jasaý - bizge qoıylyp otyrǵan eń negizgi talaptardyń biri.
Sonymen qatar, jergilikti jerdegi qoǵamdastyq múshelerimen birge tyǵyz qarym qatynasta jumys júrgizýimiz qajet, ıaǵnı aýyldy damytýda eń alǵashqy orynda júzege asyrylatyn jumystarǵa qarajattardy bólýdi qoǵamdastyq ókilderiniń pikirlerin eskere otyryp, iske asyrýymyz kerek.
Osynyń arqasynda jobalaǵan ister jedel iske asatyn bolady dep esepteımin. Aýyldy órkendetý – ony damytýmen ǵana shektelmeıdi.
Halyqtyń rýhanı oı-órisi men damýy da eń mańyzdy mindet bop sanalady. Sebebi, aýyldyń ekonomıkalyq ósýi men qaryshtap damýyna áser etetin eń áýelgi faktor - «rýhanı baılyq».
Osy tusta sizdiń sózińizge qosylýǵa tolyq negiz bar dep esepteımin. Qazirgi ýaqytta onlaın jáne oflaın bilim berý baǵyty men bıznes bastaý joldarynyń júrgizilý salalary men baǵyttary óte kóp.
Eger adam izdense, derekkózderden qajet dep tanyǵan aqparattardyń barlyǵyn qabyldaı alatyn qabiletke ıe. Bilim – qashan da alǵa jeteleıdi.
Aýyldyń órkendeýine bir ǵana bilikti jáne bilimdi adamnyń jumys jasaýy jetkiliksiz. Eger, ár aýyldyń turǵyny shynaıy túrde óńiriniń órkendegenin qalasa, áýeli rýhanı turǵydan ózin-ózi jetildirýi tıis.
Bul sóz jalpy Qazaqstannyń negizgi uranyna aınalsa, Qazaqstannyń bolashaǵy jarqyn bolatynyna senimim zor.
Óıtkeni, bilim – qarańǵy tuńǵıyqtan adastyrmaı alyp shyǵatyn jaryq sham ispettes asyl dúnıe.
-Suhbattasýǵa kelisim bergenińiz úshin raqmet, Salaýat Jolaıuly!
Aldaǵy ýaqytta jumysyńyzǵa sáttilik pen taýsylmas qýat tileımin.
Injý ÓMIRZAQ,
”Adyrna” ulttyq portaly
