Ótken jyly Oralǵa barǵan saparymda ólketaný murajaıynan bir samaýryn kórdim. Kózdiń jaýyn alatyn ádemi buıym eken. Buıymdy qoıshy, meni onyń quny tań qaldyrdy. Samaýryndy HIH ǵasyrda qazaqtyń bir baıy júz jylqyǵa satyp alypty. Júz jylqy degenimizdi teńgege shaqsańyz, (bir jylqynyń baǵasy 500 myń teńge) 50 mıllıonnyń qulaǵy kórinedi.
Men HIH ǵasyrdaǵy baıdyń malyn aıap turǵan joqpyn. Ol bir samaýryndy 100 jylqyǵa aıyrbastap artynda ańyz qaldyrdy. Osy 50 mıllıondyq qundy jádigerdi baıdyń urpaqtary ólketaný murajaıyna tegin syılapty. Iá, tegin syılapty. Bul da bolsa, atalmysh áýlettiń qanyndaǵy tektiliktiń, márttiktiń saqtalyp qalǵanyn bildirse kerek.
Men samaýrynǵa uzaq qaradym. Bul shynynda baǵasyna laıyq taýar ma? Nege toqsan toǵyz jylqy emes? Nege júz? Osy samaýryndy qorjynyna bókterip jatqan baı kóz aldymda kólbeńdep turyp aldy. Áne, shurqyrap júz jylqysyn saýdager aıdap barady. Al, bul bolsa, kúmisteı jalt-jult etken buıymǵa qoly jetkenine qýandy ma eken? Menińshe, ókingen bolar. Olaı deıtinim, kúnine úsh ýaqyt ishetin shaıdy baǵaly samaýrynǵa qaınattyń ba, baǵasyz samaýrynǵa qaınattyń ba, báribir emes pe? Baıdyń jalǵyz oıy boldy. Ol óziniń qandaı baqýatty ekenin barshaǵa dáleldegisi keldi. Al, dáleldepti... Sonda ne ózgerdi? Ańyz qaldy. Ol ańyzdy arada bir jarym ǵasyr ótkennen soń, mine, biz aıtyp otyrmyz.
Jerdiń shańyn aspanǵa kóterip, úıir-úıir jylqy aıdap bara jatqan saýdager qandaı sezimde boldy deseńizshi... Ol óziniń aılakerligine súısindi me eken? Bálkim, bir jylqyǵa alǵan taýaryn júz jylqyǵa satqanyna masattanǵan shyǵar. Áıteýir, utylmaǵan adam saýdager ekenine men bás tigýge daıynmyn.
Oral Qazaqstannyń batysy delik. Endi, 4 myń shaqyrym keri qaıtyp, Han-Táńiriniń etegindegi óz aýylyma keleıin. Bizdiń elde de qyzyna arnap júz jylqyǵa bir ishik alǵan Nııazbek degen baı ótken. El onyń urpaqtaryn «Baıdyń aýyly» dep ataıdy. Qyzyna bir ishikti júz jylqyǵa alǵan sol Nııazbek baı áji atanyp, qajylyqqa da barǵan.
«Nııaz atam baı bolyp,
Baq qonyp, Qyzyr qaraǵan.
Jumyrtqalap túbine,
Boztorǵaı ushqan sabadan.
Bir ishik alyp júz atqa,
Dónennen órge sanaǵan»...
Nııazbek baıdyń qyzyna alǵan ishigi samaýryn sekildi saqtalyp qalmaǵanymen, Kódek Baıshyǵanulynyń óleńderi arqyly keıingi urpaqqa mura bolyp jetti.
Bir qyzyǵy túrli kitaptardy oqyǵanda, HIH ǵasyrda mundaı derekterdiń az bolmaǵanyna kózim jetti. Máselen, qazaq baıy qunyn júz jylqyǵa baǵalap satyp alǵan sáýkele Reseıdiń Kýnstkamerasynda áli kúnge saqtalyp tur. Basqany aıtpasaq ta, osy úsh-aq derek bir kezderi qazaq baılarynyń arasynda «baılyq jarystyrý» básekesi bolǵanyn aıǵaqtaıdy. Bul básekeniń jalpy qoǵamǵa bereri boldy ma? Odan qazaq utty ma? Utyldy ma? Suraq kóp, jaýap joq.
Árıne, maqtan, ataq, dańq, ańyz kerek-aq! Biraq sol ańyzdyń biz úńile bermeıtin bir tusy bar. Sol zamanda samaýryn, ishik, sáýkele degen qazaq úshin qat dúnıe boldy dep aıta almaımyz. Bul jaı ǵana bizdiń babalarymyzdyń ataq-dańqyn arttyrý úshin qandaı qurbandyqqa bolsyn bara alatynyn kórsetedi. Bireý muny jomarttyq-márttik der, endi bireý basqasha baǵalar...
Bir qyzyǵy siz ben biz baıdyń baılyǵyna tańdaı qaǵamyz da, onyń júz jylqysyn bir samaýrynǵa, bir ishikke nemese bir sáýkelege aıyrbastap alǵan aılaly saýdagerlerdiń ańyzyn umyt qaldyramyz.
Ol aılaly saýdager ne istedi? Qalaı satty? Baıdy qalaı kóndirdi? Negizgi tálim alalarlyq ańyz osy taraptan órbise, biz úshin tyń aqıqattyń beti ashylar ma edi? Bizge jetken ańyzdarǵa qarasaq saýdagerler aldymen alýshynyń namysyna tıetin sózder aıtqan. «Eı, sasyq qazaq! Ary júr? Bul buıymdy satyp alýǵa seniń baılyǵyń jetpeıdi» deıdi saýdager murnyn shúıirip. Bul sóz kúnde madaq-maqtaý estip júrgen adamǵa aýyr tıeri anyq. Baı yzalanyp: «Al meniń baılyǵym jetpeıtindeı, sáýkeleńniń quny qansha edi?» deıdi qalsh-qalsh etip. «Júz jylqy» deı salady osyny kútken saýdager! «Myna sartqa (nemese kápirge) júz jylqyny aıdap ákelińder» deıdi ashýy tarqaı qoımaǵan baı. Ol mensinbegen saýdagerdi zatyn satyp alyp muqalttym dep oılaıdy. Ol az bolsa, «qazaqtyń sasyq emes ekenin dáleldedim» degen qur qııalǵa erik berýi múmkin. Al, qazaqtyń psıhologııasyn zerttep-bilip alǵan saýdager jeńilgen keıipte keshirim suraı qoıady. Biraq, baı sol bir keshirimdi júz jylqysyn shyǵyndap satyp alǵanyn bilmeıtini ókinishti.
Munyń bárin tereńnen qozǵap, nege aıtyp otyrmyz? Qazirgi mıllıonerleri de keshegi baqýatty baılardan aıyrmasy shamaly. Ataq úshin at shaptyrady. Kókpar beredi. Shetelden záýlim saraılar turǵyzady, toı jasaıdy. Ózderi týraly jyr-oda jazǵyzady. Onysy kitap bolyp basylady, teleefırlerden kórsetiledi. Biraq, joq-jitikke kómektespeıdi, alash balasynyń bilim alýyna ınvestıııa salmaıdy.
Álgi samaýrynǵa qarap turǵan kezde júregim shym ete tústi. «Mundaı júz jylqynyń qanshasy Reseı asty eken?» dep oıladym. Sol júz jylqy qarýǵa aınalyp, qaıtadan qazaqtyń basyna áńgirtaıaq oınatpaǵanyna kepildik bere alasyz ba? Oılaýdyń ózi aýyr... Qudaı yrys-nesibeńdi arttyrdy ma, baılyq berdi me, ańyz ben ertegi ómirge mas bolýdyń qajeti joq. Bir adamnyń bolsyn, ózińdeı baı bolýyna kómektes! Jolyn ash! Jastardyń bilim alyp, ǵylymdy ıgerýine septigińdi tıgiz!
Keshegi ótken tarıhty tarazylar biz emes. Bolary bolyp, boıaýy sińdi. Ony ózgerterlik qaýqarymyz jáne joq. Bizge keshegiden sabaq alyp, búgingini sóz etpek lázim. Máselen, Turysbek Mamanulynyń balalary ashqan mektepten qanshama qaıratker shyqty. HIH ǵasyrdyń sońynda ashylǵan sol Mamanııa mektebiniń Bilál Súleıuly, Ábýbákir Jaıshybekuly, Ybyraıym Mamanuly, Ilııas Jansúgiruly, Áıseıit Baǵramuly, Meıirman Ermektasuly, Beısenbaı Kedesuly syndy túlekteriniń qazaqqa etken eńbegi men samaýrynnyń qunyn salystyrýǵa kele me? Turysbek qajy Mamanııa mektebin úzdik bitirgen Meıirman Ermektasov, Mákeı Erkinbekov syndy túlekterin Qazan, Omby, Orynbor qalalaryndaǵy muǵalimder daıyndaıtyn semınarııaǵa jiberip, oqytqanynyń ózi nege turady? Osy Turysbek baı Muhamedjan Tynyshpaevtyń da (qazaqtyń tuńǵysh temirjolshysy) joǵary bilim alýyna múmkindik týǵyzyp bermedi me?
Bizdiń búgingi baılar men bolashaqta baı bolatyn urpaqtyń aldynda eki-aq jol bar. Birinshisi, dáýletińdi shashyp, samaýryndy (bálkim basqa bolmashy zatty) júz jylqyǵa satyp alatyn, ekinshisi, Turysbek Mamanuly sekildi bilim men ǵylymǵa qarjy quıyp, jastardyń jolyn ashatyn jol. Qaısysyn tańdaıtynyńyzdy óz erkińizge qaldyraıyq...
Osy jerde amerıkalyq Denıs Hoýptyń myna bir mysalyn aıta ketken jón. Denıs Hoýp aıdan jer telimin satyp, mıllıon dollar aqsha tapqan. Hoýp aıdy óziniń menshigi ekenin aıtady. Onyń bul ertegisine talaı adam senip, aıdan jer alǵanyna máz bolyp júr.
1967 jyly BUU aıdy bir memlekettiń ǵana menshikteýine jol berilmeıtinin málimdegen bolatyn. Sol málimdemege súıengen Denıs Hoýp 1980 jyly BUU-na hat jazyp, aıdy óziniń menshigine berýdi suraıdy. BUU ol ótinishke jaýap qatpady. Oǵan Hoýp qarasyn ba, aıdy jyrymdap sata bastaıdy. Onyń klıentteriniń arasynda álemdik ártister men tanymal adamdar jeterlik. Tipti, AQSh-tyń Djordj Býsh, Ronald Reıgan jáne Djımmı Karter sekildi prezıdentteriniń ózi Hoýptyń qaqpanyna túsip, aıdan jer satyp alypty. Munyń qasynda samaýryn, ishik, sáýkele degen nemene?
Túıin. Qosh! Zaman ózgergenmen, sana ózgermeıdi. Qazir Denıs Hoýptardyń zamany. Olardyń aılakerligimen básekege túsý úshin bilim-ǵylymdy ıgerý qajet. Árıne, babalarymyzdyń júz jylqyny ońdy-soldy shashýy biz úshin márttik bolyp kóriner. Biraq, «júz jylqyny qıqýlap aıdap bara jatqan saýdagerdiń ónerin meńgergende búgin qandaı el bolar edik?» degen suraq kókeıge kepteledi. Ótkendi qoıshy, erteń ókinbeý úshin búgin qareket qylý kerek..
Qanat Birlikuly,
«Adyrna» ulttyq portaly
