Fatıma Balǵaeva týraly sóz
Qazaq halqynyń kóneden kele jatqan ulttyq saz aspaptarynyń ishinde ysyp oryndalatyn, tereń de tolqymaly syrǵa toly úni bar, tyńdarmanǵa estetıkalyq áseri zor qobyzdyń orny erekshe. Qobyz tereńnen býyrqanyp shyǵar jan sezimin, neler tereń qabatta jatatyn syr qatparyn, kóńil kúıi men sarynyn qaı qyrynan bolsa da ashyp bere alatyn adamnyń tabıǵı daýysyna eń jaqyn biregeı aspap. «Kúı atasy – Qorqyt» dep qazaq beker aıtpaǵan. Qorqyttyń kúı saryndaryn oryndaǵan negizgi aspaby qazaqtyń qara qobyzy ekenin eskersek, halqymyz úshin bul aspap shyn máninde qasıetti. Osy kóneniń kózindeı kenen aspaptyń aıaqqa turyp, orkestr quramyndaǵy óziniń ornyn alýyna erekshe eńbek sińirgen, kásibı qobyz aspabynda oryndaýshylyq mektebiniń negizin qalaǵan sheber oryndaýshy ári ustaz, Qazaqstannyń halyq ártisi, professor Fatıma Jumaǵulqyzy Balǵaeva bolatyn.
F.Balǵaeva – Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasy, halyq aspaptar kafedrasynyń tuńǵysh túlegi. Ol qobyz aspabynda kásibı oryndaýshylyq ónerdiń kórnekti ókili bolýmen birge óziniń barlyq sanaly ǵumyryn elimizdiń bilikti mýzykant oryndaýshylary men pedagogtaryn tárbıeleý isine tolyǵymen arnaǵan tolaǵaı ustaz. Jastaıynan shyǵarmashylyq eńbekke qyzý aralasqan onyń peshenesine qazaq ulttyq qobyz mektebiniń irgetasyn qalaý, jetildirip alǵa damytý sekildi jaýapty ári qurmetti mindetter jazylypty.
Ákesi Jumaǵul baıdyń malyn baqqan. Surqaı ómirdegi bar qyzyǵy – óz qolymen jasaǵan qalaq dombyrasyn ermek qylǵan eken. Mýzykany erekshe jaqsy kórgendigi de bolar, qoıdan aıyrylyp qalasyń dep oınap otyrǵan dombyrasyn qaq bólip tastaǵanda da qaıtpaı, qaıtadan jasap alyp, ónerin tastamaǵan eken. Januıadaǵy bes balanyń ekinshisi, jastaıynan mýzykaǵa beıimi osy Fatıma bolady. Anasy Beksulý men ekeýi oshaq basynda qosylyp án aıtady eken. 1928 jyly Balǵaevtar otbasy sonaý Túlkibastan Almaty qalasyna kóship keledi. Fatıma №38 orta mektebinde oqıdy. Jastaıynan eti tiri epsekti qyzdy kórkemónerpazdar úıirmesine qatysýshy shákirtterdiń oryndaýyndaǵy qulaqqa jaǵymdy mýzykanyń úni beıjaı qaldyrmaıtyn. Týmysynan zerek, estigenin lezde qaǵyp alatyn Fatıma osy úıirmeniń dombyra jaǵyna qabyldanady. Mektep qabyrǵasynda júrip ol kórkemónerpazdar úıirmesiniń jetekshisi, belgili kompozıtor, sol kezdegi kóptegen kórkemónerpazdar ujymdary men kásibı óner mekemelerin uıymdastyrýshy Baqytjan Baıqadamovtyń tálimin kórip, mekteptiń mádenı ómirine úlken yqylaspen belsendi qatysady. «Aıgólek» ansamblinde ónerin shyńdaıdy. Bul úıirmede talaı talantty ul-qyzdar keıin qazaq kásibı óneriniń belgili tulǵalaryna aınaldy. Solardyń biri Fatıma Balǵaeva bolatyn.
Uly Otan soǵysy bastalǵan kezde er-azamattar maıdanǵa shaqyrylyp, fılarmonııa quramynda istep jatqan ult aspaptar orkestri, ózge de óner ujymdary bilikti mýzykanttarǵa degen tapshylyqty ótkir sezinedi. Osyndaı qıyn jaǵdaıdan shyǵý úshin 1942 jyly arnaıy jiberilgen mamandar el ishindegi, mektep pen orta jáne joǵary oqý oryndaryndaǵy oqýshy, stýdent jastar arasynan talanttardy izdep taýyp, olardy arnaıy oqý ordalaryna úgittep tarta bastady.
Orkestrdiń belgili mýzykanttary Qalı Jantileýov, Luqpan Muhıtov, Jappas Qalambaevtar respýblıkanyń túkpir-túkpirine arnaıy is-saparlarǵa shyǵyp, talantty balalardy ónerge súıredi. J.Qalambaev №38 mektepke barǵan kezinde Fatımanyń erekshe qabiletin baıqaıdy. Sóıtip, oǵan aspapty meńgerýge jáne Qazaq memlekettik fılarmonııasynyń ártisi bolýǵa usynys jasaıdy. Osylaısha, 15-16 jastaǵy Fatıma úlken ónerge aıaq basady.
Onyń alǵashqy ustazdary attary kópke áıgili Oqap Qabıǵojın, Naýsha Bókeıhanov boldy. Keıinirek ataqty Qalı Jantileýov, Luqpan Muhıtovtardan tálim aldy, Fatıma Jumaǵulqyzyn dombyra tartý jetistikterine qarap ony orkestrge aýystyrdy. Biraq, ustazdarynyń eshqaısysy Fatımanyń negizgi aspaby dombyra emes, qobyz bolady dep boljamaǵan. Ol dombyrashy retinde 1944 jyly Tashkent qalasynda ótken Qazaqstannyń óner dekadasyna qatysady. Kúıshi, mýzyka zertteýshi Talap Qarashqa kózi tirisinde bergen suhbatynda Fatıma apaı: «…Aǵalardyń qasynda, olardyń dombyra tartýyna biraz qyzyqtym, biraq, meniń qulaǵyma óte jaǵymdysy qobyz boldy» – deıdi. Jas mýzykant orkestrdiń ekinshi qanatyndaǵy qobyzshylar tobyna qulap, kóńili solaı qaraı aýa beredi. Orkestrdegi qobyzshylar Jappas Qalambaev, Gúlnafıs Baıazıtovalardyń ónerine qyzyǵýy erekshe bolady. Onyń únemi qobyzdyń áýezdi ásem únine qulaq salyp, osy aspapqa kóńili qulaǵanyna janyndaǵy ustazdyq etken aǵa-apaılary da qarsy bolmaıdy. Sóıtip, dombyrashy bolyp qalyptasyp qalǵan Fatıma kórnekti qobyzshy J.Qalambaevtyń jetekshiligimen jarty jyl boıy qobyz aspabyn meńgerýdi qolǵa alady. Zor qyzyǵýshylyqpen ári táýekel qushtarlyqpen bastap ketken isi alǵa basyp, jas mýzykant qobyz aspabymen bite qaınasady.
1945 jyly F.Balǵaeva jańadan ashylǵan konservatorııanyń qazaq ult aspaptary kafedrasyna oqýǵa túsedi. Onda ol Sankt-Peterbýrg konservatorııasynyń túlegi, tanymal skrıpkashy, ustaz Iosıf Antonovıch Lesmannyń synybynda kásibı bilim ala bastaıdy. Talantty ustazǵa talapty shákirt tap kelgen eken. Shákirtiniń jetistikterine súıingen ustaz qobyz aspabyn ıgerýge arnalǵan oqý quralyn, jattyǵýǵa arnalǵan etıýdter, pesalar jazyp, repertýaryn molaıtady. Fatıma qobyzben birinshi partııany, ustazy I.Lesman skrıpkamen ekinshi daýysta klassıkalyq dýet quryp, zerdeli shákirttiń jan-jaqty kásibı mýzykant bolyp qalyptasýyna yqpal etedi. Kompozıtorlar A.Jubanov, E.Brýsılovskıı de arnaıy shyǵarmalar jazady. Ózi skrıpkada Eýropalyq skrıpka mektebiniń oryndaýshylyq jetistikterin qazaqtyń dástúrli qobyz aspabynda keńinen paıdalana otyryp oqý-toqýmen ótkizilgen stýdenttik jyldar umytylmastaı bolyp bolashaq mýzykanttyń kásibı biliktiligin ushtaıdy. Konservatorııanyń alǵashqy túlekteri qatarynda Fatıma oqýdy úzdik aıaqtap, dástúrli qazaq mýzykasynyń sheber oryndaýshylary qataryna qosylady.
Konservatorııany osy kezde aıaqtaǵan alǵashqy túlekteri retinde qazaqtyń tanymal mýzykant-pedagogtaryn úlken maqtanyshpen eske alamyz. Olar: professor, kompozıtor, dombyrashy Habıdolla Tastanov, qazaq folklorly-etnografııalyq aspaptaryn taýyp, jınap zerttelýine, qatarǵa qosýǵa ǵumyryn arnaǵan ónertaný kandıdaty, professor, Qazaq KSR óneriniń eńbek sińirgen qaıratkeri Bolat Sarybaev, dırıjer, KSRO halyq ártisi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Shamǵon Qajyǵalıev, P.I.Chaıkovskıı atyndaǵy Máskeý konservatorııasynyń professory, Úlken teatrda dırıjerlik etken, Qazaqstan Respýblıkasynyń, Tatarstannyń halyq ártisi Fýat Mansurov, taǵy basqalar. F.Balǵaeva ózi oqyǵan, qyzmet etken Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynyń tarıhynda esimderi altyn áriptermen jazylǵan osyndaı juldyzdy shoǵyrdan bolatyn. Tynymsyz eńbektenýdiń arqasynda ol qazaqtyń aspaptyq ónerin respýblıka kóleminde ǵana emes, búkil álemge nasıhattaǵan mýzykant.
Qazaq ult aspaptar orkesriniń negizin qalaýshy dırıjer, kompozıtor A.Jubanov orkestr repertýarynyń ósýine nazar aýdarady. Kúrdeli shyǵarmalardy oryndaýǵa, klassıkalyq mýzykany ıgerýge baılanysty orkestrdegi dástúrli aspaptardyń dybys sapasyna, múmkindikterin molaıtýǵa, dıapazonyn keńeıtýge kóp kóńil bóledi. Arnaıy shaqyrtylǵan aspap jasaýshynyń mamandarmen tájirıbelik jumystar nátıjesi de kóp kúttirmeıdi. Osyndaı eńbektenýdiń arqasynda Fatıma Balǵaevanyń shyǵarmashylyq jolynda úlken belesterge bastaıtyn úsh ishekti qobyz-prıma aspaby dúnıege keledi. Qazaqtyń dombyrasy men qobyzyn jetildirýge úlken úles qosqan aspap jasaýshy sheber V.Romanenkonyń qolynan shyqqan úsh ishekti, tutas aǵashtan shaýyp jasalǵan bul aspap F.Balǵaevanyń sheber oryndaýynda áýezdi ún ereksheligimen, sazdylyǵymen, sezimtaldylyǵymen san myńdaǵan tyńdarmannyń júregin jaýlady.
Dıplomdy qobyzshynyń aldynan kútken úlken synaq Berlın qalasynda 1951 jyly ótken úshinshi Dúnıejúzilik jastar men stýdentter festıvaline barýy edi. Máskeýdegi on kún boıǵy arnaıy daıyndyqtan keıin atalmysh óner merekesine qatysýy jáne jeńimpaz atanýy jas mýzykanttyń mereıin asyrdy, búkil qazaq úshin abyroı boldy. Qazaqstannan jas dırıjer Ǵ.Duǵashev, ánshi B.Dosymjanov, qobyzshy F.Balǵaeva osy óner dodasynda eń mártebeli laýreat ataǵyn jeńip aldy. Halyqaralyq arenada qazaqtyń qarapaıym kóne aspaby tuńǵysh ret tek ózine tán ásem áýezimen tyńdarmanyn tánti etedi. Onyń estradalyq konerttegi sansyz oryndaýlary qobyz-prıma aspabyn kórkem meńgerýimen, joǵary kásibıligimen erekshelendi. Budan keıin de F.Balǵaeva halyqaralyq úlken forýmdarda: Jastar men stýdentterdiń Býharestegi festıvalinde (1953), Máskeýde ótken festıvalde Úlken teatrdyń sımfonııalyq orkestriniń súıemeldeýimen A.Jubanovtyń qobyzǵa arnalǵan «Kóktem valsin» oryndap, laýreat atandy.
1958 jyly Máskeý qalasynda Qazaq óneri men mádenıetiniń dekadasy ótti. Osy saparǵa orkestr quramynda jáne jeke oryndaýshy retinde qatysqan F.Balǵaeva ulttyń dástúrli mýzykalyq aspabynyń mol múmkindigin pash etedi. Dástúrli kúı shyǵarmalarynan bólek, qazaq kásibı kompozıtorlarynyń jáne álemdik klassıkalyq mýzyka repertýaryn da erkin meńgergenin kórsetedi. Qazaq óner sheberleriniń sońǵy konerti týraly maqalada Fatımanyń oryndaý sheberligi jaıly: «Bul mýzyka halyq ómiriniń tereń túbinen bastaý alatyn sııaqty. Ashyq, qyzdyń báseńdeý daýysy tárizdi jińishke óńeshti skrıpka – qobyz, keremet sheber aspapshy F.Balǵaeva qolynda qýanysh, kóktem, baqyt jaıynda ándetedi» («Pravda» gazeti. 1958 jyl, 24.12) degen joldar bar. Máskeýdiń Úlken teatrynyń sahnasynda ótken bul konertte Fatıma Balǵaeva belgili kompozıtor, dırıjer, saýsaǵynan bal tamǵan dombyrashy Nurǵısa Tilendıev basqarǵan sımfonııalyq orkestrdiń súıemeldeýimen ańyratqan edi qazaq qobyzyn.
Taǵdyr oǵan qobyz ónerin alǵash ıgerý men dáripteý baqytyn syılady. Ol osyndaı múmkindikti ár kezde joǵary deńgeıde paıdalana bildi. Qobyzdyń padıshasy atanǵan Fatıma Jumaǵulqyzy respýblıkanyń túkpir-túkpirinde, 20-dan asa shetelderde konerttik estrada sahnasynda óner kórsetken alǵashqy qobyzshy-solıst jáne qobyzǵa arnalǵan shyǵarmalardyń birinshi oryndaýshysy. Halyqaralyq konkýrs laýreaty ataǵyn alǵan alǵashqy qobyzshy. Úlken teatr sahnasyna qobyzdy alǵash alyp shyqty. Ol konservatorııadaǵy qobyz-prıma synybynyń birinshi oqytýshysy, alǵashqy ádistemelik jınaqtardyń jáne oqý quraldarynyń, transkrıpııalardyń avtory, professor ataǵyna laıyqty bolǵan alǵashqy qobyzshy.
Kezinde búkil respýblıkadan talantty balalardy tańdap alyp oqytatyn A.Jubanov atyndaǵy respýblıkalyq orta arnaıy mýzykalyq mektep-ınternat ashyldy. Osy mektep-ınternat qabyrǵasynan bastap bolashaq qobyzshylardy daıyndaýǵa belsendi atsalysqan F.Balǵaeva óziniń bastamasymen 1968 jyly qobyz-prıma synybyn ashty. Qazaqtyń talantty mýzykanttarynyń jańa býynyn qalyptastyrǵan bul mekteptiń daıyndaǵan qobyzshylary kóptegen óner báıgelerinen oza shaýyp, bıik belesterden kórinýde. Árıne, bul oraıda F.Balǵaevanyń eńbegi zor.
F.Balǵaeva aspapty nasıhattaý isine erekshe kóńil bóldi. Barǵan jerde kóńilge túıgen máselelermen turaqty oı bólisip, mamandardyń talqysyna salyp otyrdy. Jetistikter men kemshilikter jaıly konservatorııanyń ǵylymı keńesinde, mamandar arasynda pikirin ashyq bildiretin. Gazet-jýrnaldar arqyly qazaq dástúrli mýzykasynyń máselelerin ashyq talqylaýǵa keńinen aralasty. Mysaly, «Folklorlyq halyq aspaptarynyń jandanýy jáne olardy damytý joldary» taqyrybynda pikirtalasqa qatysqan F.Balǵaeva folklorlyq ult aspaptaryn jınaqtaýshy B.Sarybaevtyń zertteýshilik izdenisin qoldap, osy baǵyttaǵy tájirıbeni qoldanysqa keńinen engizýdi jaqtaıdy. Biraq, sonymen birge, folklorlyq aspaptardyń jandanýy shynaıy tabıǵatynyń sheginen shyqpaýy kerek, jáne «jandanýǵa jatpaıtyn ulttyq yrǵaqtyń saqtalýyn qadaǵalaýymyz kerek» degen ustanymyna beriktigin tanytady. Eýropalyq skrıpka mýzykalyq aspabyna qobyzdyń dybysy, oryndaýshylyq qurylymy uqsap bara jatqandyǵy alańdatatynyn, dástúrli aspapqa ózine tán tabıǵı qońyr únin qaıtarý kerektigin ómiriniń sońǵy sátine deıin aıtyp otyrdy.
Ol ulttyq aspaptar kafedrasyn, keıin qobyz ben syrnaı kafedrasyn basqara otyryp, jas oqytýshylar men stýdentter tárbıesine kóp kúsh-jiger jumsady. F.Balǵaevanyń pedagogıkalyq qyzmeti ózi oqyp bitirgen konservatorııa qabyrǵasynda 50-shi jyldan bastaý alady. Qurmetti demalysqa ketkenshe respýblıkanyń túkpir-túkpirinde eńbek etip jatqan 100-den asa shákirt tárbıelep shyǵardy. Ol kisiniń aldynan tálim alǵan zamanymyzdyń myqty qobyzshylary, professor Merýert Qalenbaeva, Zere Beısenbaeva, Lázzat Shájenova, Tórehan Káribaev sekildi jeke oryndaýshylar Fatıma apaı salyp ketken sara joldy uzartyp, dástúrdi jalǵastyryp keledi. Kóp jyldar boıy týystas kórshi Ózbekstan, Ázerbaıjan, t.b. elderdiń joǵary oqý oryndary tarapynan memlekettik emtıhandar komıssııasynyń tóraıymy bolýǵa shaqyrylyp turýy ony óz isiniń sheberi ári kásibı bilikti maman dep bilgendik bolatyn.
Professor F.Balǵaeva 55 jyl pedagogıkalyq salada qyzmet etip úlken tájirıbe jınaqtady. F.Balǵaeva dástúrli qobyzdaǵy oıynnyń qaǵıdattaryn aldyńǵy qatarly klassıkalyq aspaptar, skrıpka men vıolonchel mektepteriniń oryndaýshyǵa qolaıly ádis-tásilderimen tolyqtyryp, jandandyrylǵan qobyz-prıma aspabyndaǵy oınaýdyń ózindik oqytý ádisin qalyptastyrdy. Onyń pedagogıkalyq jáne oryndaýshylyq jetistikteriniń qupııasy – dástúrli mádenıettiń negizine súıene otyryp, shyǵarmashylyq daralyq pen jańashyldyqqa umtylýynda. Sebebi, onyń ustazdary qazaq óneriniń tarlandary Qalı Jantileýov, Naýsha Bókeıhanov, Jappas Qalambaev boldy. Keıin onyń oryndaýshylyq sheberligi skrıpka óneriniń sańlaǵy A.Aýerdiń shákirti, ataqty skrıpkashy I.Lesmannyń jetekshiligimen qalyptasty. Qobyz padıshasy osylaısha óner shyńyna jetti. Halqy Fatımadaı asyl ónerpaz qyzynyń jarqyn beınesin árdaıym sol bıikten kóre bermek. Toqsannyń tórinde qalyqtaǵan rýhy shat bolsyn.
Sholpan RAÝANDINA,
Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynyń doenti
ALMATY
