Keibır ǧalymdardyŋ Abai şyǧarmalary tılıne küdıkpen qarauyn abaitanuşylar «büirekten siraq şyǧaru» retınde qarastyrady.
1968 jyly 15-20 qyrküiek arasynda Qazaqstanda tūŋǧyş ret Abai künı şaralary ötken. Būl şara 1971 jylǧy Abaidyŋ 125 jyldyǧy atalyp ötkenge deiın jalǧasyp, keiınnen jergılıktı auqymmen şekteledı.
Abai öz tuyndylaryn qazaqşa jazbaǧan. Tıptı, «qara sözderı» bar ekenın özı de bılmeitın. Būl turaly şymkenttık ǧalym Aqjol Qalşabek aitqan bolatyn. Būl qanşalyqty şyndyqqa janasady? Abaidyŋ eŋbekterı qai tılde jazylǧan? «Adyrna» tılşısı belgılı abaitanuşylardan sūrap bıldı.
«ONY ÖZBEK, QYRǦYZ, TÜRIKMEN, TATAR DA OQİ BEREDI»
Ontustiktv.kz telearnasyna bergen sūhbatynda abaitanuşy ǧalym dep jariialanǧan Aqjol Qalşabek Abai Qūnanbaiūly «qara sözderı» bar ekenın özı de bılmeitının, sebebı ol basqaşa atalǧanyn aitty
Ǧalymnyŋ aituynşa, Häkım Abai tūtas şyǧarmaşylyǧynyŋ basym bölıgın şaǧatai örnegınde jazyp qaldyrǧan.
«Äbdırahmanǧa jazǧan öleŋınıŋ tüpnūsqasy «Iа hudai bere gor, tılegen tılekdı. Qoryqpai ornyqtyr, Chochyǧan iurektı» deidı. «Ş» ärpınıŋ ornyna «ch»-ny qoldanady. Şoşyǧan demeidı, chochyǧan jürektı. «T»-nyŋ ornyna «d»-ny qoldanady», - deidı Aqjol Qalşabek.
Onyŋ aituynşa, Abai şyǧarmaşylyǧynda «qara sözder» dep atalatyn eŋbek joq. «Aqyl-i kitab» dep atalatyn oi-tolǧamdary 45 emes, 41 bolǧan deidı zertteuşı. Al şaǧatai örnegı türkı halyqtaryna ortaq bailanys tılı bolǧan.
«Bızdıŋ bükıl handardyŋ hattaryn oqysaŋ… Kenesaryny oqisyŋ ba, Abylai han ba, bärı osy tılmen jazǧan. Söileskende qazaqşa söilese beruı mümkın, bıraq hat jazǧanda şaǧatai tılınde jazǧan. Nege? Sebebı ol qalyptasqan dästür bolǧan. Erekşelıgı – ony özbek te, qazaq ta, qyrǧyz, türıkmen, tatar da oqi beredı,» - deidı Aqjol Qalşabek.
«ABAI TÖTE JAZUMEN JAZDY»
Al abaitanuşy ǧalym Bauyrjan Erdembekovtıŋ aituynşa, Abai şaǧatai tılınde emes, töte jazumen jazǧan.
- Abai özınıŋ qolymen jazǧan Senatqa hatyn mysalǧa alyp qarasaq bolady. Ol jerde töte jazumen jazylǧan. Abaidyŋ qoljazbasy qalmaǧan. Sondyqtan ony şaǧatai tılınde jazdy dep aituymyz dūrys emes. Abaidyŋ Senatqa, ınısı Haliullaǧa jazǧan hatyn körıŋız, basqasyn körıŋız töte jazumen jazylǧan. Şaǧatai tılınde jazylmaǧan. Ärine, dybystalu, taǧy da basqa jaǧynan özgerıster bolǧan, - deidı abaitanuşy Bauyrjan Erdembekov.
Aituynşa, «qara sözder» mäselesınde de dau bolmauǧa tiıs.
- Ǧalym Jamal Şoiymbet būl turaly zettep, bıldei doktorlyq dissertasiia qorǧady. Asan Omarov ta zerttedı. İä, «qara söz» dep atalmaǧan, naqty 45 bolmaǧany da belgılı, olardyŋ rettık sany da basqaşa bolǧan. Mysaly, Abaidyŋ alǧaşqy jinaqtarynda aitylady. Keiınnen dın mäselesıne tiym salǧan kezde onyŋ «Kitab tasdiq» tuyndysyn «Qara sözderınıŋ» ışıne amaldap kırgızıp jıbergen. Būdan jaŋalyq aşudyŋ qajetı joq. Būny qarapaiym halyq bılmegenımen, zertteuşılerdıŋ bärı bıledı, - deidı Bauyrjan Erdembekov.
«BÜIREKTEN SİRAQ ŞYǦARUDYŊ QAJETI JOQ»
Aqjol Qalşabektıŋ pıkırımen abaitanuşy Maqsat Älıphan da kelıspeidı. Ǧalymnyŋ aituynşa, būl pıkır qate.
- Qazır ärkım är türlı oidy aita beretın zaman boldy. Sondai jaisyz erkındık qalyptasty. Men Aqjol Qalşabektı abaitanuşy ǧalym retınde bılmeimın, aityp jürgen pıkırıne de qosylmaimyn. Abai qazaq ruhaniiatynda 1889 jyldan bastap, öleŋderı gazet betıne jariialanyp kele jatqannan berı qazaqtyŋ maqtanyşy bolyp kele jatyr. «Büirekten siraq şyǧaryp», mynandai pıkır aitu yŋǧaisyz, - deidı ol.
Aituynşa, mūndai pıkırlerge qauym eleŋ ete qalady. Al Abaidyŋ tūŋǧiyq, tereŋ, törkındı aitylǧan pıkırlerıne köbınıŋ tısı batpai, nazarǧa almaidy.
- Aqjol Qalşabek şyn abaitanuşy bolsa, Abaidyŋ aqiqatyn tanuǧa talaby bar bolsa, ony uaqyt aiqyndaidy. Osyǧan deiın, men özıne de aitqanmyn, jazbaşa da keltırgen tūstarym bar. Aqjol Qalşabek kei tūstarda asyra sılteidı. Abai basqa mäselemen ainalysyp jürıp, kelıp jaŋalyq aşa salatyn jeŋıl-jelpı dünie emes. Būǧan deiın de Abai turaly aqylsyz pıkırler bolǧan. Mūny da jyly jauyp qoiu kerek. Būl qate pıkır, - deidı Maqsat Älıphan.
Dana Nūrmūhanbet,
«Adyrna» ūlttyq portaly
