Biyl 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıske 100 jyl. Keŋes ökımetı sipatyn özgertken köterılıstıŋ bügınde şyn aqiqaty aşyla bastady. Alaida tarihi oqiǧany nasihattap, syryn aşuǧa kırısken tarihşylar jaŋa bır qiyndyqqa tap keldı. Būl – qoǧamda keŋ talqylana bastaǧan Qazaqstan tarihyn mektepte jäne joǧary oqu oryndarynda oqytu mäselesı. Osy taqyryp aiasynda belgılı tarihşy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU professory Talas Omarbektıŋ ortaǧa salar oiy az emes.
– Biyl 1916 jylǧy köterılıske 100 jyl tolyp otyr. Ūlt-azattyq köterılıstı jaŋaşa közqarasta paiymdap, tolyq zerttei aldyq pa?
− Keŋestık bilık tūsynda 1916 jylǧy köterılıs – HH ǧasyrdaǧy jalǧyz köterılıs boldy. Onan basqa köterılıs bolǧan joq. Keiınırek kollektivizasiia jyldaryndaǧy «Adai köterılısı», «Sozaq köterılısı», keiınnen «Jeltoqsan oqiǧasyn» aita bastadyq. Bıraq 1916 jylǧy köterılıs HH ǧasyrdyŋ özınde ärtürlı baǧalady. Alaşorda qairatkerlerı äuelde būl köterılıstı «bülınşılık» dep baǧalady. Al on jyldan keiın Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly bastaǧan arystar ony köterılıs retınde moiyndai bastady. Köterılıske on jyl tolǧanda, 1926 jyly «Eŋbekşı qazaq» gazetıne Älihan Bökeihan būnyŋ köterılıs ekenın aityp maqala jariialady. Iаǧni, közqaras evoliusiiasy özgerdı. Alǧaşynda Alaş arystary halyqqa «qyrylyp qalasyŋdar», «otarşyldardyŋ jazalauşy, jattyqtyrylǧan äskerıne qarsy tūra almaisyŋdar, qazaqtyŋ bytyraŋqy narazylyǧyn qyryp tastaidy» dep köterılıske qarsy boldy. Alaida olar köterılıstı moiyndaǧan soŋ da «ūlt-azattyq» degen sözdı bärıbır aita almady. Sanjar Asfendiiarov 1935 jyly şyqqan «Qazaqstan tarihy» degen oqulyǧynda būl köterılıstı «ūlt-azattyq köterılısı» retınde sipattasa da, būl oqiǧany taptyq közqarasqa būrmalady. Temırbek Jürgenev te aşyq aita almai, ony «auyldyŋ qalaǧa qarsy köterılısı» dep baǧalady. Öitkenı auylda qazaq, qalada orystar tūrady ǧoi. Ärine, jalpy alǧanda bolşeviktık ūstanymdaǧylardyŋ bärı de būny «ūlt-azattyq» köterılısı dep aita almai, 1917 jylǧy «revoliusiialyq qozǧalystyŋ qūramdas bölımı» dep tıgısın jatqyzyp, tarihta qaldyrmaq boldy. Degenmen Mäskeuden kelgen tarihşylar 1943 jyly, Ermahan Bekmahanovtyŋ qatysuymen «Qazaqstan tarihyn» jazǧanda, būl köterılıs «ūlt-azattyq» degen anyq baǧaǧa ie boldy. Bıraq, kommunistık jüiede tarihşylar būdan taptyq saryn ızdedı. Şyndyǧynda būl rulyq, taipalyq negızde ūiymdasqan «ūlt-azattyq» köterılıs edı. Mysaly, Amangeldı men Äbdıǧappar bastaǧandar Äbdıǧappardy han sailady. Torǧaidyŋ arǧyndary Omardy han sailady. Būl köterılıs 1929-31 jylǧy köterılıskede jalǧasty. Torǧaidaǧy Batpaqqarada bolǧan 1929 jylǧy köterılıste olar taǧyda han sailady. 1916 jyly köterılıske qatysqandar on tört jyldan keiın Yrǧyzdaǧy 1930 jylǧy «Yrǧyz köterılısınde» būryn 1916 jylǧy köterılıske qatysqan Aijarqyn Qanaiūlyn han sailady. Älıbi Jangeldin, Amangeldı bastaǧan köterılısterge qatysqandar qaşyp kelıp, Qaraqūmǧa tyǧylyp, Araldyŋ boiyndaǧy üş myŋ adam qatysqan «Qaraqūm köterılısıne» qatysty. Taǧy da ortalarynan han sailady. Sondyqtan da būl köterılısterdıŋ tarihi sabaqtastyǧy bar. Būl köterılısterde rulyq, taipalyq negızde halyq köterılgen dedık. Şyndyǧynda da solai. Mysaly, «Qarqara» köterılısın aitaiyq, būl şynynda «Alban köterılısı» edı. Üşqoŋyrda bolǧan Bekbolat Äşekeev bastaǧan köterılıs şyn mänınde dulattardyŋ köterılısı. Mıne, būl köterılısterdıŋ osyndai erekşelıkterı aitylmai jürdı. Qazırde aitylyp jatqan joq. Sonymen qatar būl köterılısterdı bızdıŋ keibır oqyǧandarymyz ūlttyq intelligensiia ökılderın, Alaşordany aiyptauǧa paidalanyp jür. Olar: «Alaşordany därıpteimız, kötermeleimız. Olar 1916 jylǧy köterılıske qarsy boldy», deidı. Şynynda da alaştyqtar «halyq qyrylyp qalady», «patşanyŋ degenıne köneiık, qara jūmysqa baraiyq» degen pıkırler aitty. Bıraq «qara jūmysqa baraiyq» degen Alaş arystary Patşa ökımetıne hat jazyp, Älihan bastaǧan azamattar 17 punktten tūratyn talaptar qoidy: «Qazaqtarǧa namaz oquǧa rūqsat beru kerek», «Qazaqtarǧa şoşqanyŋ etın bermeu kerek», «Qazaqtardy basqa halyqtarmen aralastyrmai bölek ūstau kerek», «Qazaqtardyŋ densaulyq jaǧdaiyn tekserıp tūru kerek» dep, özderı de qara jūmysqa alynǧan, okop qazuşy qazaqtardyŋ ortalaryna baryp, jaǧdailaryn bılıp tūrdy. Tıpten, qara jūmysqa alynǧandar elderıne qaitqanda olarmen bırge jolǧa şyǧyp, jūmysşylardy elderıne taratyp, köp jūmystar ıstedı. Şyndyq osylai! Būl maŋyzdy mäselede tıpten qazırgı täuelsız Qazaqstan tarihşylary da bır pıkırge kele almai otyr. Kezınde Manaş Qozybaev aǧamyz būl köterılıstı sipattaǧanda «ūlt-azattyq revoliusiiasy» degendı aitty. Bisenbaev degen tarihşy būl oqiǧany «ūlt azattyq soǧysy» dep baǧalady. Al Mämbet Qoigeldiev: «Būl köterılıs revoliusiia deŋgeiıne köterılgen joq. Oǧan jetu üşın köterılısşıler aldaryna saiasi maqsat qoiuy kerek edı jäne ony qazaqtyŋ ūlttyq memleket qūru ideiasyn ūstanǧan intelligensiiasy basqaruy kerek edı», − dedı. Al ony soǧysqa telu şynaiy baǧalauǧa onşa kele bermeitın siiaqty. Öitkenı qazaqtardyŋ qarulary naşar boldy. Olar är aimaqta, rulyq, taipalyq negızde bas köterdı. Ūiymdasqan, daiyndyqtan ötken äsker bolǧan joq. Qazaqtar şep qūryp soǧysqan joq. Mūndaida ony «soǧys» dep qalai aitamyz? Osynyŋ bärın eskergen jön. Sondyqtan da menıŋ oiymşa, 1916 jylǧy köterılıstı egjei-tegjeilı zerttep, köp tomdyq monografiialyq zertteuler jazatyn uaqyt boldy dep oilaimyn.
− 1916 jylǧy köterılıs turaly tarihşylar tarapynan eleulı jūmystar jazylǧan joq pa?
− Būl köterılıs Keŋes ökımetınıŋ kezınde jaqsy zertteldı. Köptegen qūjattar jinaldy. Degenmen, orysqa qarsy ruly el bolyp köterılgender turaly derekter qūpiia bolyp qaldy. Mysaly, «Qarqara köterılısı» mülde aitylmaityn. Täuelsızdık kezınde de bırtalai qūjattar jinaq bolyp basylyp şyqty. Bıraq, būl zertteulerdıŋ barlyǧy şaşyraŋqy, tiıp-qaşty dünieler. Keiıngı jyldary 1916 jylǧy köterılıs emes, 1929-31 jylǧy kollektivizasiia kezınde bolǧan köterılıster bırınşı orynǧa şyǧyp kettı. Iаǧni, «Adai köterılısı», «Sozaq köterılısı» «Qaraqūm köterılısı» jäne t.b. būǧan deiın mülde zerttelmegen bolatyn. Keŋes ökımetı būlardy «bandittık», «kontrobandalyq» köterılıster retınde qaralap, al mūraǧattaǧy qūjattary jabyq bolǧan. Sondyqtan tarihşylar Täuelsızdık alǧan tūsta jappai osy taqyryptardy zerttedı. Mūndaida tarihi sabaqtastyq eskerılmei, 1916 jylǧy köterılıs tasada qala bastady. Onyŋ üstıne Kenesary han bastaǧan, Janqoja batyr bastaǧan, İsatai men Mahambet bastaǧan, Arynǧazy, Qaratai sūltan bastaǧan, Maŋǧystau adailarynyŋ İsa bastaǧan köterılısterı de jaŋa qyrynan zerttele bastap, olarǧa qatysty tyŋ közqarastaǧy pıkırler aityla bastady. Jaŋa jaǧdaida 1916 jylǧy köterılıstıŋ basşylary turaly alyp-qaşty pıkırler de boi köterdı. Amangeldı İmanov turaly Mūstafa Şoqaidyŋ būrynǧy jazǧany jaryq kördı. Ol bylai jazady: «1918 jyly uaqytşa ökımettıŋ kezınde, Torǧaidy aralap jür edım. Bır jıgıtter keldı. Olar: «Sız qypşaq ekensız. Sauatty, oqyǧan adamsyz. Bızdı Amangeldı men Äbdıǧappar jıberdı. Mynau Torǧaida arǧyndar köterılıp jatyr eken. Sol arǧyndarǧa qarsy soǧysaiyq. Bızdıŋ qypşaqtardy sız bastaŋyz», − dedı. Mūnan ary qarai Mūstafa Şoqai taǧyda: «Mynau Amangeldı batyr «bolşevik» sözın «qypşaq» dep oilaityn siiaqty», − dep jazady. Ärine, Amangeldı batyr közsız batyr adam. Onyŋ arǧy atasy İman batyr Kenesarynyŋ senımdı serıgı retınde soǧysqan. Bylaişa aitqanda, olar äuletınen batyrlyq üzılmegen erler. Desek te, Amangeldınıŋ saiasi bılım deŋgeiı öte tömen edı. Oǧan ärine ol emes, zamany kınälı. Kezınde Mırjaqyp Dulatūly oǧan sabaq bergen eken. Keibıreuler olardyŋ ūstazdyq, şäkırttık jaqyn qatynasyn eskermeidı. Sondyqtan da «Mırjaqyp Amangeldını öltırdı» degendı oilap şyǧardy. Şyndyǧyna kelsek, Äbdıǧapparǧa bailanysty da köp basy aşylmaǧan äŋgımeler aitylady. Ol kısı de ülken tūlǧa. Solai bola tūrsa da, 1916 jylǧy köterılıs mäselelerı, auyz ekı äŋgımenıŋ jetegınde kettı. Maŋyzdy mäselenı jaŋaşa, jüielı türde zertteuge, jastardyŋ yqylasy tömendep kettı. Būl jaza-jaza jauyr bolǧan taqyryp dep oilaityndar da bar. Şyndyǧynda būl mäsele, özın zerteuşılerdı kütıp jatyr. Kez kelgen tūlǧanyŋ ūlylyǧymen qatar kemşılıgı de bar. Ony da eskergen jön. Mūnda bırjaqtylyq bolmauy tiıs. Keŋes ökımetı kezınde mūny eşkım eskermei, Amangeldı kemşılıgı joq tūlǧa retınde aityldy. Osyndai qaişylyqty dünieler bügınde zertteuşı jastardyŋ 1916 jylǧy köterılıske qyzyǧuşylyǧyn tömendetıp jıberdı.
Taǧy da qaitalap aitamyn, 1916 jylǧy köterılıs özınen būrynǧy ūlt-azattyq köterılısterdıŋ zaŋdy jalǧasy. Al 1929-31 jyldardaǧy kollektivizasiia kezındegı «Adai köterılısı», «Sozaq köterılısı», «Balqaş köterılısı», «Şūbartau köterılısterın» bır-bırınen ajyratpai, kerısınşe olarmen 1916 jyl arasynan tarihi sabaqtastyq ızdeuımız kerek. Qazaqtyŋ būl köterılısterdegı jauyngerlıgın, ejelden berı qarai kele jatqan erlık dästürlerı ruhynda jalǧastyra qarastyru qajet.
Qazaqstannyŋ batys öŋırı qazaq tarihynda dästürlı köterılıster aimaǧy. Qazaqstanda bolǧan ūlt-azattyq qozǧalystardyŋ jetpıs-seksen paiyzy batys öŋırlerde oryn alǧan. Qazaq handyǧynyŋ kezınde joiqyn soǧystardyŋ batystaǧy başqūrtpen, qalmaqpen bolǧanyn aita bermeimız. Qazaq tarihynda Äbılqaiyr handy aitqanda da osyny auyzǧa ala bermeimız. Äbılqaiyr qiyn jaǧdaida ömır sürgen adam. Myna jaǧynda Hiuamen, myna jaǧynda başqūrtpen, astrahandyq qalmaqpen soǧysqan han. Menıŋşe, Batysta qazaqy erlık dästür qatty damyǧan, jastar odan dūrys tälım alsyn. Mysaly, Äbılqaiyrdyŋ bükıl tūlǧasy san qyrly adam ekenın körsetedı. Bır jaǧynan keremet qolbasşy, ūiymdastyruşy, ekınşı jaǧynan joŋǧarmen şeşuşı şaiqasta soǧysty aiaǧyna deiın jalǧastyrmai jaltaqtyq jasady. Onyŋ sebebı, handy ärqaşan batysta başqūrtpen, qalmaqpen soǧys kütıp tūrdy. Myna tūsynda Hiua handyǧy qauıp töndırıp tūrdy. Şynynda da, Äbılqaiyrdyŋ zamany, soǧan säikes jaǧdaiy öte qaişylyqty, qiyn bolǧan. Jalpy, Batys öŋırdıŋ tarihy, öte kürdelı tarih. Kezınde Kenesary batyr da batystyŋ jıgıtterıne köp süiendı. Kenesarynyŋ ınısı Nauryzbai batystan äsker toptauǧa barǧan. Sol tūsta Baimaǧanbet sūltan oǧan köp kedergı jasady. Sondyqtan da būl aimaq Kenasaryǧa qosylmai qaldy. Būl turaly Janşa Dosmūhammedūly jazǧan. Jäŋgır men Baimaǧanbettıŋ ordasynda kezınde sarai aqyny retınde Mahambet te boldy. Jalpy, tarihymyzda törelerdı qaralardan bölıp qarastyru tarihi şyndyqqa jol aşpaidy. Öitkenı İsatai batyrdyŋ özı de kezınde starşyn bolyp Jäŋgır hanǧa qyzmet jasaǧanyn bılemız. Ol kezde İsatai orys äkımşılıgınıŋ senımdı ökılı bolǧan. Nauryzbai batyr Kışı jüz aumaǧyna kırgende Baimaǧanbet Mahambetke ony öltıru turaly tapsyrma beredı. Mahambet qūralaidy közge atatyn mergen adam bolǧan eken. Baimaǧanbet sūltan Mahambetke: «Anau aq boz atta qasqaiyp tūrǧan Kenesarynyŋ ınısı Nauryzbaidy at» −, deidı. Mahambet ary közdep, berı közdep atpai qoiady. Baimaǧanbet sūltan: «Nege atpadyŋ?», − deidı ǧoi. Aqyn: «Ölımge közım qimady», − deptı. Baimaǧanbet sūltan negızınde batystaǧy Kenesary köterılısın qoldauşylardy basuǧa şyqqan adam edı. Būny Halel Dosmūhammedūly jazǧan. Būdan ne tüiuge bolady? Mahambet ömırınıŋ soŋǧy jyldary Baimaǧanbet sūltanǧa, Jäŋgır hanǧa qarsy şyǧyp, osy ruhta olardy aiyptaityn jyrlar şyǧarady. Ärine, ol aqyn bolǧandyqtan mūny emosiiamen, aqyndyq ekpınmen jyrlady. Jäŋgır de ülken tūlǧa. Mūny da eskeru kerek. Qorytyp aitsaq, Batys öŋırde köptegen ūlt-azattyq şaiqastar bolǧandyqtan, ondaǧy jastardyŋ boiynan jauyngerlık, erlık dästür öşpeidı.
Tarihty qarap otyrsaŋyz, qazaqtyŋ handary bolmasa el bola almaityn edık. Ärbır qazaq hany janyna islamdaǧy sopylyqty därıptegen qojalardy keŋesşılıkke alǧan. Qazaqtyŋ şejıresın jazǧan da osy qojalar. Rasynda da, qojalar qazaq handyǧy däuırınde islam dının memlekettı basqarudyŋ ideialyq qūralyna ainaldyrǧandar. Handardyŋ bärı dındı berık ūstaǧan. Olardyŋ bırazy Altyn ordanyŋ hany Berke hannan bastap islamdy qabyldap, onyŋ qaǧidalaryn ūstanǧan. Bız kezınde nege köşpelı özbek atandyq? Öitkenı Özbek han Altyn orda däuırınde islam dının memlekettık dın retınde el basqaruǧa kırgızdı. Sodan osyndaǧy mūsylmandardyŋ bärı Özbekke riza bolyp, özderın «özbektermız» dep ataǧan.Taǧy bır mysal: Täuekel han Samarqanǧa joryqqa bara jatqanda Nahşbandiia sopylarynyŋ kösemıne jolyǧyp qalady. Sodan Täuekelden bastap onyŋ soŋyna ergen barlyq äskeri qosyn sopyny qūrmettep, Samarqanǧa deiın aiaǧyn jerge tigızbei, arbasymen tık köterıp alyp bardy. İslam dını qazaq halqyn ruhani tūrǧydan tärbieleude, halyqty memleketke bırıktırude maŋyzdy röl atqardy. Mūny eskermesten qazır bız «sälafit», «uahabit» degendı şulatyp aityp, islam dınıne köleŋke tüsıre bastadyq. Bızdıŋ babalarymyz islam dının ärtürlı aǧymdarǧa bölmegen.
− Qazaqstan tarihyn Täuelsızdıkten bastap oqytaiyq degendı keibıreuler qoldaidy, keibıreuler qoldamaidy. Jūrt aŋ-taŋ…
− Būl şynyn aitqanda, Elbasynyŋ eŋbegın tereŋdetıp oqytaiyq degennen şyqqan. Onyŋ esımın jäne täuelsızdıktı ornyqtyruǧa qatysty eleulı eŋbegın eŋbektegen baladan, eŋkeigen qariiaǧa deiın bıledı. Ol kısı Täuelsız Qazaqstandy qūrǧan, bügıngı memleketımızdı negızdeuşı tūlǧa. Nūrsūltan Äbışūlynyŋ būl baǧyttaǧy eŋbegı halyqqa «soqyrǧa taiaq ūstatqandai» anyq körınıp tūr. Bükıl qazaq ol kısınıŋ būl baǧyttaǧy eŋbegın baǧalaidy dep oilaimyn. Sondyqtan da qosymşa nasihatqa zäru emes. Bız osyndai şyndyqty moiyndap, qazaqtyŋ arǧy tarihyn bügıngı Täuelsız Qazaqstan tarihymen sabaqtastyryp oqysaq dūrys bolatyn edı. Alaida qazır «Sovremennaia istoriia» degendı şyǧaryp aldyq. Endı şeneunıkterdıŋ osy bastamasy qūptalsa, basy joq, aiaǧy joq tarih oqytylatyn türı bar. Jalpy, qazırgı zaman asa qürdelı. Mysaly, kezınde HH ǧasyrdaǧy tarihymyz tügel kompartiiany maqtau tūrǧysynan jazyldy. Al HHI ǧasyrda bız ol tarihty synap qaita jazdyq. Rasynda da, Keŋes ökımetı kezınde halqymyz jartysynan airylyp, joǧalyp kete jazdady. Bükıl intelligensiia, Alaş arystarynan bastap atylyp kettı. Keŋes ökımetı, keiıngı on jyldyqta bıraz reformalar jasady. Bıraq, ol da şyn mänınde orystandyru saiasaty bolatyn. Tılımızge, mädenietımızge, ädebietımızge qysym tüstı. Qazaq tılı yǧystyrylyp şyǧaryla bastady. Qazaq mäŋgürttendı. Bız endı jastarymyzǧa osy ürdıster tarihyn oqytamyz ba? Al endı jaraidy, oǧan täuelsızdıktıŋ 25 jyldyǧyn qosyp qoiamyz. «Sovremennaia istoriia» degenıŋızden osydan basqa tarihty körıp otyrǧan joqpyn. Bız mūndai tarihty oqytatyn bolsaq, şyn mänınde tarihty saiasattanu ǧylymyna ainaldyryp jıberemız. Būl zamandar saiasilandyrylǧan zamandar bolǧandyqtan da jaŋa tarihtyŋ alǧaşqy bölımınde keŋestık kezeŋdı jamandap oqytamyz, keiıngı 25 jyldyqty maqtap oqytamyz. Būnyŋ taǧy aiaǧy joq, öitkenı täuelsızdık tarihy kün sanap jalǧasa bermek. Sonda qazaq jastary bügıngı qazaq tarihynyŋ arǧy zamandarǧa sabaqtas ekendıgın, HH ǧasyrda bolǧan köterılısterdıŋ arǧy handyq däuırden bastau alatynyn, Täuelsız elımızdıŋ tamyry qazaq handyǧynda jatqanyn, al handyqtyŋ özı Altyn orda däuırınen, onan ary türkı qaǧanattarynan bastalatynyn bılmei qalaiyn dep otyr. Mıne, osylai ötkendı baiandaǧanda jartykeş tarih, jartykeş paiymdau, jartykeş ūiǧarym paida bolaiyn dep otyr. Bızdıŋ oiymyzşa, būl jas ūrpaqty töl tarihymen tärbieleuge alyp kelmeidı. Kerısınşe, tarihty şala bıluge, tarihi sanany onan ary mäŋgürttendıruge alyp keledı. Bız bırtūtas tarihty üzbei, bölmei tügel oqytuymyz kerek. Al bıreuler ejelgı Qazaqstan tarihyn universitette oqytu mekteptegı dünienı qaitalau deitın körınedı. Ejelgı Qazaqstan tarihy, saqtar, ǧūndar tarihy eŋ myqty baiyrǧy tarih. Ony Elbasy da talai saiasi mınberlerde maqtanyşpen aityp jür. Al endı osy ejelgı tarih besınşı synypta oqytylady. Ol synyptaǧy dünietanymy qalyptaspaǧan balalar saqtyŋ, qaŋlynyŋ, ǧūndardyŋ kım ekenın qalai ajyratady? Ondai auqymdy dünienı psihologiialyq tūrǧydan da, fiziologiialyq tūrǧydan da qorytyp qabyldauǧa daiyn emes qoi. Al osy ejelgı däuır būryn universitetterde bırınşı kursta oqytylyp keldı. Universitetke tüsken azamat sanasy qalyptasqan, alǧan bılımın ömırıne paidalana alatyn adam. Tarihty oqytuda kez kelgen azamattyŋ jastyq erekşelıgın, sanalyq qalyptasuyn, qabyldau deŋgeiın eskeruımız kerek. Qazaq siiaqty bostandyqqa jaŋadan qol jetkızgen elge jäne mynadai geosaiasi jaǧynan alpauyt derjavalardyŋ ortasynda tūrǧan, halqynyŋ sany bır Stambūldyŋ tūrǧyndaryndai ǧana memleketke ärqaşan ūlttyq ileologiiany, tarihty tereŋdetıp, jüielı oqytu mındet. Osyndai jaǧdaidy eskere otyryp, bız mektepten bastap, universitet bıtırgenge deiın, jastardy tarihpen suaruymyz kerek. Bız arǧy tarihtaǧy saq, ǧūn memleketterınıŋ jalǧasy ekenımızdı, Qazaq handyǧyn alǧaşqy ūlttyq memleketımız ekenın tereŋnen tüsındırıp, qaitalap aita beruımız qajet. Qazırgı jastarǧa joǧary deŋgeide bılım berıp jatyrmyz, bıraq, olardyŋ tarihi sana sezımı tömen bolsa, qandai myqty maman bolsa da tırlıgımız beker bolyp şyǧady. Bılımdı jastar Memlekettı qūruşy ūlt − qazaqqa berılgen azamat bolmasa, onyŋ myqty maman bolǧanynyŋ paidasy şamaly. Şet tılın bılse, jaǧdaiy jaqsy, jalaqysy joǧary maman özge elge qaşanda ketıp qala alady. Qazaqty Qazaqstanǧa bailaityn dünie onyŋ qazaqtyǧy.
− Qazırgı kezde ärbır öŋırden köptegen batyrlardy ūrpaqtary anyqtap, ūlyqtap jür. Alaida keibırı ömır sürgen zamanyna sai qaişylyqty tūlǧalar. Olar jaily tarihşylar emes, ūrpaqtary öz bılgenınşe tarihi paiym jasap jatqany tarihqa qiianat bolyp qabyldanar kezı de bar. Keide qisynsyz dünielerde tarihi şyndyq retınde aitylyp qalady…
− Şyndyǧynda da, kez kelgen aimaq moiyndaǧan tūlǧa köbınde batyrlar ekenı tüsınıktı. Rulyq batyrlardy därıpteudı, olardyŋ basyna künbez tūrǧyzudy, bilerdı därıpteudı körgen keibır kısıler «qazaqta batyr köbeiıp kettı» dep keiıp jatady. Mynany eskergen jön bolar: qazaqqa qanşa batyr, qanşa bi bolsa da köptık etpeidı. Ärbır rudyŋ, taipanyŋ ışınen tanymal batyrlar şyqqan. Jüzdık batyrlar degenımız tūtas jüzge bilık jasaǧan batyrlar. Olardyŋ ışınen ūlttyq batyrlar şyqqan. Ūlttyq deŋgeige köterılgen batyrlar köp emes. Qabanbai, Bögenbai, Nauryzbai, Er Jänıbek syndy batyrlar alǧaşynda rulyq deŋgeiden köterılgen batyrlar. Olar äuelde rudan äsker jinap şyqty. Sodan da, qanjyǧaly Bögenbai, şapyraşty Nauryzbai atandy. Ärine, barlyq rulyq batyr ūlttyq deŋgeige köterıle almaidy ǧoi. Olardyŋ bärıne ondai mūndai mümkınşılık te tua bermeidı. Qazaq şyn mänınde ru-ru bolyp ömır sürgen halyq. Jerge menşık bolmaǧan. Ol rulyq qauymnyŋ menşıgı bolǧan. «Myna töbenıŋ ar jaǧy naimannyŋ, ber jaǧy arǧynnyŋ jerı» degen şekaralyq mejeleuler boldy. Sondyqtan da būryn «qazaqta şekara bolmaǧan» degen dūrys söz emes. Qazaqta el tūrmaq ärbır rudyŋ, taipanyŋ şekarasy boldy. Taipalyq şekaralar qazaqtyŋ memlekettık, handyq şekarasyn qūrady. Keiın qazaq handyǧyn qūrǧan kezde şekaralyq aimaqty belgıleuge mümkınşılık tuǧyzdy. Bızde bügıngı künı jeke tūlǧalardy därıptegende bır oŋdy ıs baiqalady. Ärbır tūlǧa qaişylyqty tūlǧa ekendıgın eskere bastadyq. Mysaly, joǧaryda aitqan Äbılqaiyr han qaişylyqty tūlǧa. Ony jamandauǧa da, maqtauǧa da bolady. Ol kristal siiaqty san qyrly tūlǧa. Öitkenı ol är baǧytta ärtürlı körıne bıldı. Bır ruǧa onyŋ bır qyry ūnasa, ekınşısıne ūnamai qalyp jatty. Mysaly, başqūrttar ony han sailady. Nege? Äbılqaiyrdyŋ orysqa qarsy bolǧan bır qyry başqūrttarǧa ūnady. Alaida qazaqtyŋ keibır rulary Äbılqaiyrdan terıs ainaldy. Öitkenı ol kısı oryspen kelısım jasady. Mynany eskergen jön: qazaqtyŋ rulyq batyrlary, rulyq bilerı, jai ǧana ru basylary, äulielerı bolsyn öz zamanyna qarai türlı qaişylyqty äreketterge bardy. Töle bi kezınde qalyptasqan ahualdy eskere kele «oryspen kelısım jasaiyq» degen jäne Jolbarys handy osyǧan ügıttegen. Sebebı orysqa süienıp, qazaq memlekettıgın saqtap qalaiyq dep oilaǧan. Töle bidei dananyŋ būndai oiyn ärine ol tūstaǧy qazaq ūnata qoiǧan joq. Ataqty bolu maŋaiyndaǧylarmen soǧysa beru emes. Qalmaqqa da salyq tölep, könıp otyrǧan aimaqtar boldy. Qalmaqpen qūda bolǧan adamdar, qalmaqtan qatyn alǧan handar bolǧan. Ärine, bügıngı ūrpaqtyŋ būndai ata jauymen qūdandaly bolǧan ata-babasyn bırden tüsıne almasy anyq. Bıraq, zaman solai, kürdelı bolǧan. Diplomatiialyq ūstanym osyny talap ettı. Türık qaǧanaty, türkeş qaǧandarynyŋ bärı de qytaidan qatyn alyp, aqyr tübınde bilıgınen aiyrylyp qaldy. Olar qytaidyŋ qyzyna ǧaşyq bolǧandyqtan emes, olardyŋ qaǧan ekenın el moiyndau üşın osyǧan barǧan. Alǧaş sol tūstaǧy Qytai imperatorlary moiyndauy kerek boldy. Qazırgı Qazaqstannyŋ şeneunıkterınıŋ de ūstanymy osyǧan ūqsas: olar «bızdı batys moiyndauy kerek» deidı. Eger bızdıŋ bır tarihşyny batys baspasözı jazyp, maqtap jatsa, ol qazaqşa bılmesede ony Qazaqstanda jer-kökke siǧyzbai maqtap, «ony AQŞ bıledı, Angliia bıledı» degendei «qisyndy» logikaǧa jügınemız. Kördıŋız be, qazırgı memlekettık şeneunıkterde baiyrǧy ūstanymnyŋ qaldyǧy bar. Ärine, būl dūrys emes. El bolatyn elde kez kelgen tūlǧa aldymen şet elde emes, özınıŋ halqynyŋ ortasynda, tuǧan jerınde moiyndaluy kerek. Sondyqtan, tuǧan jerde baiyrǧy batyrlary men bilerıne as berıp, kümbez tūrǧyzyp jatqan aǧaiyndy qūptauymyz kerek. Rulyq batyrlaryn ūlttyq deŋgeige köterıp, olardy Qabanbaiǧa, Bögenbaiǧa teŋep jatatyndary da joq emes. Rulyq tūlǧany Abylai hannyŋ janyna otyrǧyzyp qoiatyndar da bar. Degenmen ärbır tūlǧa öz deŋgeiınde därıpteluı kerek qoi. Tarihi şyndyqtan attamauymyz kerek. Ädeptılıktı de saqtaǧan jön.
− Tarihşylardan tarih turaly köp sūraimyz. Al qazaq käsıbi tarihşylarynyŋ şejıresın bıle bermeimız. Būl da basy aşylmai jatqan, küŋgırt tūsy köp tarih emes pe?
− Alǧaş ret qazaqtan tarih ǧylymy boiynşa kandidattyq dissertasiiasyn 1938 jyly Mäskeudegı Chernyşevskii atyndaǧy institutta qorǧaǧan, bırınşı käsıbi tarihşy − Ädılgereev Halel Mūhammedjanūly. Būl kısı Oralda tuǧan, Äbılqaiyrdyŋ ūrpaqtary bolyp keldı. Qazanda joǧary oqu ornyn bıtırgen. Orystyŋ Viatkin, Pankratova syndy myqty tarihşylarymen bırge jürgen adam. Ol kısı qazaq töleŋgıtterınıŋ tarihy turaly taqyrypta dissertasiia qorǧaǧan. Kezınde Abai atyndaǧy universitette sabaq berdı. Qazaqstan tarihynan Bekmahanovpen aitysqan Şoiynbaev bızge därıs beretın edı. Ädılgereev ūlt-azattyq qozǧalystar tarihynan arnaiy kurstan sabaq oqityn. Söitsek, Halel Mūhammedjanūly kezınde Sanjar Asfendiiarov, Halel Dosmūhammedovpen qyzmettes bolǧan adam eken. Būl kısı tarih fakultetınıŋ dekandyǧy qyzmetın H.Dosmūhammedovten qabyldap alypty. Keiınnen soǧystyŋ qarsaŋynda, 1938 jyly kandidattyq dissertasiiasyn qorǧaǧan soŋ, Abai atyndaǧy universitetke rektor etıp taǧaiyndapty. 1942 jyly ol kısı soǧystan qaldyrylǧan rektorlyq talony bola tūrsa da, özı sūranyp maidanǧa barǧan eken. Būl kısı ataqty Mälık Ǧabdullinnıŋ jan dosy. Soǧystan keiın gvardiia maiory şenınde būrynǧy qyzmet ıstegen Abai atyndaǧy universitetke qaityp oralady. Qazaqtan şyqqan tarih ǧylymyndaǧy tūŋǧyş akademik kım ekenın bılesız be? Qanyş İmantaiūly ǧylym akademiiasyn qūrǧannan keiın, tarih ǧylymynda tūŋǧyş akademik ataǧy Aqai Nüsıpbekovke berılgen. Al tūŋǧyş akademik Aqai Nüsıpbekov kezınde bız äŋgımelep otyrǧan Halel Ädılgereevtıŋ aspiranty bolǧan. Qysqasy Ädılgereev akademik Aqai Nüsıpbekovke «äi, bala» dep söileitın. Bügınde E. Bekmahanovtyŋ jary Halima apamyzdyŋ közı tırı ǧoi. Sol apamyz: «Ermahan aǧa retınde Halel Ädılgereevtı qatty qūrmet tūtatyn», − deidı. Ermahan Bekmahanov aidaudan bosap, elge qaityp kele jatqanda: «Menı Taşkentten joldan mıngızıp aldy. Almatyǧa deiın biletımız bar edı. Sodan Şymkentke kelgende Ermahan: «Şymkentten tüsemız» dedı. Men «Nege?» dedım. Ol: «Şymkentte Halel Ädılgereev aidauda» degendı aityp, «Ädılgereevke sälem bermei ötıp kete almaimyn» deptı. Aitqanyndai, Ädılgereev bır top tarihşymen Şymkentten ony kütıp alady. Ekeuı toptan bölınıp alyp, bır apta boiy syrlasyp äŋgımelesıptı. Sondaǧy aitatyn taqyryptary Kenesary. Ermahan kezınde qudalanǧan kezde Ädılgereev ony jaqtap söilegen», − deidı Halima apai. Ermahan Bekmahanov qudalanǧanda Ädılgereev nege jazalanbai qaldy? Sebebı Ädılgereev rektor bolǧan adam. Soǧysta bolǧan, maidanger, gvardiia maiory edı. Sondyqtan ony türmege qamai almady. Tek Şymkentke jer audaryp jıbergen. E.Bekmahanov aqtalǧanan keiın ol kısı de universitettegı jūmysyna qaityp oraldy. E.Bekmahanovpen aitysqan T.Şoiynbaev Halel Ädılgereev kele jatqanda jol berıp yǧysyp tūratyn. Student bolyp jürgende Iliias Esenberlinnıŋ «Qahar» degen kıtaby şyqty. Men sol kıtapty Halel Ädılgereevke berdım. Ekı aptadai joq bolyp kettı. Kelgen soŋ kıtap turaly pıkırın sūradyq. Ol kısı: «Esenberlin Kenesarynyŋ körkem beinesın dūrys surettegen eken. Bıraq, halyq batyry etıp körsetuı kerek edı ǧoi», – dep aşulana söiledı. Būl sözden bız qatty qoryqtyq. Öitkenı Şoiynbaev bızge: «Esenberlindı oqysaŋdar komsomoldan şyǧasyŋdar. Oqudan qudyramyn. Esenberlin būryn sottalǧan adam. Taǧyda Kenesaryny maqtap roman jazypty. Esenberlinmen bırge qūrisyŋdar», − dep ūrysqan edı. Bırde studentter Ädılgereevke jaqyn jüretın menı salyp, Şoiynbaevtyŋ aitqan eskertuın aitşy dep qolqalady. Sodan qol köterdım. Ädılgereev: «İä, Talasbek, ne aitasyŋ?», − dedı. Şoiynbaevtyŋ aitqanyn aityp berdım. Ol kısı asyqpai qarnyn sipap tūryp, aşuly küide: «Şoiynbaev ottamasyn», − dedı. Bız osyndai tarihqa qatysty ekı konsepsiiany qatar oqyp tärbielengenbız. Sodan jaqsy bılım aldyq. Bälkım būl sol kezdegı tarihşy studentterdıŋ baǧy şyǧar. Qiyn zamanda oqyp, tarihşy bolyp qalyptastyq. Aituly tūlǧalarmen tabystyrǧan taǧdyrymyzǧa rizamyz.
− Tarihşylardyŋ janaiqaiy men jurnalisterdıŋ üzbei jazǧanynyŋ nätijesınde Almatyda aşarşylyq qūrbandaryna eskertkış qoiylatyn boldy. Aşarşylyq taqyrybynda doktorlyq qorǧaǧan ǧalym retınde qala äkımdıgınıŋ bastamasyna atsalysyp jatqan şyǧarsyz?
− Almatyda quǧyn-sürgın qūrbandaryna eskertkış qoiylady degendı estıdık. «Eskertkış qalai qoiylady, oǧan ne maǧyna beru kerek. Mätın jazamyz ba? Arhitektorlardyŋ syzbasynan ne tüsınuge bolady» degen taqyrypta keŋesıp jatsa, ärine, igı bolar edı. Mūraǧattarda az da bolsa, aşarşylyqtyŋ jantürşıgerlık körnısterı bar. Sol körınısterdıŋ ortaq kompozisiiasy jasalsa jaqsy bolar edı. Almaty naǧyz repressiianyŋ ordasy, jazalauşy apparattar ornyqqan qala bolatyn. Aştan qyrylǧan qazaqtyŋ şoǧyrlanǧan jerı. Almaty aşarşylyq jyldarynda bosqan el kelıp, panalamaq bolǧan qala. Menıŋşe, jai ǧana qalqityp eskertkış qoia salmau kerek. Negızı tūtas kompleks bolsa dūrys bolar edı. Tıpten, ol halyq jinalyp, taǧylym aluǧa, tarihtan sabaq aluǧa arnalǧan ortalyqqa ainalsa deimın. Äzırge ony aqyldasyp otyrǧan eşkım joq tärızdı. Mümkın, äkımşılık qazır suretşılermen jūmys jasap jatqan şyǧar. Aldaǧy uaqytta keŋesetın şyǧar. Mümkın aşyluyna qatysatyn şyǧarmyz. Olarǧa qazır tarihta, tarihşyda onşa qajet emes.
− Tarihşylardy oqytyp daiarlauda, jas mamandardy jūmyspen qamtuda aitylar äŋgıme az emes. Sızdıŋ de pıkırıŋızdı bılsek dep edık…
− Qazır mynandai qiynşylyq bolyp tūr. Memleket grantty jaqsy beredı. Bıraq, är öŋırde jekelegen universitetter, pedinstitut degen bar. Solardyŋ tarih bölımderı bar. Köbınde ärine, ırgelı ǧalymdar joq. Soǧan qarmastan, olardyŋ tarih fakultetterı de bar eken. Būnyŋ jaqsy jaǧy, olar jergılıktı jerlerge, auyldarǧa tarihşy daiyndai alady. Ökınışke qarai, ol tarihşylaryŋ sapasy onşa emes ärine. Al bızdıŋ äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dan bıtırgen mamandardan auylǧa baryp tarihşy bolyp jatqandar az. Onyŋ sebebı bar, auyldan kelıp, jūmys ūsynyp, jaǧdai jasap jatqandar da joq. Osydan bızdıŋ tarih fakultetımızdı bıtırgender Almatyda qalǧysy keledı. Būl mäselenı qalai şeşu kerek? Aimaqtardaǧy tarihşy daiyndaityn bölımderdı jabu kerek pe? Menıŋşe, tarihşy bolamyn deitınderdı tarihşy ǧalymdar şoǧyrlanǧan Almaty jäne Astana qalalaryndaǧy oqu oryndaryna jıberu qajet. Bıraq ol üşın ärbır aimaqtyŋ äkımşılıgı bızge sūranys jasauy kerek. Öitkenı bız oqytqan tarihşy mamandar osyndai sūranys bolmaǧandyqtan da basqa salaǧa jūmysqa ketıp jatyr. Osyndaida «Bız olardy nege memlekettık grantpen olardy oqyttyq?» − degen saual tuyndaidy. Osyndai mäseleler jüielı türde rettelmei tūr. Onan soŋ oquyn bıtırıp, diplom qorǧap jatqan studentterdıŋ jūmystarynda şalaǧailyq köp, mamandyqqa nemqūraily qaraidy. Öitkenı olardy «Erteŋ tarihşy retınde jūmys taba alam ba? Joq pa?» degen oi jegıdei jep, mazalaidy. Iаǧni, ala köŋıl ūstanymda jürgen mamandardy daiyndap otyrmyz. Ärine, būlardyŋ arasynan myqty tarihşylar da şyǧady. Eşkımnıŋ bet-jüzıne qaramaityn, tarihqa adal ūrpaqtar ösıp kele jatyr. Eşqandai ideologiiaǧa bas imeitın, saiasatqa aldanbaityn, eşkımnıŋ yqpalyna tüspeitın, özındık erkın oilau jüiesı bar, demokratiialyq közqarasty ūstanatyn, şyndyqty jazatyn tarihşylardyŋ jaŋa buyny ösıp kele jatyr.
Sūhbattasqan Jänıbek ǦALYM,
"Türkıstan" halyqaralyq gazetı
