Bıyl 1916 jylǵy ult-azattyq kóteriliske 100 jyl. Keńes ókimeti sıpatyn ózgertken kóterilistiń búginde shyn aqıqaty ashyla bastady. Alaıda tarıhı oqıǵany nasıhattap, syryn ashýǵa kirisken tarıhshylar jańa bir qıyndyqqa tap keldi. Bul – qoǵamda keń talqylana bastaǵan Qazaqstan tarıhyn mektepte jáne joǵary oqý oryndarynda oqytý máselesi. Osy taqyryp aıasynda belgili tarıhshy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ professory Talas Omarbektiń ortaǵa salar oıy az emes.
– Bıyl 1916 jylǵy kóteriliske 100 jyl tolyp otyr. Ult-azattyq kóterilisti jańasha kózqarasta paıymdap, tolyq zertteı aldyq pa?
− Keńestik bılik tusynda 1916 jylǵy kóterilis – HH ǵasyrdaǵy jalǵyz kóterilis boldy. Onan basqa kóterilis bolǵan joq. Keıinirek kollektıvızaııa jyldaryndaǵy «Adaı kóterilisi», «Sozaq kóterilisi», keıinnen «Jeltoqsan oqıǵasyn» aıta bastadyq. Biraq 1916 jylǵy kóterilis HH ǵasyrdyń ózinde ártúrli baǵalady. Alashorda qaıratkerleri áýelde bul kóterilisti «búlinshilik» dep baǵalady. Al on jyldan keıin Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly bastaǵan arystar ony kóterilis retinde moıyndaı bastady. Kóteriliske on jyl tolǵanda, 1926 jyly «Eńbekshi qazaq» gazetine Álıhan Bókeıhan bunyń kóterilis ekenin aıtyp maqala jarııalady. Iaǵnı, kózqaras evolıýııasy ózgerdi. Alǵashynda Alash arystary halyqqa «qyrylyp qalasyńdar», «otarshyldardyń jazalaýshy, jattyqtyrylǵan áskerine qarsy tura almaısyńdar, qazaqtyń bytyrańqy narazylyǵyn qyryp tastaıdy» dep kóteriliske qarsy boldy. Alaıda olar kóterilisti moıyndaǵan soń da «ult-azattyq» degen sózdi báribir aıta almady. Sanjar Asfendııarov 1935 jyly shyqqan «Qazaqstan tarıhy» degen oqýlyǵynda bul kóterilisti «ult-azattyq kóterilisi» retinde sıpattasa da, bul oqıǵany taptyq kózqarasqa burmalady. Temirbek Júrgenev te ashyq aıta almaı, ony «aýyldyń qalaǵa qarsy kóterilisi» dep baǵalady. Óıtkeni aýylda qazaq, qalada orystar turady ǵoı. Árıne, jalpy alǵanda bolshevıktik ustanymdaǵylardyń bári de buny «ult-azattyq» kóterilisi dep aıta almaı, 1917 jylǵy «revolıýııalyq qozǵalystyń quramdas bólimi» dep tigisin jatqyzyp, tarıhta qaldyrmaq boldy. Degenmen Máskeýden kelgen tarıhshylar 1943 jyly, Ermahan Bekmahanovtyń qatysýymen «Qazaqstan tarıhyn» jazǵanda, bul kóterilis «ult-azattyq» degen anyq baǵaǵa ıe boldy. Biraq, kommýnıstik júıede tarıhshylar budan taptyq saryn izdedi. Shyndyǵynda bul rýlyq, taıpalyq negizde uıymdasqan «ult-azattyq» kóterilis edi. Mysaly, Amangeldi men Ábdiǵappar bastaǵandar Ábdiǵappardy han saılady. Torǵaıdyń arǵyndary Omardy han saılady. Bul kóterilis 1929-31 jylǵy kóteriliskede jalǵasty. Torǵaıdaǵy Batpaqqarada bolǵan 1929 jylǵy kóteriliste olar taǵyda han saılady. 1916 jyly kóteriliske qatysqandar on tórt jyldan keıin Yrǵyzdaǵy 1930 jylǵy «Yrǵyz kóterilisinde» buryn 1916 jylǵy kóteriliske qatysqan Aıjarqyn Qanaıulyn han saılady. Álibı Jangeldın, Amangeldi bastaǵan kóterilisterge qatysqandar qashyp kelip, Qaraqumǵa tyǵylyp, Araldyń boıyndaǵy úsh myń adam qatysqan «Qaraqum kóterilisine» qatysty. Taǵy da ortalarynan han saılady. Sondyqtan da bul kóterilisterdiń tarıhı sabaqtastyǵy bar. Bul kóterilisterde rýlyq, taıpalyq negizde halyq kóterilgen dedik. Shyndyǵynda da solaı. Mysaly, «Qarqara» kóterilisin aıtaıyq, bul shynynda «Alban kóterilisi» edi. Úshqońyrda bolǵan Bekbolat Áshekeev bastaǵan kóterilis shyn máninde dýlattardyń kóterilisi. Mine, bul kóterilisterdiń osyndaı erekshelikteri aıtylmaı júrdi. Qazirde aıtylyp jatqan joq. Sonymen qatar bul kóterilisterdi bizdiń keıbir oqyǵandarymyz ulttyq ıntellıgenııa ókilderin, Alashordany aıyptaýǵa paıdalanyp júr. Olar: «Alashordany dáripteımiz, kótermeleımiz. Olar 1916 jylǵy kóteriliske qarsy boldy», deıdi. Shynynda da alashtyqtar «halyq qyrylyp qalady», «patshanyń degenine kóneıik, qara jumysqa baraıyq» degen pikirler aıtty. Biraq «qara jumysqa baraıyq» degen Alash arystary Patsha ókimetine hat jazyp, Álıhan bastaǵan azamattar 17 pýnktten turatyn talaptar qoıdy: «Qazaqtarǵa namaz oqýǵa ruqsat berý kerek», «Qazaqtarǵa shoshqanyń etin bermeý kerek», «Qazaqtardy basqa halyqtarmen aralastyrmaı bólek ustaý kerek», «Qazaqtardyń densaýlyq jaǵdaıyn tekserip turý kerek» dep, ózderi de qara jumysqa alynǵan, okop qazýshy qazaqtardyń ortalaryna baryp, jaǵdaılaryn bilip turdy. Tipten, qara jumysqa alynǵandar elderine qaıtqanda olarmen birge jolǵa shyǵyp, jumysshylardy elderine taratyp, kóp jumystar istedi. Shyndyq osylaı! Bul mańyzdy máselede tipten qazirgi táýelsiz Qazaqstan tarıhshylary da bir pikirge kele almaı otyr. Kezinde Manash Qozybaev aǵamyz bul kóterilisti sıpattaǵanda «ult-azattyq revolıýııasy» degendi aıtty. Bısenbaev degen tarıhshy bul oqıǵany «ult azattyq soǵysy» dep baǵalady. Al Mámbet Qoıgeldıev: «Bul kóterilis revolıýııa deńgeıine kóterilgen joq. Oǵan jetý úshin kóterilisshiler aldaryna saıası maqsat qoıýy kerek edi jáne ony qazaqtyń ulttyq memleket qurý ıdeıasyn ustanǵan ıntellıgenııasy basqarýy kerek edi», − dedi. Al ony soǵysqa telý shynaıy baǵalaýǵa onsha kele bermeıtin sııaqty. Óıtkeni qazaqtardyń qarýlary nashar boldy. Olar ár aımaqta, rýlyq, taıpalyq negizde bas kóterdi. Uıymdasqan, daıyndyqtan ótken ásker bolǵan joq. Qazaqtar shep quryp soǵysqan joq. Mundaıda ony «soǵys» dep qalaı aıtamyz? Osynyń bárin eskergen jón. Sondyqtan da meniń oıymsha, 1916 jylǵy kóterilisti egjeı-tegjeıli zerttep, kóp tomdyq monografııalyq zertteýler jazatyn ýaqyt boldy dep oılaımyn.
− 1916 jylǵy kóterilis týraly tarıhshylar tarapynan eleýli jumystar jazylǵan joq pa?
− Bul kóterilis Keńes ókimetiniń kezinde jaqsy zertteldi. Kóptegen qujattar jınaldy. Degenmen, orysqa qarsy rýly el bolyp kóterilgender týraly derekter qupııa bolyp qaldy. Mysaly, «Qarqara kóterilisi» múlde aıtylmaıtyn. Táýelsizdik kezinde de birtalaı qujattar jınaq bolyp basylyp shyqty. Biraq, bul zertteýlerdiń barlyǵy shashyrańqy, tıip-qashty dúnıeler. Keıingi jyldary 1916 jylǵy kóterilis emes, 1929-31 jylǵy kollektıvızaııa kezinde bolǵan kóterilister birinshi orynǵa shyǵyp ketti. Iaǵnı, «Adaı kóterilisi», «Sozaq kóterilisi» «Qaraqum kóterilisi» jáne t.b. buǵan deıin múlde zerttelmegen bolatyn. Keńes ókimeti bulardy «bandıttik», «kontrobandalyq» kóterilister retinde qaralap, al muraǵattaǵy qujattary jabyq bolǵan. Sondyqtan tarıhshylar Táýelsizdik alǵan tusta jappaı osy taqyryptardy zerttedi. Mundaıda tarıhı sabaqtastyq eskerilmeı, 1916 jylǵy kóterilis tasada qala bastady. Onyń ústine Kenesary han bastaǵan, Janqoja batyr bastaǵan, Isataı men Mahambet bastaǵan, Arynǵazy, Qarataı sultan bastaǵan, Mańǵystaý adaılarynyń Isa bastaǵan kóterilisteri de jańa qyrynan zerttele bastap, olarǵa qatysty tyń kózqarastaǵy pikirler aıtyla bastady. Jańa jaǵdaıda 1916 jylǵy kóterilistiń basshylary týraly alyp-qashty pikirler de boı kóterdi. Amangeldi Imanov týraly Mustafa Shoqaıdyń burynǵy jazǵany jaryq kórdi. Ol bylaı jazady: «1918 jyly ýaqytsha ókimettiń kezinde, Torǵaıdy aralap júr edim. Bir jigitter keldi. Olar: «Siz qypshaq ekensiz. Saýatty, oqyǵan adamsyz. Bizdi Amangeldi men Ábdiǵappar jiberdi. Mynaý Torǵaıda arǵyndar kóterilip jatyr eken. Sol arǵyndarǵa qarsy soǵysaıyq. Bizdiń qypshaqtardy siz bastańyz», − dedi. Munan ary qaraı Mustafa Shoqaı taǵyda: «Mynaý Amangeldi batyr «bolshevık» sózin «qypshaq» dep oılaıtyn sııaqty», − dep jazady. Árıne, Amangeldi batyr kózsiz batyr adam. Onyń arǵy atasy Iman batyr Kenesarynyń senimdi serigi retinde soǵysqan. Bylaısha aıtqanda, olar áýletinen batyrlyq úzilmegen erler. Desek te, Amangeldiniń saıası bilim deńgeıi óte tómen edi. Oǵan árıne ol emes, zamany kináli. Kezinde Mirjaqyp Dýlatuly oǵan sabaq bergen eken. Keıbireýler olardyń ustazdyq, shákirttik jaqyn qatynasyn eskermeıdi. Sondyqtan da «Mirjaqyp Amangeldini óltirdi» degendi oılap shyǵardy. Shyndyǵyna kelsek, Ábdiǵapparǵa baılanysty da kóp basy ashylmaǵan áńgimeler aıtylady. Ol kisi de úlken tulǵa. Solaı bola tursa da, 1916 jylǵy kóterilis máseleleri, aýyz eki áńgimeniń jeteginde ketti. Mańyzdy máseleni jańasha, júıeli túrde zertteýge, jastardyń yqylasy tómendep ketti. Bul jaza-jaza jaýyr bolǵan taqyryp dep oılaıtyndar da bar. Shyndyǵynda bul másele, ózin zerteýshilerdi kútip jatyr. Kez kelgen tulǵanyń ulylyǵymen qatar kemshiligi de bar. Ony da eskergen jón. Munda birjaqtylyq bolmaýy tıis. Keńes ókimeti kezinde muny eshkim eskermeı, Amangeldi kemshiligi joq tulǵa retinde aıtyldy. Osyndaı qaıshylyqty dúnıeler búginde zertteýshi jastardyń 1916 jylǵy kóteriliske qyzyǵýshylyǵyn tómendetip jiberdi.
Taǵy da qaıtalap aıtamyn, 1916 jylǵy kóterilis ózinen burynǵy ult-azattyq kóterilisterdiń zańdy jalǵasy. Al 1929-31 jyldardaǵy kollektıvızaııa kezindegi «Adaı kóterilisi», «Sozaq kóterilisi», «Balqash kóterilisi», «Shubartaý kóterilisterin» bir-birinen ajyratpaı, kerisinshe olarmen 1916 jyl arasynan tarıhı sabaqtastyq izdeýimiz kerek. Qazaqtyń bul kóterilisterdegi jaýyngerligin, ejelden beri qaraı kele jatqan erlik dástúrleri rýhynda jalǵastyra qarastyrý qajet.
Qazaqstannyń batys óńiri qazaq tarıhynda dástúrli kóterilister aımaǵy. Qazaqstanda bolǵan ult-azattyq qozǵalystardyń jetpis-seksen paıyzy batys óńirlerde oryn alǵan. Qazaq handyǵynyń kezinde joıqyn soǵystardyń batystaǵy bashqurtpen, qalmaqpen bolǵanyn aıta bermeımiz. Qazaq tarıhynda Ábilqaıyr handy aıtqanda da osyny aýyzǵa ala bermeımiz. Ábilqaıyr qıyn jaǵdaıda ómir súrgen adam. Myna jaǵynda Hıýamen, myna jaǵynda bashqurtpen, astrahandyq qalmaqpen soǵysqan han. Menińshe, Batysta qazaqy erlik dástúr qatty damyǵan, jastar odan durys tálim alsyn. Mysaly, Ábilqaıyrdyń búkil tulǵasy san qyrly adam ekenin kórsetedi. Bir jaǵynan keremet qolbasshy, uıymdastyrýshy, ekinshi jaǵynan jońǵarmen sheshýshi shaıqasta soǵysty aıaǵyna deıin jalǵastyrmaı jaltaqtyq jasady. Onyń sebebi, handy árqashan batysta bashqurtpen, qalmaqpen soǵys kútip turdy. Myna tusynda Hıýa handyǵy qaýip tóndirip turdy. Shynynda da, Ábilqaıyrdyń zamany, soǵan sáıkes jaǵdaıy óte qaıshylyqty, qıyn bolǵan. Jalpy, Batys óńirdiń tarıhy, óte kúrdeli tarıh. Kezinde Kenesary batyr da batystyń jigitterine kóp súıendi. Kenesarynyń inisi Naýryzbaı batystan ásker toptaýǵa barǵan. Sol tusta Baımaǵanbet sultan oǵan kóp kedergi jasady. Sondyqtan da bul aımaq Kenasaryǵa qosylmaı qaldy. Bul týraly Jansha Dosmuhammeduly jazǵan. Jáńgir men Baımaǵanbettiń ordasynda kezinde saraı aqyny retinde Mahambet te boldy. Jalpy, tarıhymyzda tórelerdi qaralardan bólip qarastyrý tarıhı shyndyqqa jol ashpaıdy. Óıtkeni Isataı batyrdyń ózi de kezinde starshyn bolyp Jáńgir hanǵa qyzmet jasaǵanyn bilemiz. Ol kezde Isataı orys ákimshiliginiń senimdi ókili bolǵan. Naýryzbaı batyr Kishi júz aýmaǵyna kirgende Baımaǵanbet Mahambetke ony óltirý týraly tapsyrma beredi. Mahambet quralaıdy kózge atatyn mergen adam bolǵan eken. Baımaǵanbet sultan Mahambetke: «Anaý aq boz atta qasqaıyp turǵan Kenesarynyń inisi Naýryzbaıdy at» −, deıdi. Mahambet ary kózdep, beri kózdep atpaı qoıady. Baımaǵanbet sultan: «Nege atpadyń?», − deıdi ǵoı. Aqyn: «Ólimge kózim qımady», − depti. Baımaǵanbet sultan negizinde batystaǵy Kenesary kóterilisin qoldaýshylardy basýǵa shyqqan adam edi. Buny Halel Dosmuhammeduly jazǵan. Budan ne túıýge bolady? Mahambet ómiriniń sońǵy jyldary Baımaǵanbet sultanǵa, Jáńgir hanǵa qarsy shyǵyp, osy rýhta olardy aıyptaıtyn jyrlar shyǵarady. Árıne, ol aqyn bolǵandyqtan muny emoııamen, aqyndyq ekpinmen jyrlady. Jáńgir de úlken tulǵa. Muny da eskerý kerek. Qorytyp aıtsaq, Batys óńirde kóptegen ult-azattyq shaıqastar bolǵandyqtan, ondaǵy jastardyń boıynan jaýyngerlik, erlik dástúr óshpeıdi.
Tarıhty qarap otyrsańyz, qazaqtyń handary bolmasa el bola almaıtyn edik. Árbir qazaq hany janyna ıslamdaǵy sopylyqty dáriptegen qojalardy keńesshilikke alǵan. Qazaqtyń shejiresin jazǵan da osy qojalar. Rasynda da, qojalar qazaq handyǵy dáýirinde ıslam dinin memleketti basqarýdyń ıdeıalyq quralyna aınaldyrǵandar. Handardyń bári dindi berik ustaǵan. Olardyń birazy Altyn ordanyń hany Berke hannan bastap ıslamdy qabyldap, onyń qaǵıdalaryn ustanǵan. Biz kezinde nege kóshpeli ózbek atandyq? Óıtkeni Ózbek han Altyn orda dáýirinde ıslam dinin memlekettik din retinde el basqarýǵa kirgizdi. Sodan osyndaǵy musylmandardyń bári Ózbekke rıza bolyp, ózderin «ózbektermiz» dep ataǵan.Taǵy bir mysal: Táýekel han Samarqanǵa joryqqa bara jatqanda Nahshbandııa sopylarynyń kósemine jolyǵyp qalady. Sodan Táýekelden bastap onyń sońyna ergen barlyq áskerı qosyn sopyny qurmettep, Samarqanǵa deıin aıaǵyn jerge tıgizbeı, arbasymen tik kóterip alyp bardy. Islam dini qazaq halqyn rýhanı turǵydan tárbıeleýde, halyqty memleketke biriktirýde mańyzdy ról atqardy. Muny eskermesten qazir biz «sálafıt», «ýahabıt» degendi shýlatyp aıtyp, ıslam dinine kóleńke túsire bastadyq. Bizdiń babalarymyz ıslam dinin ártúrli aǵymdarǵa bólmegen.
− Qazaqstan tarıhyn Táýelsizdikten bastap oqytaıyq degendi keıbireýler qoldaıdy, keıbireýler qoldamaıdy. Jurt ań-tań…
− Bul shynyn aıtqanda, Elbasynyń eńbegin tereńdetip oqytaıyq degennen shyqqan. Onyń esimin jáne táýelsizdikti ornyqtyrýǵa qatysty eleýli eńbegin eńbektegen baladan, eńkeıgen qarııaǵa deıin biledi. Ol kisi Táýelsiz Qazaqstandy qurǵan, búgingi memleketimizdi negizdeýshi tulǵa. Nursultan Ábishulynyń bul baǵyttaǵy eńbegi halyqqa «soqyrǵa taıaq ustatqandaı» anyq kórinip tur. Búkil qazaq ol kisiniń bul baǵyttaǵy eńbegin baǵalaıdy dep oılaımyn. Sondyqtan da qosymsha nasıhatqa zárý emes. Biz osyndaı shyndyqty moıyndap, qazaqtyń arǵy tarıhyn búgingi Táýelsiz Qazaqstan tarıhymen sabaqtastyryp oqysaq durys bolatyn edi. Alaıda qazir «Sovremennaıa ıstorııa» degendi shyǵaryp aldyq. Endi sheneýnikterdiń osy bastamasy quptalsa, basy joq, aıaǵy joq tarıh oqytylatyn túri bar. Jalpy, qazirgi zaman asa qúrdeli. Mysaly, kezinde HH ǵasyrdaǵy tarıhymyz túgel kompartııany maqtaý turǵysynan jazyldy. Al HHI ǵasyrda biz ol tarıhty synap qaıta jazdyq. Rasynda da, Keńes ókimeti kezinde halqymyz jartysynan aırylyp, joǵalyp kete jazdady. Búkil ıntellıgenııa, Alash arystarynan bastap atylyp ketti. Keńes ókimeti, keıingi on jyldyqta biraz reformalar jasady. Biraq, ol da shyn máninde orystandyrý saıasaty bolatyn. Tilimizge, mádenıetimizge, ádebıetimizge qysym tústi. Qazaq tili yǵystyrylyp shyǵaryla bastady. Qazaq máńgúrttendi. Biz endi jastarymyzǵa osy úrdister tarıhyn oqytamyz ba? Al endi jaraıdy, oǵan táýelsizdiktiń 25 jyldyǵyn qosyp qoıamyz. «Sovremennaıa ıstorııa» degenińizden osydan basqa tarıhty kórip otyrǵan joqpyn. Biz mundaı tarıhty oqytatyn bolsaq, shyn máninde tarıhty saıasattaný ǵylymyna aınaldyryp jiberemiz. Bul zamandar saıasılandyrylǵan zamandar bolǵandyqtan da jańa tarıhtyń alǵashqy bóliminde keńestik kezeńdi jamandap oqytamyz, keıingi 25 jyldyqty maqtap oqytamyz. Bunyń taǵy aıaǵy joq, óıtkeni táýelsizdik tarıhy kún sanap jalǵasa bermek. Sonda qazaq jastary búgingi qazaq tarıhynyń arǵy zamandarǵa sabaqtas ekendigin, HH ǵasyrda bolǵan kóterilisterdiń arǵy handyq dáýirden bastaý alatynyn, Táýelsiz elimizdiń tamyry qazaq handyǵynda jatqanyn, al handyqtyń ózi Altyn orda dáýirinen, onan ary túrki qaǵanattarynan bastalatynyn bilmeı qalaıyn dep otyr. Mine, osylaı ótkendi baıandaǵanda jartykesh tarıh, jartykesh paıymdaý, jartykesh uıǵarym paıda bolaıyn dep otyr. Bizdiń oıymyzsha, bul jas urpaqty tól tarıhymen tárbıeleýge alyp kelmeıdi. Kerisinshe, tarıhty shala bilýge, tarıhı sanany onan ary máńgúrttendirýge alyp keledi. Biz birtutas tarıhty úzbeı, bólmeı túgel oqytýymyz kerek. Al bireýler ejelgi Qazaqstan tarıhyn ýnıversıtette oqytý mekteptegi dúnıeni qaıtalaý deıtin kórinedi. Ejelgi Qazaqstan tarıhy, saqtar, ǵundar tarıhy eń myqty baıyrǵy tarıh. Ony Elbasy da talaı saıası minberlerde maqtanyshpen aıtyp júr. Al endi osy ejelgi tarıh besinshi synypta oqytylady. Ol synyptaǵy dúnıetanymy qalyptaspaǵan balalar saqtyń, qańlynyń, ǵundardyń kim ekenin qalaı ajyratady? Ondaı aýqymdy dúnıeni psıhologııalyq turǵydan da, fızıologııalyq turǵydan da qorytyp qabyldaýǵa daıyn emes qoı. Al osy ejelgi dáýir buryn ýnıversıtetterde birinshi kýrsta oqytylyp keldi. Ýnıversıtetke túsken azamat sanasy qalyptasqan, alǵan bilimin ómirine paıdalana alatyn adam. Tarıhty oqytýda kez kelgen azamattyń jastyq ereksheligin, sanalyq qalyptasýyn, qabyldaý deńgeıin eskerýimiz kerek. Qazaq sııaqty bostandyqqa jańadan qol jetkizgen elge jáne mynadaı geosaıası jaǵynan alpaýyt derjavalardyń ortasynda turǵan, halqynyń sany bir Stambuldyń turǵyndaryndaı ǵana memleketke árqashan ulttyq ıleologııany, tarıhty tereńdetip, júıeli oqytý mindet. Osyndaı jaǵdaıdy eskere otyryp, biz mektepten bastap, ýnıversıtet bitirgenge deıin, jastardy tarıhpen sýarýymyz kerek. Biz arǵy tarıhtaǵy saq, ǵun memleketteriniń jalǵasy ekenimizdi, Qazaq handyǵyn alǵashqy ulttyq memleketimiz ekenin tereńnen túsindirip, qaıtalap aıta berýimiz qajet. Qazirgi jastarǵa joǵary deńgeıde bilim berip jatyrmyz, biraq, olardyń tarıhı sana sezimi tómen bolsa, qandaı myqty maman bolsa da tirligimiz beker bolyp shyǵady. Bilimdi jastar Memleketti qurýshy ult − qazaqqa berilgen azamat bolmasa, onyń myqty maman bolǵanynyń paıdasy shamaly. Shet tilin bilse, jaǵdaıy jaqsy, jalaqysy joǵary maman ózge elge qashanda ketip qala alady. Qazaqty Qazaqstanǵa baılaıtyn dúnıe onyń qazaqtyǵy.
− Qazirgi kezde árbir óńirden kóptegen batyrlardy urpaqtary anyqtap, ulyqtap júr. Alaıda keıbiri ómir súrgen zamanyna saı qaıshylyqty tulǵalar. Olar jaıly tarıhshylar emes, urpaqtary óz bilgeninshe tarıhı paıym jasap jatqany tarıhqa qııanat bolyp qabyldanar kezi de bar. Keıde qısynsyz dúnıelerde tarıhı shyndyq retinde aıtylyp qalady…
− Shyndyǵynda da, kez kelgen aımaq moıyndaǵan tulǵa kóbinde batyrlar ekeni túsinikti. Rýlyq batyrlardy dáripteýdi, olardyń basyna kúnbez turǵyzýdy, bılerdi dáripteýdi kórgen keıbir kisiler «qazaqta batyr kóbeıip ketti» dep keıip jatady. Mynany eskergen jón bolar: qazaqqa qansha batyr, qansha bı bolsa da kóptik etpeıdi. Árbir rýdyń, taıpanyń ishinen tanymal batyrlar shyqqan. Júzdik batyrlar degenimiz tutas júzge bılik jasaǵan batyrlar. Olardyń ishinen ulttyq batyrlar shyqqan. Ulttyq deńgeıge kóterilgen batyrlar kóp emes. Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı, Er Jánibek syndy batyrlar alǵashynda rýlyq deńgeıden kóterilgen batyrlar. Olar áýelde rýdan ásker jınap shyqty. Sodan da, qanjyǵaly Bógenbaı, shapyrashty Naýryzbaı atandy. Árıne, barlyq rýlyq batyr ulttyq deńgeıge kóterile almaıdy ǵoı. Olardyń bárine ondaı mundaı múmkinshilik te týa bermeıdi. Qazaq shyn máninde rý-rý bolyp ómir súrgen halyq. Jerge menshik bolmaǵan. Ol rýlyq qaýymnyń menshigi bolǵan. «Myna tóbeniń ar jaǵy naımannyń, ber jaǵy arǵynnyń jeri» degen shekaralyq mejeleýler boldy. Sondyqtan da buryn «qazaqta shekara bolmaǵan» degen durys sóz emes. Qazaqta el turmaq árbir rýdyń, taıpanyń shekarasy boldy. Taıpalyq shekaralar qazaqtyń memlekettik, handyq shekarasyn qurady. Keıin qazaq handyǵyn qurǵan kezde shekaralyq aımaqty belgileýge múmkinshilik týǵyzdy. Bizde búgingi kúni jeke tulǵalardy dáriptegende bir ońdy is baıqalady. Árbir tulǵa qaıshylyqty tulǵa ekendigin eskere bastadyq. Mysaly, joǵaryda aıtqan Ábilqaıyr han qaıshylyqty tulǵa. Ony jamandaýǵa da, maqtaýǵa da bolady. Ol krıstal sııaqty san qyrly tulǵa. Óıtkeni ol ár baǵytta ártúrli kórine bildi. Bir rýǵa onyń bir qyry unasa, ekinshisine unamaı qalyp jatty. Mysaly, bashqurttar ony han saılady. Nege? Ábilqaıyrdyń orysqa qarsy bolǵan bir qyry bashqurttarǵa unady. Alaıda qazaqtyń keıbir rýlary Ábilqaıyrdan teris aınaldy. Óıtkeni ol kisi oryspen kelisim jasady. Mynany eskergen jón: qazaqtyń rýlyq batyrlary, rýlyq bıleri, jaı ǵana rý basylary, áýlıeleri bolsyn óz zamanyna qaraı túrli qaıshylyqty áreketterge bardy. Tóle bı kezinde qalyptasqan ahýaldy eskere kele «oryspen kelisim jasaıyq» degen jáne Jolbarys handy osyǵan úgittegen. Sebebi orysqa súıenip, qazaq memlekettigin saqtap qalaıyq dep oılaǵan. Tóle bıdeı dananyń bundaı oıyn árıne ol tustaǵy qazaq unata qoıǵan joq. Ataqty bolý mańaıyndaǵylarmen soǵysa berý emes. Qalmaqqa da salyq tólep, kónip otyrǵan aımaqtar boldy. Qalmaqpen quda bolǵan adamdar, qalmaqtan qatyn alǵan handar bolǵan. Árıne, búgingi urpaqtyń bundaı ata jaýymen qudandaly bolǵan ata-babasyn birden túsine almasy anyq. Biraq, zaman solaı, kúrdeli bolǵan. Dıplomatııalyq ustanym osyny talap etti. Túrik qaǵanaty, túrkesh qaǵandarynyń bári de qytaıdan qatyn alyp, aqyr túbinde bıliginen aıyrylyp qaldy. Olar qytaıdyń qyzyna ǵashyq bolǵandyqtan emes, olardyń qaǵan ekenin el moıyndaý úshin osyǵan barǵan. Alǵash sol tustaǵy Qytaı ımperatorlary moıyndaýy kerek boldy. Qazirgi Qazaqstannyń sheneýnikteriniń de ustanymy osyǵan uqsas: olar «bizdi batys moıyndaýy kerek» deıdi. Eger bizdiń bir tarıhshyny batys baspasózi jazyp, maqtap jatsa, ol qazaqsha bilmesede ony Qazaqstanda jer-kókke sıǵyzbaı maqtap, «ony AQSh biledi, Anglııa biledi» degendeı «qısyndy» logıkaǵa júginemiz. Kórdińiz be, qazirgi memlekettik sheneýnikterde baıyrǵy ustanymnyń qaldyǵy bar. Árıne, bul durys emes. El bolatyn elde kez kelgen tulǵa aldymen shet elde emes, óziniń halqynyń ortasynda, týǵan jerinde moıyndalýy kerek. Sondyqtan, týǵan jerde baıyrǵy batyrlary men bılerine as berip, kúmbez turǵyzyp jatqan aǵaıyndy quptaýymyz kerek. Rýlyq batyrlaryn ulttyq deńgeıge kóterip, olardy Qabanbaıǵa, Bógenbaıǵa teńep jatatyndary da joq emes. Rýlyq tulǵany Abylaı hannyń janyna otyrǵyzyp qoıatyndar da bar. Degenmen árbir tulǵa óz deńgeıinde dáriptelýi kerek qoı. Tarıhı shyndyqtan attamaýymyz kerek. Ádeptilikti de saqtaǵan jón.
− Tarıhshylardan tarıh týraly kóp suraımyz. Al qazaq kásibı tarıhshylarynyń shejiresin bile bermeımiz. Bul da basy ashylmaı jatqan, kúńgirt tusy kóp tarıh emes pe?
− Alǵash ret qazaqtan tarıh ǵylymy boıynsha kandıdattyq dıssertaııasyn 1938 jyly Máskeýdegi Chernyshevskıı atyndaǵy ınstıtýtta qorǵaǵan, birinshi kásibı tarıhshy − Ádilgereev Halel Muhammedjanuly. Bul kisi Oralda týǵan, Ábilqaıyrdyń urpaqtary bolyp keldi. Qazanda joǵary oqý ornyn bitirgen. Orystyń Vıatkın, Pankratova syndy myqty tarıhshylarymen birge júrgen adam. Ol kisi qazaq tóleńgitteriniń tarıhy týraly taqyrypta dıssertaııa qorǵaǵan. Kezinde Abaı atyndaǵy ýnıversıtette sabaq berdi. Qazaqstan tarıhynan Bekmahanovpen aıtysqan Shoıynbaev bizge dáris beretin edi. Ádilgereev ult-azattyq qozǵalystar tarıhynan arnaıy kýrstan sabaq oqıtyn. Sóıtsek, Halel Muhammedjanuly kezinde Sanjar Asfendııarov, Halel Dosmuhammedovpen qyzmettes bolǵan adam eken. Bul kisi tarıh fakýltetiniń dekandyǵy qyzmetin H.Dosmuhammedovten qabyldap alypty. Keıinnen soǵystyń qarsańynda, 1938 jyly kandıdattyq dıssertaııasyn qorǵaǵan soń, Abaı atyndaǵy ýnıversıtetke rektor etip taǵaıyndapty. 1942 jyly ol kisi soǵystan qaldyrylǵan rektorlyq talony bola tursa da, ózi suranyp maıdanǵa barǵan eken. Bul kisi ataqty Málik Ǵabdýllınniń jan dosy. Soǵystan keıin gvardııa maıory sheninde burynǵy qyzmet istegen Abaı atyndaǵy ýnıversıtetke qaıtyp oralady. Qazaqtan shyqqan tarıh ǵylymyndaǵy tuńǵysh akademık kim ekenin bilesiz be? Qanysh Imantaıuly ǵylym akademııasyn qurǵannan keıin, tarıh ǵylymynda tuńǵysh akademık ataǵy Aqaı Núsipbekovke berilgen. Al tuńǵysh akademık Aqaı Núsipbekov kezinde biz áńgimelep otyrǵan Halel Ádilgereevtiń aspıranty bolǵan. Qysqasy Ádilgereev akademık Aqaı Núsipbekovke «áı, bala» dep sóıleıtin. Búginde E. Bekmahanovtyń jary Halıma apamyzdyń kózi tiri ǵoı. Sol apamyz: «Ermahan aǵa retinde Halel Ádilgereevti qatty qurmet tutatyn», − deıdi. Ermahan Bekmahanov aıdaýdan bosap, elge qaıtyp kele jatqanda: «Meni Tashkentten joldan mingizip aldy. Almatyǵa deıin bıletimiz bar edi. Sodan Shymkentke kelgende Ermahan: «Shymkentten túsemiz» dedi. Men «Nege?» dedim. Ol: «Shymkentte Halel Ádilgereev aıdaýda» degendi aıtyp, «Ádilgereevke sálem bermeı ótip kete almaımyn» depti. Aıtqanyndaı, Ádilgereev bir top tarıhshymen Shymkentten ony kútip alady. Ekeýi toptan bólinip alyp, bir apta boıy syrlasyp áńgimelesipti. Sondaǵy aıtatyn taqyryptary Kenesary. Ermahan kezinde qýdalanǵan kezde Ádilgereev ony jaqtap sóılegen», − deıdi Halıma apaı. Ermahan Bekmahanov qýdalanǵanda Ádilgereev nege jazalanbaı qaldy? Sebebi Ádilgereev rektor bolǵan adam. Soǵysta bolǵan, maıdanger, gvardııa maıory edi. Sondyqtan ony túrmege qamaı almady. Tek Shymkentke jer aýdaryp jibergen. E.Bekmahanov aqtalǵanan keıin ol kisi de ýnıversıtettegi jumysyna qaıtyp oraldy. E.Bekmahanovpen aıtysqan T.Shoıynbaev Halel Ádilgereev kele jatqanda jol berip yǵysyp turatyn. Stýdent bolyp júrgende Ilııas Esenberlınniń «Qahar» degen kitaby shyqty. Men sol kitapty Halel Ádilgereevke berdim. Eki aptadaı joq bolyp ketti. Kelgen soń kitap týraly pikirin suradyq. Ol kisi: «Esenberlın Kenesarynyń kórkem beınesin durys sýrettegen eken. Biraq, halyq batyry etip kórsetýi kerek edi ǵoı», – dep ashýlana sóıledi. Bul sózden biz qatty qoryqtyq. Óıtkeni Shoıynbaev bizge: «Esenberlındi oqysańdar komsomoldan shyǵasyńdar. Oqýdan qýdyramyn. Esenberlın buryn sottalǵan adam. Taǵyda Kenesaryny maqtap roman jazypty. Esenberlınmen birge qurısyńdar», − dep urysqan edi. Birde stýdentter Ádilgereevke jaqyn júretin meni salyp, Shoıynbaevtyń aıtqan eskertýin aıtshy dep qolqalady. Sodan qol kóterdim. Ádilgereev: «Iá, Talasbek, ne aıtasyń?», − dedi. Shoıynbaevtyń aıtqanyn aıtyp berdim. Ol kisi asyqpaı qarnyn sıpap turyp, ashýly kúıde: «Shoıynbaev ottamasyn», − dedi. Biz osyndaı tarıhqa qatysty eki konepııany qatar oqyp tárbıelengenbiz. Sodan jaqsy bilim aldyq. Bálkim bul sol kezdegi tarıhshy stýdentterdiń baǵy shyǵar. Qıyn zamanda oqyp, tarıhshy bolyp qalyptastyq. Aıtýly tulǵalarmen tabystyrǵan taǵdyrymyzǵa rızamyz.
− Tarıhshylardyń janaıqaıy men jýrnalısterdiń úzbeı jazǵanynyń nátıjesinde Almatyda asharshylyq qurbandaryna eskertkish qoıylatyn boldy. Asharshylyq taqyrybynda doktorlyq qorǵaǵan ǵalym retinde qala ákimdiginiń bastamasyna atsalysyp jatqan shyǵarsyz?
− Almatyda qýǵyn-súrgin qurbandaryna eskertkish qoıylady degendi estidik. «Eskertkish qalaı qoıylady, oǵan ne maǵyna berý kerek. Mátin jazamyz ba? Arhıtektorlardyń syzbasynan ne túsinýge bolady» degen taqyrypta keńesip jatsa, árıne, ıgi bolar edi. Muraǵattarda az da bolsa, asharshylyqtyń jantúrshigerlik kórnisteri bar. Sol kórinisterdiń ortaq kompozıııasy jasalsa jaqsy bolar edi. Almaty naǵyz repressııanyń ordasy, jazalaýshy apparattar ornyqqan qala bolatyn. Ashtan qyrylǵan qazaqtyń shoǵyrlanǵan jeri. Almaty asharshylyq jyldarynda bosqan el kelip, panalamaq bolǵan qala. Menińshe, jaı ǵana qalqıtyp eskertkish qoıa salmaý kerek. Negizi tutas kompleks bolsa durys bolar edi. Tipten, ol halyq jınalyp, taǵylym alýǵa, tarıhtan sabaq alýǵa arnalǵan ortalyqqa aınalsa deımin. Ázirge ony aqyldasyp otyrǵan eshkim joq tárizdi. Múmkin, ákimshilik qazir sýretshilermen jumys jasap jatqan shyǵar. Aldaǵy ýaqytta keńesetin shyǵar. Múmkin ashylýyna qatysatyn shyǵarmyz. Olarǵa qazir tarıhta, tarıhshyda onsha qajet emes.
− Tarıhshylardy oqytyp daıarlaýda, jas mamandardy jumyspen qamtýda aıtylar áńgime az emes. Sizdiń de pikirińizdi bilsek dep edik…
− Qazir mynandaı qıynshylyq bolyp tur. Memleket grantty jaqsy beredi. Biraq, ár óńirde jekelegen ýnıversıtetter, pedınstıtýt degen bar. Solardyń tarıh bólimderi bar. Kóbinde árıne, irgeli ǵalymdar joq. Soǵan qarmastan, olardyń tarıh fakýltetteri de bar eken. Bunyń jaqsy jaǵy, olar jergilikti jerlerge, aýyldarǵa tarıhshy daıyndaı alady. Ókinishke qaraı, ol tarıhshylaryń sapasy onsha emes árıne. Al bizdiń ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dan bitirgen mamandardan aýylǵa baryp tarıhshy bolyp jatqandar az. Onyń sebebi bar, aýyldan kelip, jumys usynyp, jaǵdaı jasap jatqandar da joq. Osydan bizdiń tarıh fakýltetimizdi bitirgender Almatyda qalǵysy keledi. Bul máseleni qalaı sheshý kerek? Aımaqtardaǵy tarıhshy daıyndaıtyn bólimderdi jabý kerek pe? Menińshe, tarıhshy bolamyn deıtinderdi tarıhshy ǵalymdar shoǵyrlanǵan Almaty jáne Astana qalalaryndaǵy oqý oryndaryna jiberý qajet. Biraq ol úshin árbir aımaqtyń ákimshiligi bizge suranys jasaýy kerek. Óıtkeni biz oqytqan tarıhshy mamandar osyndaı suranys bolmaǵandyqtan da basqa salaǵa jumysqa ketip jatyr. Osyndaıda «Biz olardy nege memlekettik grantpen olardy oqyttyq?» − degen saýal týyndaıdy. Osyndaı máseleler júıeli túrde rettelmeı tur. Onan soń oqýyn bitirip, dıplom qorǵap jatqan stýdentterdiń jumystarynda shalaǵaılyq kóp, mamandyqqa nemquraıly qaraıdy. Óıtkeni olardy «Erteń tarıhshy retinde jumys taba alam ba? Joq pa?» degen oı jegideı jep, mazalaıdy. Iaǵnı, ala kóńil ustanymda júrgen mamandardy daıyndap otyrmyz. Árıne, bulardyń arasynan myqty tarıhshylar da shyǵady. Eshkimniń bet-júzine qaramaıtyn, tarıhqa adal urpaqtar ósip kele jatyr. Eshqandaı ıdeologııaǵa bas ımeıtin, saıasatqa aldanbaıtyn, eshkimniń yqpalyna túspeıtin, ózindik erkin oılaý júıesi bar, demokratııalyq kózqarasty ustanatyn, shyndyqty jazatyn tarıhshylardyń jańa býyny ósip kele jatyr.
Suhbattasqan Jánibek ǴALYM,
"Túrkistan" halyqaralyq gazeti
