Ekı aradaǧy tötenşe, berekesız, pətuasyz damai saiabyrsyǧan soŋ, bızge qarsy taǧy bır süreŋsız tolqyn köterılgen kezde, endı jazsam ba, jazbasam ba dep, əjeptəuır ırkıldım. Sonşama mənsız. Men üşın. Anyǧy – bızdıŋ parasatty qauymǧa qajetı bolmasa da, jekelegen jelbegeiler men jalbaǧailar emes, köpşılık jūrtymyzǧa kerektı, köz aşpasa da, keibır köldeneŋ jaǧdaiattardy aiqyndaityn, qajettı lepes eken.
Sonymen, qūbatöbel, ortaşa ǧana şimailar arqyly eşqandai bögetsız köterıle kele, qazaqta bar syilyq, marapat, temır-tersek ataulyny tügeldei jinastyryp bıtken jəne keiıngı, egemen ökımetımızdıŋ özara jalǧas ekı prezidentınıŋ otyz bırdeŋe jyldyq tynymsyz qoldauy arqasynda şalaǧai-şolaq bır-ekı kıtaby şet tılge audarylǧan, endı sonyŋ buymen özın qazaq ədebietınıŋ alyp tūlǧasy sezınıp, astam, beipıl söilei bastaǧan D.İsabekovke qaityp oralamyz. Būdan būryn jandaişaptyŋ neşe türın körıp, tanyp, keibırı turaly aşyla söilesek te.
El-jūrtymyz ūmyta qoimasa kerek. Būl tüisıksız jandaişaptardyŋ taŋdama toby respublika prezidentı bolyp tūrǧan Nūrsūltan Nazarbaevty bütkıl adamzat nəsılın topan tasqynynan aman alyp qalǧan Nūq paiǧambarǧa teŋedı, qarauyndaǧy halqyn künə men pıtınədan aryltyp, şöl men qūmda qyryq jyl jetelegen Mūsa paiǧambarmen şendestırdı, Ǧasyr Ǧūlamasy, tarihta būryn-soŋdy bolmaǧan danagöi saiasatker, kemeŋger basşy dedı, tıptı, Euraziiany qaita qūrǧan Şyŋǧys hanǧa teŋestırgenı tūrypty, bütkıl jer-əlem osyndai ǧalamat tūlǧanyŋ düniege keluın elbırei kütıp otyrdy dep tolǧaǧany da bar. Sanap tügese almaisyz. Iаǧni, bügınde jaramsaq ekıjüzdılık, paida quǧan kəsıpkerlık taŋ emes. Al mynau D.İsabekov degen sonyŋ bərınen özgeşe körınıs berıptı. Būrnaǧylar jalpylap aitatyn, şırenıp tūryp tulaq bolatyn, keudesın kere otyryp, taban jalaityn. Al solardyŋ bərınen ozǧyn şyqqan, təjıribelı, sūŋǧyla D.İsabekov jaŋa bır təsılder men amalattar tapqan eken.
Būrnada N.Nazarbaevtyŋ aldamşy sailau nauqandaryn ūiymdastyratyn senımdı resmi ökılder sanatynda belsenıp, arasynda eppen jaǧyna jürıp qatarynan ozyp, altyn salpynşaq, gauhar şytyraly «Elbasy, tūŋǧyş prezident Nūrsūltan Nazarbaev» ordenıne qol jetkızse, endı ekınşı prezident tūsynda köp jūrt uaqtyly aŋdamaǧan jaŋa bır təsılder tauyp, Altyn Jūldyzdy omyrauyna taqty. Meilı, Seksen ötırık M.Şahanovtan soŋ qadırı ketıp, bar qasietınen airylǧan, şartty marapat eken deiık. Qaitkende eŋ joǧarǧy şen. Jön-aq. Saltanatqa jalǧas arnaiy sūhbatynda meilınşe quanyp, rizaşylyq bıldıredı. Əlbette, jarylqauşysyna alǧys emes, özınıŋ erekşe talaiyna masattyq. Hoş delık. Endı, dəp osy atauly sūhbatynda, tılşınıŋ: «Myna alda tūrǧan prezident sailauynda kımge dauys beresız?» – degen beikünə sūraǧyna bırden-aq kergıp, jürdım-bardym jauap berıptı: «Kımge dauys beretınımdı əlı şeşkem joq», – deidı (Nege.kz, 10.HI.2022). Ua, pəlı!.. Netken batyldyq!
Būrnaǧy 98 bolmasa da, endıgı 89 paiyz osy D.İsabekovtyŋ jalǧyz dauysyna qarap tūr eken. Qarap tūrmasa da, aityp qalu kerek eken. Men – eşbır syilyq, marapatqa satylmaityn, aqjarma, alpauyt tūlǧamyn, demek.
Būdan soŋ, kelesı bır lepesınde odan ərmen ketedı. «Bızdıŋ kememızde kapitan joq!» Būl – jalpy taqyryp. Işınara, tereŋdei, taratyp aitqanda naqty jazypty: «Bızdıŋ elımız ülken bır biznes korporasiiasy sekıldı. Memlekettı el basşysy, al ūltty ədebiet pen öner tanytady... Bızdıŋ kememızde kapitan joq! Jeldıŋ baǧytyn künıbūryn bıletın adam ǧana kemenıŋ kapitany bola alady. Zaŋsyz memleketpız... Halqymyzdyŋ sanasy ərı-tərı...» Jəne taǧy qanşama kınərat (Ədebi portal, 13.VII.2023).
Olai emes, bylai dep talaspaiyq. Alaida, būl arada naqty bır adam – respublika prezidentı Q.Toqaev turaly söz bolyp otyr. Būl kısımız Qazaqstandy basqaruǧa jaramsyz eken...
Oryndy ma, orynsyz ba, dəleldı me, dəlelsız be, kez kelgen tūlǧa, tıptı, memleket basşysy turaly ərqily pıkır aitylyp jatuy tabiǧi jaǧdai. Qazaqstanda emes, demokratiialyq qūrylymdaǧy şet jūrttar üşın. Al bızdıŋ ortada mülde şetın jaǧdai. D.İsabekov respublika prezidentı Q.Toqaevtı mülde jaramsyzǧa şyǧarypty. Netken közsız er! Qarap otyrsaŋ, əuel bastan-aq ökımetke jaqtas jəne beibıt baǧdardaǧy jaltaŋ jazuşymyz aşyq oppozisiiaǧa şyqqan eken dep oilaisyŋ. Bıreuler tıksınuı mümkın, bıraz adam «oi, sabazym-ai!» dep riza bolyp jatuy da. Sonşama madaq pen marapatqa satylmapty. Endı el taǧdyry üşın məndı məselelerdı jalpy jūrt nazaryna ǧana emes, eŋ joǧarǧy bilık qūlaǧyna da jetkızbek. Halyqtyŋ kökeiındegı sözdı. Oi, jaraisyŋ! Qazaqtan da bır batyr şyqqan eken!..
Arada ai ötsın. Əlde qyryq kün. Əiteuır, jaŋa, 2024 jyldyŋ basy. D.İsabekov kezektı, būl joly bır jarym saǧatqa sozylǧan, jan-jaqty sūhbatymen köpşılık aldyna şyǧady. Ərqily saitta neşe qaitara jariialandy. Tolyqtai, keide belgılı bır üzındı retınde. Ne türlı qyzǧylyqty taqyryppen: «Mūhtar Maǧauinge jauap», «Əlı tastalqanyŋdy şyǧaramyn!», «Şetelde jürıp tük bıtırmedı», «Aǧylşyn tılınıŋ ortasynda jürıp tük bıtırıp jatqan joq», «Soljenisyn bola almaisyŋ», «Ekeuımız tatulasqannan ne paida», taǧy taǧylar. Ras, köp Maǧauinnıŋ arasynda «Əuezov pen Sətbaevty kım öltırdı» degen de taqyryp bar. Anyq, öltırgen – bız emes. Əitkenmen, D.İsabekovtıŋ bar qahary bızge qarsy baǧyttalǧan siiaqty. Aşu buǧan, əldenendei oryndy uəj aitudyŋ amalyn tappaǧan qūrǧaq kıjınu, qanşa tarmaq qisynsyz aiyp – ainalyp kelgende özıne kelıp tietın böstektı, tūrpaiy sözder. Jauap qaiyryp jatudyŋ özı artyq. Öitkenı, MM – būrnaǧy sūmdyqtarǧa jalǧas, körnekı fon ǧana. Bas keiıpker, şyn geroi – qazırgı zaman qaharmany, respublikanyŋ bügıngı prezidentı Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev ekenı aŋdaǧailap tūr.
Künı keşe ǧana joq edı ǧoi. Bar bolsa da esep emes. Bızdıŋ Qazaqstan atalatyn alyp kememız jeldıŋ yǧy, sudyŋ aǧysyn naqty aŋdaityn kapitansyz qalǧan. Endı mıne! Baiaǧy Niutonnyŋ basyn jara jazdaǧan kök alma. Tars etıp, tura şekege tidı. D.İsabekovtıŋ sanasy bırden aşylyp, ainymas, tura jol turaly ǧalamat jaŋalyq aian bolypty. Bar eken! Qazaqstan atalatyn alyp kemenı qandai da qiyndyq, kürdelı jaǧdaidan qaltqysyz alyp şyǧatyn abyroily, zor mındet maŋdaiyna jazylǧan körıpkel, danagöi kapitan – qazırgı prezidentımız eken. İə, Qasym-Jomart Toqaev! Uh!.. Ura!.. Şükır təuba dep entıgımızdı basyp, əreŋ tynys taptyq. D.İsabekovtıŋ özı əkep tüsırgen, bızde jön bıletın jolbasşy joq degen siqyrly şeŋberden əreŋ şyqtyq. Söz qūdıretı degen – osy.
Dese de. Əldekımder dau aituy mümkın. Mülde orynsyz. Qala, qalama, respublika prezidentın aiaq astynan auystyra almaisyŋ ǧoi. Sondyqtan, arydaǧyny qoiyp, dəp bügıngı künnen jaqsylyq kütken jön. Syn jəne mın demeiık, qandai keŋes beremız? Bız oilanyp bolǧanşa, D.İsabekov bərın de şeşıp qoiypty. Tüpkılıktı qauly bolmasa da, ūtymdy ūsynys. Aiqyn, jəne naqty. Keşegı N.Nazarbaevtan qūtyldyq, endıgı ömırımız ǧajaiyp bolady. Tek «halyq syilaǧan bügıngı prezidentımız Q.Toqaev» osy jetıjyldyq merzım aiaqtalǧan soŋ, ekınşı jetı jyldyqqa qaiyra bekuı şart. Tūtas on ekı aiǧa sozylǧan şiyrtpaq, toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını – osy. Q.Toqaev «halyqtyŋ qalauymen» ekınşı qaitara sailanady, al D.İsabekov ekınşı Jūldyzǧa jetuı kerek! Bəlkım, qazırgı prezidentımız D.İsabekov jəne onyŋ jandaişaptyq jolyna tüsken taǧy bır qairatkerler üşın altynmen aptalǧan, jaqūt közdı «Ekınşı prezident...» deitın jaŋa bır orden taǧaiyndar...
Boldy, bızdıŋ de bar sözımız təmam. Dese de, qajettı bır anyqtama. Būl D.İsabekov degen kım? Qaidan şyqqan, qalai jetken? Amal joq, aituǧa tura keldı.
Būrnada, sovet zamanynda qalyptasqan təsıl. Eşqaşan eşqaida būra tartpaityn, ökımet aitty, bız maqūl, əldebır ortaşa qalamgerge taŋdau tüsetın. Oraisyz ataq, aldamşy abyroi, ūşpaly marapat – əlgı kısını öz tobynan ozdyryp, aspanǧa kötermek. Sodan soŋ, mūrny tesılgen būidaly tailaq siiaqty, alai būr, būlai būr, qaitkende soǧan orai eselı sybaǧa: sūrqai, qūnsyz kıtaptaryn toptap basady, bar jaǧdaiyn jasap, arnaiy tapsyrmamen basqa tılderge audartady, jappai madaqtatyp, əuliege teŋgerıp qoiǧyzady. Syrttai qaraǧanda, basyna baq qonǧan siiaqty, şyn mənısınde būrnaǧy bary – ortaşa deŋgeiınıŋ özınen airylyp qalǧan. Al ökımet pen partiiaǧa jaǧynu, osy taraptaǧy tüisıksız jandaişaptyq – jyltym sözı men jirenıştı ısı – onyŋ bar bolaşaǧyna – tırşılıktegı ǧana emes, odan keiıngı de adamdyq abyroiyna köleŋke tüsırmek. Menıŋ jazarman bauyrym Dulat İsabekov te dəp osyndai tragediiaǧa ūşyrap otyr. Janyŋ aşi ma? Joq. Özı tılep alǧan taǧdyr. Jəne ülgılı sabaq. Keiıngı balalar üşın. Qaitkende, adal joldan ainymau keregın əigılese kerek.
Al D.İsabekov osy betımen kettı. Künı keşe, Nazarbaevtyŋ jasandy sailau nauqandarynda resmi ökıl retınde adal qyzmet atqarǧan, osy jəne basqa da eŋbegıne orai som altyn sölkebai, gauhar közdı «Tūŋǧyş prezident. Elbasy» ordenın ielengen qairan zaman ūmytyldy, alǧys tūrypty men Nazarbaevqa qarsy küresıp edım dep jür. Bırınşıden jerıp, Ekınşınıŋ yǧyn aldy, bıraq künı erteŋ, əldene qiǧylyq zaman tusa, tıptı beibıt künde bilık merzımı aiaqtalsa, osy Q.Toqaevtyŋ özın töŋkerıp tastap, jai ǧana tastamai, qaralap sögıp, kelesı, Üşınşı prezidenttıŋ qasynan şyǧa kelerı kümənsız. Jandaişap qandai da qiyn jaǧdaidan jal tabady. Būl da öner. Sirek talant.
Baǧana təmam dep edık. Aitar uəjımız bıtpegenmen. Endı toqtaiyq.
Tek bır ǧana söz. Bız «Qyryq ötırık Tazşa baladan ozǧan, Seksen ötırık suait» – dep eŋ soŋǧy baǧasyn aiqyndaǧan M.Şahanov köbıne köp özın özı maqtaumen şekteler edı. Endı, qaitkende Qyryqqa jetkenımen, Seksennen alys D.İsabekov bar ötırıgın basqany qaralauǧa, jala men jamandyqqa arnaidy eken. Bızge taqqan aiyby men kınəsı üstın-üstın. Jauapsyz, tejeusız, lekıte bergen, sonşama bylapyt auyz. Taratyp, taldap jauap qaiyrudyŋ özı jalǧanşyǧa qūrmet eseptı bolar edı. Tüptep kelgende, bar sözı ainalyp özın tauyp jatyr. Əitse de, sol köp jalanyŋ eŋ jeŋıl bıreuıne toqtala ketu qajet siiaqty. «Jūldyz» jurnalyn jiyrma jyl basqardy, sonda ünemı özın maqtaityn maqalalar bastyryp otyrdy, deptı. Bırşama uaqyt respublikadaǧy eŋ basty ədebi jurnalǧa jetekşı bolǧanymyz ras. Az-kem emes, ekı jüz on toǧyz sanyn qolymyzdan ötkerıppız. Ərqaisy öz zamanynyŋ ədebi şejıresı eseptı, antologiialyq ekı jüz on toǧyz kıtap. Atap aitaiyq, osy on segız jyl, üş jarym ai – ekı jüz on toǧyz kıtaptyŋ eşqaisynda bızdıŋ şyǧarmaşylyq qyzmetımız turaly bır de bır maqala basylǧan emes. Ony az deseŋız, aǧymdaǧy ədebi synda, zertteu eŋbekterde bırer auyz söz tūrypty, jūrt qatarly atymyz atalmaityn. Jıgıtterge eskertıp qoiǧam, özım de qadaǧalap otyram. Jurnal betınde men jazuşy, ədebietşı retınde eşbır tızımge enbegem. Tek bır-aq ret, marqūm professor Beisenbai Kenjebaev turaly maqalada ūly ūstazdan taǧlym alǧan şəkırtter qataryna atalyp edım. Eşqandai anyqtamasyz, jalpy sanamada. Būl jerde tüsıp qaludyŋ retı joq. Men eşqaşan madaq ataulyǧa zəru bolmappyn. Özıme senem, keudem joǧary, būdan artyq ne kerek. Al «Jūldyz» jurnalynyŋ bırınşı betınde «Bas redaktor – Mūhtar Maǧauin» dep jazuly tūr. Men üşın airyqşa mərtebe. Aitqam, ədebi ortadaǧy eŋ joǧarǧy qyzmet – jurnal basşysy boldym dep.
Osymen toqtaiyq. Qanşa aitsaŋ da, jalaqor men jandaişapqa daua joq. Daua bar – bızdıŋ üzık-üzık, amalsyz jazbalarymyz emes. D.İsabekovtıŋ özınıŋ eşbır qisynsyz, ūbaq-şūbaq, pəleqor, jalǧan sözderı. Jəne jalaly ısterı. Bar ötırıgı bızben ǧana şektelmese kerek. Teksere qaraǧan jūrt mūndai soraqynyŋ talaiyn tabuǧa tiıs. Özgesın aitpaǧanda, «Jazuşy» baspasynyŋ direktory kezınde, qaiyrymdylyq qyzmetı üşın «Bibı-Ana» atalǧan, özgeşe taǧdyrly qalamger Bibıgül İmanǧazinanyŋ, jaŋa romanyn bastyru üşın artyǧymen tüsırgen qyruar aqşasyn jep qoiyp, aqyr tübı jūrt aldynda qalai masqara bolǧany. Eselep ösken şyǧyndy tölei almai, qyzmetınen ketkenı. Künı bügınde internet betınde tūr. Qazaq aitqan, «Nəjıstı türtseŋ, sausaǧyŋ bylǧanady», dep. Bızdıŋ de baqaiymyzǧa bırdeŋe jūqqan siiaqty. Amalsyz ırkılemız. Dəp osy rettegı bar sözımız təmat-təmam.
17-19.II.2024, Kemer, Türkiia
Būl maqala jazuşynyŋ magauin.com jeke saitynan alynyp jariialanyp otyr. Maqalany köşırgende tüpnūsqaǧa sılteme jasau mındettı.
Ūqsas jaŋalyqtar
