Eki aradaǵy tótenshe, berekesiz, pətýasyz damaı saıabyrsyǵan soń, bizge qarsy taǵy bir súreńsiz tolqyn kóterilgen kezde, endi jazsam ba, jazbasam ba dep, əjeptəýir irkildim. Sonshama mənsiz. Men úshin. Anyǵy – bizdiń parasatty qaýymǵa qajeti bolmasa da, jekelegen jelbegeıler men jalbaǵaılar emes, kópshilik jurtymyzǵa kerekti, kóz ashpasa da, keıbir kóldeneń jaǵdaıattardy aıqyndaıtyn, qajetti lepes eken.
Sonymen, qubatóbel, ortasha ǵana shımaılar arqyly eshqandaı bógetsiz kóterile kele, qazaqta bar syılyq, marapat, temir-tersek ataýlyny túgeldeı jınastyryp bitken jəne keıingi, egemen ókimetimizdiń ózara jalǵas eki prezıdentiniń otyz birdeńe jyldyq tynymsyz qoldaýy arqasynda shalaǵaı-sholaq bir-eki kitaby shet tilge aýdarylǵan, endi sonyń býymen ózin qazaq ədebıetiniń alyp tulǵasy sezinip, astam, beıpil sóıleı bastaǵan D.Isabekovke qaıtyp oralamyz. Budan buryn jandaıshaptyń neshe túrin kórip, tanyp, keıbiri týraly ashyla sóılesek te.
El-jurtymyz umyta qoımasa kerek. Bul túısiksiz jandaıshaptardyń tańdama toby respýblıka prezıdenti bolyp turǵan Nursultan Nazarbaevty bútkil adamzat nəsilin topan tasqynynan aman alyp qalǵan Nuq paıǵambarǵa teńedi, qaraýyndaǵy halqyn kúnə men pitinədan aryltyp, shól men qumda qyryq jyl jetelegen Musa paıǵambarmen shendestirdi, Ǵasyr Ǵulamasy, tarıhta buryn-sońdy bolmaǵan danagóı saıasatker, kemeńger basshy dedi, tipti, Eýrazııany qaıta qurǵan Shyńǵys hanǵa teńestirgeni turypty, bútkil jer-əlem osyndaı ǵalamat tulǵanyń dúnıege kelýin elbireı kútip otyrdy dep tolǵaǵany da bar. Sanap túgese almaısyz. Iaǵnı, búginde jaramsaq ekijúzdilik, paıda qýǵan kəsipkerlik tań emes. Al mynaý D.Isabekov degen sonyń bərinen ózgeshe kórinis beripti. Burnaǵylar jalpylap aıtatyn, shirenip turyp týlaq bolatyn, keýdesin kere otyryp, taban jalaıtyn. Al solardyń bərinen ozǵyn shyqqan, təjirıbeli, suńǵyla D.Isabekov jańa bir təsilder men amalattar tapqan eken.
Burnada N.Nazarbaevtyń aldamshy saılaý naýqandaryn uıymdastyratyn senimdi resmı ókilder sanatynda belsenip, arasynda eppen jaǵyna júrip qatarynan ozyp, altyn salpynshaq, gaýhar shytyraly «Elbasy, tuńǵysh prezıdent Nursultan Nazarbaev» ordenine qol jetkizse, endi ekinshi prezıdent tusynda kóp jurt ýaqtyly ańdamaǵan jańa bir təsilder taýyp, Altyn Juldyzdy omyraýyna taqty. Meıli, Seksen ótirik M.Shahanovtan soń qadiri ketip, bar qasıetinen aırylǵan, shartty marapat eken deıik. Qaıtkende eń joǵarǵy shen. Jón-aq. Saltanatqa jalǵas arnaıy suhbatynda meılinshe qýanyp, rızashylyq bildiredi. Əlbette, jarylqaýshysyna alǵys emes, óziniń erekshe talaıyna masattyq. Hosh delik. Endi, dəp osy ataýly suhbatynda, tilshiniń: «Myna alda turǵan prezıdent saılaýynda kimge daýys beresiz?» – degen beıkúnə suraǵyna birden-aq kergip, júrdim-bardym jaýap beripti: «Kimge daýys beretinimdi əli sheshkem joq», – deıdi (Nege.kz, 10.HI.2022). Ýa, pəli!.. Netken batyldyq!
Burnaǵy 98 bolmasa da, endigi 89 paıyz osy D.Isabekovtyń jalǵyz daýysyna qarap tur eken. Qarap turmasa da, aıtyp qalý kerek eken. Men – eshbir syılyq, marapatqa satylmaıtyn, aqjarma, alpaýyt tulǵamyn, demek.
Budan soń, kelesi bir lepesinde odan ərmen ketedi. «Bizdiń kememizde kapıtan joq!» Bul – jalpy taqyryp. Ishinara, tereńdeı, taratyp aıtqanda naqty jazypty: «Bizdiń elimiz úlken bir bıznes korporaııasy sekildi. Memleketti el basshysy, al ultty ədebıet pen óner tanytady... Bizdiń kememizde kapıtan joq! Jeldiń baǵytyn kúniburyn biletin adam ǵana kemeniń kapıtany bola alady. Zańsyz memleketpiz... Halqymyzdyń sanasy əri-təri...» Jəne taǵy qanshama kinərat (Ədebı portal, 13.VII.2023).
Olaı emes, bylaı dep talaspaıyq. Alaıda, bul arada naqty bir adam – respýblıka prezıdenti Q.Toqaev týraly sóz bolyp otyr. Bul kisimiz Qazaqstandy basqarýǵa jaramsyz eken...
Oryndy ma, orynsyz ba, dəleldi me, dəlelsiz be, kez kelgen tulǵa, tipti, memleket basshysy týraly ərqıly pikir aıtylyp jatýy tabıǵı jaǵdaı. Qazaqstanda emes, demokratııalyq qurylymdaǵy shet jurttar úshin. Al bizdiń ortada múlde shetin jaǵdaı. D.Isabekov respýblıka prezıdenti Q.Toqaevti múlde jaramsyzǵa shyǵarypty. Netken kózsiz er! Qarap otyrsań, əýel bastan-aq ókimetke jaqtas jəne beıbit baǵdardaǵy jaltań jazýshymyz ashyq oppozıııaǵa shyqqan eken dep oılaısyń. Bireýler tiksinýi múmkin, biraz adam «oı, sabazym-aı!» dep rıza bolyp jatýy da. Sonshama madaq pen marapatqa satylmapty. Endi el taǵdyry úshin məndi məselelerdi jalpy jurt nazaryna ǵana emes, eń joǵarǵy bılik qulaǵyna da jetkizbek. Halyqtyń kókeıindegi sózdi. Oı, jaraısyń! Qazaqtan da bir batyr shyqqan eken!..
Arada aı ótsin. Əlde qyryq kún. Əıteýir, jańa, 2024 jyldyń basy. D.Isabekov kezekti, bul joly bir jarym saǵatqa sozylǵan, jan-jaqty suhbatymen kópshilik aldyna shyǵady. Ərqıly saıtta neshe qaıtara jarııalandy. Tolyqtaı, keıde belgili bir úzindi retinde. Ne túrli qyzǵylyqty taqyryppen: «Muhtar Maǵaýınge jaýap», «Əli tastalqanyńdy shyǵaramyn!», «Shetelde júrip túk bitirmedi», «Aǵylshyn tiliniń ortasynda júrip túk bitirip jatqan joq», «Soljenıyn bola almaısyń», «Ekeýimiz tatýlasqannan ne paıda», taǵy taǵylar. Ras, kóp Maǵaýınniń arasynda «Əýezov pen Sətbaevty kim óltirdi» degen de taqyryp bar. Anyq, óltirgen – biz emes. Əıtkenmen, D.Isabekovtiń bar qahary bizge qarsy baǵyttalǵan sııaqty. Ashý býǵan, əldenendeı oryndy ýəj aıtýdyń amalyn tappaǵan qurǵaq kijiný, qansha tarmaq qısynsyz aıyp – aınalyp kelgende ózine kelip tıetin bóstekti, turpaıy sózder. Jaýap qaıyryp jatýdyń ózi artyq. Óıtkeni, MM – burnaǵy sumdyqtarǵa jalǵas, kórneki fon ǵana. Bas keıipker, shyn geroı – qazirgi zaman qaharmany, respýblıkanyń búgingi prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev ekeni ańdaǵaılap tur.
Kúni keshe ǵana joq edi ǵoı. Bar bolsa da esep emes. Bizdiń Qazaqstan atalatyn alyp kememiz jeldiń yǵy, sýdyń aǵysyn naqty ańdaıtyn kapıtansyz qalǵan. Endi mine! Baıaǵy Nıýtonnyń basyn jara jazdaǵan kók alma. Tars etip, týra shekege tıdi. D.Isabekovtiń sanasy birden ashylyp, aınymas, týra jol týraly ǵalamat jańalyq aıan bolypty. Bar eken! Qazaqstan atalatyn alyp kemeni qandaı da qıyndyq, kúrdeli jaǵdaıdan qaltqysyz alyp shyǵatyn abyroıly, zor mindet mańdaıyna jazylǵan kóripkel, danagóı kapıtan – qazirgi prezıdentimiz eken. Iə, Qasym-Jomart Toqaev! Ýh!.. Ýra!.. Shúkir təýba dep entigimizdi basyp, əreń tynys taptyq. D.Isabekovtiń ózi əkep túsirgen, bizde jón biletin jolbasshy joq degen sıqyrly sheńberden əreń shyqtyq. Sóz qudireti degen – osy.
Dese de. Əldekimder daý aıtýy múmkin. Múlde orynsyz. Qala, qalama, respýblıka prezıdentin aıaq astynan aýystyra almaısyń ǵoı. Sondyqtan, arydaǵyny qoıyp, dəp búgingi kúnnen jaqsylyq kútken jón. Syn jəne min demeıik, qandaı keńes beremiz? Biz oılanyp bolǵansha, D.Isabekov bərin de sheship qoıypty. Túpkilikti qaýly bolmasa da, utymdy usynys. Aıqyn, jəne naqty. Keshegi N.Nazarbaevtan qutyldyq, endigi ómirimiz ǵajaıyp bolady. Tek «halyq syılaǵan búgingi prezıdentimiz Q.Toqaev» osy jetijyldyq merzim aıaqtalǵan soń, ekinshi jeti jyldyqqa qaıyra bekýi shart. Tutas on eki aıǵa sozylǵan shıyrtpaq, toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini – osy. Q.Toqaev «halyqtyń qalaýymen» ekinshi qaıtara saılanady, al D.Isabekov ekinshi Juldyzǵa jetýi kerek! Bəlkim, qazirgi prezıdentimiz D.Isabekov jəne onyń jandaıshaptyq jolyna túsken taǵy bir qaıratkerler úshin altynmen aptalǵan, jaqut kózdi «Ekinshi prezıdent...» deıtin jańa bir orden taǵaıyndar...
Boldy, bizdiń de bar sózimiz təmam. Dese de, qajetti bir anyqtama. Bul D.Isabekov degen kim? Qaıdan shyqqan, qalaı jetken? Amal joq, aıtýǵa týra keldi.
Burnada, sovet zamanynda qalyptasqan təsil. Eshqashan eshqaıda bura tartpaıtyn, ókimet aıtty, biz maqul, əldebir ortasha qalamgerge tańdaý túsetin. Oraısyz ataq, aldamshy abyroı, ushpaly marapat – əlgi kisini óz tobynan ozdyryp, aspanǵa kótermek. Sodan soń, murny tesilgen buıdaly taılaq sııaqty, alaı bur, bulaı bur, qaıtkende soǵan oraı eseli sybaǵa: surqaı, qunsyz kitaptaryn toptap basady, bar jaǵdaıyn jasap, arnaıy tapsyrmamen basqa tilderge aýdartady, jappaı madaqtatyp, əýlıege teńgerip qoıǵyzady. Syrttaı qaraǵanda, basyna baq qonǵan sııaqty, shyn mənisinde burnaǵy bary – ortasha deńgeıiniń ózinen aırylyp qalǵan. Al ókimet pen partııaǵa jaǵyný, osy taraptaǵy túısiksiz jandaıshaptyq – jyltym sózi men jırenishti isi – onyń bar bolashaǵyna – tirshiliktegi ǵana emes, odan keıingi de adamdyq abyroıyna kóleńke túsirmek. Meniń jazarman baýyrym Dýlat Isabekov te dəp osyndaı tragedııaǵa ushyrap otyr. Janyń ashı ma? Joq. Ózi tilep alǵan taǵdyr. Jəne úlgili sabaq. Keıingi balalar úshin. Qaıtkende, adal joldan aınymaý keregin əıgilese kerek.
Al D.Isabekov osy betimen ketti. Kúni keshe, Nazarbaevtyń jasandy saılaý naýqandarynda resmı ókil retinde adal qyzmet atqarǵan, osy jəne basqa da eńbegine oraı som altyn sólkebaı, gaýhar kózdi «Tuńǵysh prezıdent. Elbasy» ordenin ıelengen qaıran zaman umytyldy, alǵys turypty men Nazarbaevqa qarsy kúresip edim dep júr. Birinshiden jerip, Ekinshiniń yǵyn aldy, biraq kúni erteń, əldene qıǵylyq zaman týsa, tipti beıbit kúnde bılik merzimi aıaqtalsa, osy Q.Toqaevtyń ózin tóńkerip tastap, jaı ǵana tastamaı, qaralap sógip, kelesi, Úshinshi prezıdenttiń qasynan shyǵa keleri kúmənsiz. Jandaıshap qandaı da qıyn jaǵdaıdan jal tabady. Bul da óner. Sırek talant.
Baǵana təmam dep edik. Aıtar ýəjimiz bitpegenmen. Endi toqtaıyq.
Tek bir ǵana sóz. Biz «Qyryq ótirik Tazsha baladan ozǵan, Seksen ótirik sýaıt» – dep eń sońǵy baǵasyn aıqyndaǵan M.Shahanov kóbine kóp ózin ózi maqtaýmen shekteler edi. Endi, qaıtkende Qyryqqa jetkenimen, Seksennen alys D.Isabekov bar ótirigin basqany qaralaýǵa, jala men jamandyqqa arnaıdy eken. Bizge taqqan aıyby men kinəsi ústin-ústin. Jaýapsyz, tejeýsiz, lekite bergen, sonshama bylapyt aýyz. Taratyp, taldap jaýap qaıyrýdyń ózi jalǵanshyǵa qurmet esepti bolar edi. Túptep kelgende, bar sózi aınalyp ózin taýyp jatyr. Əıtse de, sol kóp jalanyń eń jeńil bireýine toqtala ketý qajet sııaqty. «Juldyz» jýrnalyn jıyrma jyl basqardy, sonda únemi ózin maqtaıtyn maqalalar bastyryp otyrdy, depti. Birshama ýaqyt respýblıkadaǵy eń basty ədebı jýrnalǵa jetekshi bolǵanymyz ras. Az-kem emes, eki júz on toǵyz sanyn qolymyzdan ótkerippiz. Ərqaısy óz zamanynyń ədebı shejiresi esepti, antologııalyq eki júz on toǵyz kitap. Atap aıtaıyq, osy on segiz jyl, úsh jarym aı – eki júz on toǵyz kitaptyń eshqaısynda bizdiń shyǵarmashylyq qyzmetimiz týraly bir de bir maqala basylǵan emes. Ony az deseńiz, aǵymdaǵy ədebı synda, zertteý eńbekterde birer aýyz sóz turypty, jurt qatarly atymyz atalmaıtyn. Jigitterge eskertip qoıǵam, ózim de qadaǵalap otyram. Jýrnal betinde men jazýshy, ədebıetshi retinde eshbir tizimge enbegem. Tek bir-aq ret, marqum professor Beısenbaı Kenjebaev týraly maqalada uly ustazdan taǵlym alǵan shəkirtter qataryna atalyp edim. Eshqandaı anyqtamasyz, jalpy sanamada. Bul jerde túsip qalýdyń reti joq. Men eshqashan madaq ataýlyǵa zərý bolmappyn. Ózime senem, keýdem joǵary, budan artyq ne kerek. Al «Juldyz» jýrnalynyń birinshi betinde «Bas redaktor – Muhtar Maǵaýın» dep jazýly tur. Men úshin aıryqsha mərtebe. Aıtqam, ədebı ortadaǵy eń joǵarǵy qyzmet – jýrnal basshysy boldym dep.
Osymen toqtaıyq. Qansha aıtsań da, jalaqor men jandaıshapqa daýa joq. Daýa bar – bizdiń úzik-úzik, amalsyz jazbalarymyz emes. D.Isabekovtiń óziniń eshbir qısynsyz, ubaq-shubaq, pəleqor, jalǵan sózderi. Jəne jalaly isteri. Bar ótirigi bizben ǵana shektelmese kerek. Teksere qaraǵan jurt mundaı soraqynyń talaıyn tabýǵa tıis. Ózgesin aıtpaǵanda, «Jazýshy» baspasynyń dırektory kezinde, qaıyrymdylyq qyzmeti úshin «Bıbi-Ana» atalǵan, ózgeshe taǵdyrly qalamger Bıbigúl Imanǵazınanyń, jańa romanyn bastyrý úshin artyǵymen túsirgen qyrýar aqshasyn jep qoıyp, aqyr túbi jurt aldynda qalaı masqara bolǵany. Eselep ósken shyǵyndy tóleı almaı, qyzmetinen ketkeni. Kúni búginde ınternet betinde tur. Qazaq aıtqan, «Nəjisti túrtseń, saýsaǵyń bylǵanady», dep. Bizdiń de baqaıymyzǵa birdeńe juqqan sııaqty. Amalsyz irkilemiz. Dəp osy rettegi bar sózimiz təmat-təmam.
17-19.II.2024, Kemer, Túrkııa
Bul maqala jazýshynyń magauin.com jeke saıtynan alynyp jarııalanyp otyr. Maqalany kóshirgende túpnusqaǵa silteme jasaý mindetti.
