بيىل 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە 100 جىل. كەڭەس وكىمەتى سيپاتىن وزگەرتكەن كوتەرىلىستىڭ بۇگىندە شىن اقيقاتى اشىلا باستادى. الايدا تاريحي وقيعانى ناسيحاتتاپ، سىرىن اشۋعا كىرىسكەن تاريحشىلار جاڭا ءبىر قيىندىققا تاپ كەلدى. بۇل – قوعامدا كەڭ تالقىلانا باستاعان قازاقستان تاريحىن مەكتەپتە جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋ ماسەلەسى. وسى تاقىرىپ اياسىندا بەلگىلى تاريحشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى تالاس وماربەكتىڭ ورتاعا سالار ويى از ەمەس.
– بيىل 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە 100 جىل تولىپ وتىر. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى جاڭاشا كوزقاراستا پايىمداپ، تولىق زەرتتەي الدىق پا؟
− كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا 1916 جىلعى كوتەرىلىس – حح عاسىرداعى جالعىز كوتەرىلىس بولدى. ونان باسقا كوتەرىلىس بولعان جوق. كەيىنىرەك كوللەكتيۆيزاتسيا جىلدارىنداعى «اداي كوتەرىلىسى»، «سوزاق كوتەرىلىسى»، كەيىننەن «جەلتوقسان وقيعاسىن» ايتا باستادىق. بىراق 1916 جىلعى كوتەرىلىس حح عاسىردىڭ وزىندە ءارتۇرلى باعالادى. الاشوردا قايراتكەرلەرى اۋەلدە بۇل كوتەرىلىستى «بۇلىنشىلىك» دەپ باعالادى. ال ون جىلدان كەيىن ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى باستاعان ارىستار ونى كوتەرىلىس رەتىندە مويىنداي باستادى. كوتەرىلىسكە ون جىل تولعاندا، 1926 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ءاليحان بوكەيحان بۇنىڭ كوتەرىلىس ەكەنىن ايتىپ ماقالا جاريالادى. ياعني، كوزقاراس ەۆوليۋتسياسى وزگەردى. العاشىندا الاش ارىستارى حالىققا «قىرىلىپ قالاسىڭدار»، «وتارشىلداردىڭ جازالاۋشى، جاتتىقتىرىلعان اسكەرىنە قارسى تۇرا المايسىڭدار، قازاقتىڭ بىتىراڭقى نارازىلىعىن قىرىپ تاستايدى» دەپ كوتەرىلىسكە قارسى بولدى. الايدا ولار كوتەرىلىستى مويىنداعان سوڭ دا «ۇلت-ازاتتىق» دەگەن ءسوزدى ءبارىبىر ايتا المادى. سانجار اسفەندياروۆ 1935 جىلى شىققان «قازاقستان تاريحى» دەگەن وقۋلىعىندا بۇل كوتەرىلىستى «ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى» رەتىندە سيپاتتاسا دا، بۇل وقيعانى تاپتىق كوزقاراسقا بۇرمالادى. تەمىربەك جۇرگەنەۆ تە اشىق ايتا الماي، ونى «اۋىلدىڭ قالاعا قارسى كوتەرىلىسى» دەپ باعالادى. ويتكەنى اۋىلدا قازاق، قالادا ورىستار تۇرادى عوي. ارينە، جالپى العاندا بولشەۆيكتىك ۇستانىمداعىلاردىڭ ءبارى دە بۇنى «ۇلت-ازاتتىق» كوتەرىلىسى دەپ ايتا الماي، 1917 جىلعى «رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ قۇرامداس ءبولىمى» دەپ تىگىسىن جاتقىزىپ، تاريحتا قالدىرماق بولدى. دەگەنمەن ماسكەۋدەن كەلگەن تاريحشىلار 1943 جىلى، ەرماحان بەكماحانوۆتىڭ قاتىسۋىمەن «قازاقستان تاريحىن» جازعاندا، بۇل كوتەرىلىس «ۇلت-ازاتتىق» دەگەن انىق باعاعا يە بولدى. بىراق، كوممۋنيستىك جۇيەدە تاريحشىلار بۇدان تاپتىق سارىن ىزدەدى. شىندىعىندا بۇل رۋلىق، تايپالىق نەگىزدە ۇيىمداسقان «ۇلت-ازاتتىق» كوتەرىلىس ەدى. مىسالى، امانگەلدى مەن ابدىعاپپار باستاعاندار ابدىعاپپاردى حان سايلادى. تورعايدىڭ ارعىندارى وماردى حان سايلادى. بۇل كوتەرىلىس 1929-31 جىلعى كوتەرىلىسكەدە جالعاستى. تورعايداعى باتپاققارادا بولعان 1929 جىلعى كوتەرىلىستە ولار تاعىدا حان سايلادى. 1916 جىلى كوتەرىلىسكە قاتىسقاندار ون ءتورت جىلدان كەيىن ىرعىزداعى 1930 جىلعى «ىرعىز كوتەرىلىسىندە» بۇرىن 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسقان ايجارقىن قانايۇلىن حان سايلادى. ءالىبي جانگەلدين، امانگەلدى باستاعان كوتەرىلىستەرگە قاتىسقاندار قاشىپ كەلىپ، قاراقۇمعا تىعىلىپ، ارالدىڭ بويىنداعى ءۇش مىڭ ادام قاتىسقان «قاراقۇم كوتەرىلىسىنە» قاتىستى. تاعى دا ورتالارىنان حان سايلادى. سوندىقتان دا بۇل كوتەرىلىستەردىڭ تاريحي ساباقتاستىعى بار. بۇل كوتەرىلىستەردە رۋلىق، تايپالىق نەگىزدە حالىق كوتەرىلگەن دەدىك. شىندىعىندا دا سولاي. مىسالى، «قارقارا» كوتەرىلىسىن ايتايىق، بۇل شىنىندا «البان كوتەرىلىسى» ەدى. ۇشقوڭىردا بولعان بەكبولات اشەكەەۆ باستاعان كوتەرىلىس شىن مانىندە دۋلاتتاردىڭ كوتەرىلىسى. مىنە، بۇل كوتەرىلىستەردىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرى ايتىلماي ءجۇردى. قازىردە ايتىلىپ جاتقان جوق. سونىمەن قاتار بۇل كوتەرىلىستەردى ءبىزدىڭ كەيبىر وقىعاندارىمىز ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىن، الاشوردانى ايىپتاۋعا پايدالانىپ ءجۇر. ولار: «الاشوردانى دارىپتەيمىز، كوتەرمەلەيمىز. ولار 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قارسى بولدى»، دەيدى. شىنىندا دا الاشتىقتار «حالىق قىرىلىپ قالادى»، «پاتشانىڭ دەگەنىنە كونەيىك، قارا جۇمىسقا بارايىق» دەگەن پىكىرلەر ايتتى. بىراق «قارا جۇمىسقا بارايىق» دەگەن الاش ارىستارى پاتشا وكىمەتىنە حات جازىپ، ءاليحان باستاعان ازاماتتار 17 پۋنكتتەن تۇراتىن تالاپتار قويدى: «قازاقتارعا ناماز وقۋعا رۇقسات بەرۋ كەرەك»، «قازاقتارعا شوشقانىڭ ەتىن بەرمەۋ كەرەك»، «قازاقتاردى باسقا حالىقتارمەن ارالاستىرماي بولەك ۇستاۋ كەرەك»، «قازاقتاردىڭ دەنساۋلىق جاعدايىن تەكسەرىپ تۇرۋ كەرەك» دەپ، وزدەرى دە قارا جۇمىسقا الىنعان، وكوپ قازۋشى قازاقتاردىڭ ورتالارىنا بارىپ، جاعدايلارىن ءبىلىپ تۇردى. تىپتەن، قارا جۇمىسقا الىنعاندار ەلدەرىنە قايتقاندا ولارمەن بىرگە جولعا شىعىپ، جۇمىسشىلاردى ەلدەرىنە تاراتىپ، كوپ جۇمىستار ىستەدى. شىندىق وسىلاي! بۇل ماڭىزدى ماسەلەدە تىپتەن قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحشىلارى دا ءبىر پىكىرگە كەلە الماي وتىر. كەزىندە ماناش قوزىباەۆ اعامىز بۇل كوتەرىلىستى سيپاتتاعاندا «ۇلت-ازاتتىق رەۆوليۋتسياسى» دەگەندى ايتتى. بيسەنباەۆ دەگەن تاريحشى بۇل وقيعانى «ۇلت ازاتتىق سوعىسى» دەپ باعالادى. ال مامبەت قويگەلديەۆ: «بۇل كوتەرىلىس رەۆوليۋتسيا دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن جوق. وعان جەتۋ ءۇشىن كوتەرىلىسشىلەر الدارىنا ساياسي ماقسات قويۋى كەرەك ەدى جانە ونى قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن ۇستانعان ينتەلليگەنتسياسى باسقارۋى كەرەك ەدى»، − دەدى. ال ونى سوعىسقا تەلۋ شىنايى باعالاۋعا ونشا كەلە بەرمەيتىن سياقتى. ويتكەنى قازاقتاردىڭ قارۋلارى ناشار بولدى. ولار ءار ايماقتا، رۋلىق، تايپالىق نەگىزدە باس كوتەردى. ۇيىمداسقان، دايىندىقتان وتكەن اسكەر بولعان جوق. قازاقتار شەپ قۇرىپ سوعىسقان جوق. مۇندايدا ونى «سوعىس» دەپ قالاي ايتامىز؟ وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرگەن ءجون. سوندىقتان دا مەنىڭ ويىمشا، 1916 جىلعى كوتەرىلىستى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ، كوپ تومدىق مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەر جازاتىن ۋاقىت بولدى دەپ ويلايمىن.
− 1916 جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى تاريحشىلار تاراپىنان ەلەۋلى جۇمىستار جازىلعان جوق پا؟
− بۇل كوتەرىلىس كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە جاقسى زەرتتەلدى. كوپتەگەن قۇجاتتار جينالدى. دەگەنمەن، ورىسقا قارسى رۋلى ەل بولىپ كوتەرىلگەندەر تۋرالى دەرەكتەر قۇپيا بولىپ قالدى. مىسالى، «قارقارا كوتەرىلىسى» مۇلدە ايتىلمايتىن. تاۋەلسىزدىك كەزىندە دە ءبىرتالاي قۇجاتتار جيناق بولىپ باسىلىپ شىقتى. بىراق، بۇل زەرتتەۋلەردىڭ بارلىعى شاشىراڭقى، ءتيىپ-قاشتى دۇنيەلەر. كەيىنگى جىلدارى 1916 جىلعى كوتەرىلىس ەمەس، 1929-31 جىلعى كوللەكتيۆيزاتسيا كەزىندە بولعان كوتەرىلىستەر ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ كەتتى. ياعني، «اداي كوتەرىلىسى»، «سوزاق كوتەرىلىسى» «قاراقۇم كوتەرىلىسى» جانە ت.ب. بۇعان دەيىن مۇلدە زەرتتەلمەگەن بولاتىن. كەڭەس وكىمەتى بۇلاردى «بانديتتىك»، «كونتروباندالىق» كوتەرىلىستەر رەتىندە قارالاپ، ال مۇراعاتتاعى قۇجاتتارى جابىق بولعان. سوندىقتان تاريحشىلار تاۋەلسىزدىك العان تۇستا جاپپاي وسى تاقىرىپتاردى زەرتتەدى. مۇندايدا تاريحي ساباقتاستىق ەسكەرىلمەي، 1916 جىلعى كوتەرىلىس تاسادا قالا باستادى. ونىڭ ۇستىنە كەنەسارى حان باستاعان، جانقوجا باتىر باستاعان، يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان، ارىنعازى، قاراتاي سۇلتان باستاعان، ماڭعىستاۋ ادايلارىنىڭ يسا باستاعان كوتەرىلىستەرى دە جاڭا قىرىنان زەرتتەلە باستاپ، ولارعا قاتىستى تىڭ كوزقاراستاعى پىكىرلەر ايتىلا باستادى. جاڭا جاعدايدا 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ باسشىلارى تۋرالى الىپ-قاشتى پىكىرلەر دە بوي كوتەردى. امانگەلدى يمانوۆ تۋرالى مۇستافا شوقايدىڭ بۇرىنعى جازعانى جارىق كوردى. ول بىلاي جازادى: «1918 جىلى ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ كەزىندە، تورعايدى ارالاپ ءجۇر ەدىم. ءبىر جىگىتتەر كەلدى. ولار: «ءسىز قىپشاق ەكەنسىز. ساۋاتتى، وقىعان ادامسىز. ءبىزدى امانگەلدى مەن ابدىعاپپار جىبەردى. مىناۋ تورعايدا ارعىندار كوتەرىلىپ جاتىر ەكەن. سول ارعىندارعا قارسى سوعىسايىق. ءبىزدىڭ قىپشاقتاردى ءسىز باستاڭىز»، − دەدى. مۇنان ارى قاراي مۇستافا شوقاي تاعىدا: «مىناۋ امانگەلدى باتىر «بولشەۆيك» ءسوزىن «قىپشاق» دەپ ويلايتىن سياقتى»، − دەپ جازادى. ارينە، امانگەلدى باتىر كوزسىز باتىر ادام. ونىڭ ارعى اتاسى يمان باتىر كەنەسارىنىڭ سەنىمدى سەرىگى رەتىندە سوعىسقان. بىلايشا ايتقاندا، ولار اۋلەتىنەن باتىرلىق ۇزىلمەگەن ەرلەر. دەسەك تە، امانگەلدىنىڭ ساياسي ءبىلىم دەڭگەيى وتە تومەن ەدى. وعان ارينە ول ەمەس، زامانى كىنالى. كەزىندە مىرجاقىپ دۋلاتۇلى وعان ساباق بەرگەن ەكەن. كەيبىرەۋلەر ولاردىڭ ۇستازدىق، شاكىرتتىك جاقىن قاتىناسىن ەسكەرمەيدى. سوندىقتان دا «مىرجاقىپ امانگەلدىنى ءولتىردى» دەگەندى ويلاپ شىعاردى. شىندىعىنا كەلسەك، ابدىعاپپارعا بايلانىستى دا كوپ باسى اشىلماعان اڭگىمەلەر ايتىلادى. ول كىسى دە ۇلكەن تۇلعا. سولاي بولا تۇرسا دا، 1916 جىلعى كوتەرىلىس ماسەلەلەرى، اۋىز ەكى اڭگىمەنىڭ جەتەگىندە كەتتى. ماڭىزدى ماسەلەنى جاڭاشا، جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋگە، جاستاردىڭ ىقىلاسى تومەندەپ كەتتى. بۇل جازا-جازا جاۋىر بولعان تاقىرىپ دەپ ويلايتىندار دا بار. شىندىعىندا بۇل ماسەلە، ءوزىن زەرتەۋشىلەردى كۇتىپ جاتىر. كەز كەلگەن تۇلعانىڭ ۇلىلىعىمەن قاتار كەمشىلىگى دە بار. ونى دا ەسكەرگەن ءجون. مۇندا بىرجاقتىلىق بولماۋى ءتيىس. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە مۇنى ەشكىم ەسكەرمەي، امانگەلدى كەمشىلىگى جوق تۇلعا رەتىندە ايتىلدى. وسىنداي قايشىلىقتى دۇنيەلەر بۇگىندە زەرتتەۋشى جاستاردىڭ 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قىزىعۋشىلىعىن تومەندەتىپ جىبەردى.
تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، 1916 جىلعى كوتەرىلىس وزىنەن بۇرىنعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ زاڭدى جالعاسى. ال 1929-31 جىلدارداعى كوللەكتيۆيزاتسيا كەزىندەگى «اداي كوتەرىلىسى»، «سوزاق كوتەرىلىسى»، «بالقاش كوتەرىلىسى»، «شۇبارتاۋ كوتەرىلىستەرىن» ءبىر-بىرىنەن اجىراتپاي، كەرىسىنشە ولارمەن 1916 جىل اراسىنان تاريحي ساباقتاستىق ىزدەۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ بۇل كوتەرىلىستەردەگى جاۋىنگەرلىگىن، ەجەلدەن بەرى قاراي كەلە جاتقان ەرلىك داستۇرلەرى رۋحىندا جالعاستىرا قاراستىرۋ قاجەت.
قازاقستاننىڭ باتىس ءوڭىرى قازاق تاريحىندا ءداستۇرلى كوتەرىلىستەر ايماعى. قازاقستاندا بولعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ جەتپىس-سەكسەن پايىزى باتىس وڭىرلەردە ورىن العان. قازاق حاندىعىنىڭ كەزىندە جويقىن سوعىستاردىڭ باتىستاعى باشقۇرتپەن، قالماقپەن بولعانىن ايتا بەرمەيمىز. قازاق تاريحىندا ابىلقايىر حاندى ايتقاندا دا وسىنى اۋىزعا الا بەرمەيمىز. ابىلقايىر قيىن جاعدايدا ءومىر سۇرگەن ادام. مىنا جاعىندا حيۋامەن، مىنا جاعىندا باشقۇرتپەن، استراحاندىق قالماقپەن سوعىسقان حان. مەنىڭشە، باتىستا قازاقى ەرلىك ءداستۇر قاتتى دامىعان، جاستار ودان دۇرىس ءتالىم السىن. مىسالى، ابىلقايىردىڭ بۇكىل تۇلعاسى سان قىرلى ادام ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىر جاعىنان كەرەمەت قولباسشى، ۇيىمداستىرۋشى، ەكىنشى جاعىنان جوڭعارمەن شەشۋشى شايقاستا سوعىستى اياعىنا دەيىن جالعاستىرماي جالتاقتىق جاسادى. ونىڭ سەبەبى، حاندى ارقاشان باتىستا باشقۇرتپەن، قالماقپەن سوعىس كۇتىپ تۇردى. مىنا تۇسىندا حيۋا حاندىعى قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇردى. شىنىندا دا، ابىلقايىردىڭ زامانى، سوعان سايكەس جاعدايى وتە قايشىلىقتى، قيىن بولعان. جالپى، باتىس ءوڭىردىڭ تاريحى، وتە كۇردەلى تاريح. كەزىندە كەنەسارى باتىر دا باتىستىڭ جىگىتتەرىنە كوپ سۇيەندى. كەنەسارىنىڭ ءىنىسى ناۋرىزباي باتىستان اسكەر توپتاۋعا بارعان. سول تۇستا بايماعانبەت سۇلتان وعان كوپ كەدەرگى جاسادى. سوندىقتان دا بۇل ايماق كەناسارىعا قوسىلماي قالدى. بۇل تۋرالى جانشا دوسمۇحاممەدۇلى جازعان. جاڭگىر مەن بايماعانبەتتىڭ ورداسىندا كەزىندە ساراي اقىنى رەتىندە ماحامبەت تە بولدى. جالپى، تاريحىمىزدا تورەلەردى قارالاردان ءبولىپ قاراستىرۋ تاريحي شىندىققا جول اشپايدى. ويتكەنى يساتاي باتىردىڭ ءوزى دە كەزىندە ستارشىن بولىپ جاڭگىر حانعا قىزمەت جاساعانىن بىلەمىز. ول كەزدە يساتاي ورىس اكىمشىلىگىنىڭ سەنىمدى وكىلى بولعان. ناۋرىزباي باتىر كىشى ءجۇز اۋماعىنا كىرگەندە بايماعانبەت ماحامبەتكە ونى ءولتىرۋ تۋرالى تاپسىرما بەرەدى. ماحامبەت قۇرالايدى كوزگە اتاتىن مەرگەن ادام بولعان ەكەن. بايماعانبەت سۇلتان ماحامبەتكە: «اناۋ اق بوز اتتا قاسقايىپ تۇرعان كەنەسارىنىڭ ءىنىسى ناۋرىزبايدى ات» −، دەيدى. ماحامبەت ارى كوزدەپ، بەرى كوزدەپ اتپاي قويادى. بايماعانبەت سۇلتان: «نەگە اتپادىڭ؟»، − دەيدى عوي. اقىن: «ولىمگە كوزىم قيمادى»، − دەپتى. بايماعانبەت سۇلتان نەگىزىندە باتىستاعى كەنەسارى كوتەرىلىسىن قولداۋشىلاردى باسۋعا شىققان ادام ەدى. بۇنى حالەل دوسمۇحاممەدۇلى جازعان. بۇدان نە تۇيۋگە بولادى؟ ماحامبەت ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى بايماعانبەت سۇلتانعا، جاڭگىر حانعا قارسى شىعىپ، وسى رۋحتا ولاردى ايىپتايتىن جىرلار شىعارادى. ارينە، ول اقىن بولعاندىقتان مۇنى ەموتسيامەن، اقىندىق ەكپىنمەن جىرلادى. جاڭگىر دە ۇلكەن تۇلعا. مۇنى دا ەسكەرۋ كەرەك. قورىتىپ ايتساق، باتىس وڭىردە كوپتەگەن ۇلت-ازاتتىق شايقاستار بولعاندىقتان، ونداعى جاستاردىڭ بويىنان جاۋىنگەرلىك، ەرلىك ءداستۇر وشپەيدى.
تاريحتى قاراپ وتىرساڭىز، قازاقتىڭ حاندارى بولماسا ەل بولا المايتىن ەدىك. ءاربىر قازاق حانى جانىنا يسلامداعى سوپىلىقتى دارىپتەگەن قوجالاردى كەڭەسشىلىككە العان. قازاقتىڭ شەجىرەسىن جازعان دا وسى قوجالار. راسىندا دا، قوجالار قازاق حاندىعى داۋىرىندە يسلام ءدىنىن مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ يدەيالىق قۇرالىنا اينالدىرعاندار. حانداردىڭ ءبارى ءدىندى بەرىك ۇستاعان. ولاردىڭ ءبىرازى التىن وردانىڭ حانى بەركە حاننان باستاپ يسلامدى قابىلداپ، ونىڭ قاعيدالارىن ۇستانعان. ءبىز كەزىندە نەگە كوشپەلى وزبەك اتاندىق؟ ويتكەنى وزبەك حان التىن وردا داۋىرىندە يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە ەل باسقارۋعا كىرگىزدى. سودان وسىنداعى مۇسىلمانداردىڭ ءبارى وزبەككە ريزا بولىپ، وزدەرىن «وزبەكتەرمىز» دەپ اتاعان.تاعى ءبىر مىسال: تاۋەكەل حان سامارقانعا جورىققا بارا جاتقاندا ناحشبانديا سوپىلارىنىڭ كوسەمىنە جولىعىپ قالادى. سودان تاۋەكەلدەن باستاپ ونىڭ سوڭىنا ەرگەن بارلىق اسكەري قوسىن سوپىنى قۇرمەتتەپ، سامارقانعا دەيىن اياعىن جەرگە تيگىزبەي، ارباسىمەن تىك كوتەرىپ الىپ باردى. يسلام ءدىنى قازاق حالقىن رۋحاني تۇرعىدان تاربيەلەۋدە، حالىقتى مەملەكەتكە بىرىكتىرۋدە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. مۇنى ەسكەرمەستەن قازىر ءبىز «ءسالافيت»، «ۋاحابيت» دەگەندى شۋلاتىپ ايتىپ، يسلام دىنىنە كولەڭكە تۇسىرە باستادىق. ءبىزدىڭ بابالارىمىز يسلام ءدىنىن ءارتۇرلى اعىمدارعا بولمەگەن.
− قازاقستان تاريحىن تاۋەلسىزدىكتەن باستاپ وقىتايىق دەگەندى كەيبىرەۋلەر قولدايدى، كەيبىرەۋلەر قولدامايدى. جۇرت اڭ-تاڭ…
− بۇل شىنىن ايتقاندا، ەلباسىنىڭ ەڭبەگىن تەرەڭدەتىپ وقىتايىق دەگەننەن شىققان. ونىڭ ەسىمىن جانە تاۋەلسىزدىكتى ورنىقتىرۋعا قاتىستى ەلەۋلى ەڭبەگىن ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن بىلەدى. ول كىسى تاۋەلسىز قازاقستاندى قۇرعان، بۇگىنگى مەملەكەتىمىزدى نەگىزدەۋشى تۇلعا. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ بۇل باعىتتاعى ەڭبەگى حالىققا «سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي» انىق كورىنىپ تۇر. بۇكىل قازاق ول كىسىنىڭ بۇل باعىتتاعى ەڭبەگىن باعالايدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا قوسىمشا ناسيحاتقا ءزارۋ ەمەس. ءبىز وسىنداي شىندىقتى مويىنداپ، قازاقتىڭ ارعى تاريحىن بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىمەن ساباقتاستىرىپ وقىساق دۇرىس بولاتىن ەدى. الايدا قازىر «سوۆرەمەننايا يستوريا» دەگەندى شىعارىپ الدىق. ەندى شەنەۋنىكتەردىڭ وسى باستاماسى قۇپتالسا، باسى جوق، اياعى جوق تاريح وقىتىلاتىن ءتۇرى بار. جالپى، قازىرگى زامان اسا قۇردەلى. مىسالى، كەزىندە حح عاسىرداعى تاريحىمىز تۇگەل كومپارتيانى ماقتاۋ تۇرعىسىنان جازىلدى. ال ءححى عاسىردا ءبىز ول تاريحتى سىناپ قايتا جازدىق. راسىندا دا، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە حالقىمىز جارتىسىنان ايرىلىپ، جوعالىپ كەتە جازدادى. بۇكىل ينتەلليگەنتسيا، الاش ارىستارىنان باستاپ اتىلىپ كەتتى. كەڭەس وكىمەتى، كەيىنگى ون جىلدىقتا ءبىراز رەفورمالار جاسادى. بىراق، ول دا شىن مانىندە ورىستاندىرۋ ساياساتى بولاتىن. تىلىمىزگە، مادەنيەتىمىزگە، ادەبيەتىمىزگە قىسىم ءتۇستى. قازاق ءتىلى ىعىستىرىلىپ شىعارىلا باستادى. قازاق ماڭگۇرتتەندى. ءبىز ەندى جاستارىمىزعا وسى ۇردىستەر تاريحىن وقىتامىز با؟ ال ەندى جارايدى، وعان تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىن قوسىپ قويامىز. «سوۆرەمەننايا يستوريا» دەگەنىڭىزدەن وسىدان باسقا تاريحتى كورىپ وتىرعان جوقپىن. ءبىز مۇنداي تاريحتى وقىتاتىن بولساق، شىن مانىندە تاريحتى ساياساتتانۋ عىلىمىنا اينالدىرىپ جىبەرەمىز. بۇل زاماندار ساياسيلاندىرىلعان زاماندار بولعاندىقتان دا جاڭا تاريحتىڭ العاشقى بولىمىندە كەڭەستىك كەزەڭدى جامانداپ وقىتامىز، كەيىنگى 25 جىلدىقتى ماقتاپ وقىتامىز. بۇنىڭ تاعى اياعى جوق، ويتكەنى تاۋەلسىزدىك تاريحى كۇن ساناپ جالعاسا بەرمەك. سوندا قازاق جاستارى بۇگىنگى قازاق تاريحىنىڭ ارعى زاماندارعا ساباقتاس ەكەندىگىن، حح عاسىردا بولعان كوتەرىلىستەردىڭ ارعى حاندىق داۋىردەن باستاۋ الاتىنىن، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تامىرى قازاق حاندىعىندا جاتقانىن، ال حاندىقتىڭ ءوزى التىن وردا داۋىرىنەن، ونان ارى تۇركى قاعاناتتارىنان باستالاتىنىن بىلمەي قالايىن دەپ وتىر. مىنە، وسىلاي وتكەندى بايانداعاندا جارتىكەش تاريح، جارتىكەش پايىمداۋ، جارتىكەش ۇيعارىم پايدا بولايىن دەپ وتىر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل جاس ۇرپاقتى ءتول تاريحىمەن تاربيەلەۋگە الىپ كەلمەيدى. كەرىسىنشە، تاريحتى شالا بىلۋگە، تاريحي سانانى ونان ارى ماڭگۇرتتەندىرۋگە الىپ كەلەدى. ءبىز ءبىرتۇتاس تاريحتى ۇزبەي، بولمەي تۇگەل وقىتۋىمىز كەرەك. ال بىرەۋلەر ەجەلگى قازاقستان تاريحىن ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋ مەكتەپتەگى دۇنيەنى قايتالاۋ دەيتىن كورىنەدى. ەجەلگى قازاقستان تاريحى، ساقتار، عۇندار تاريحى ەڭ مىقتى بايىرعى تاريح. ونى ەلباسى دا تالاي ساياسي مىنبەرلەردە ماقتانىشپەن ايتىپ ءجۇر. ال ەندى وسى ەجەلگى تاريح بەسىنشى سىنىپتا وقىتىلادى. ول سىنىپتاعى دۇنيەتانىمى قالىپتاسپاعان بالالار ساقتىڭ، قاڭلىنىڭ، عۇنداردىڭ كىم ەكەنىن قالاي اجىراتادى؟ ونداي اۋقىمدى دۇنيەنى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دا، فيزيولوگيالىق تۇرعىدان دا قورىتىپ قابىلداۋعا دايىن ەمەس قوي. ال وسى ەجەلگى ءداۋىر بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءبىرىنشى كۋرستا وقىتىلىپ كەلدى. ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن ازامات ساناسى قالىپتاسقان، العان ءبىلىمىن ومىرىنە پايدالانا الاتىن ادام. تاريحتى وقىتۋدا كەز كەلگەن ازاماتتىڭ جاستىق ەرەكشەلىگىن، سانالىق قالىپتاسۋىن، قابىلداۋ دەڭگەيىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. قازاق سياقتى بوستاندىققا جاڭادان قول جەتكىزگەن ەلگە جانە مىناداي گەوساياسي جاعىنان الپاۋىت دەرجاۆالاردىڭ ورتاسىندا تۇرعان، حالقىنىڭ سانى ءبىر ستامبۇلدىڭ تۇرعىندارىنداي عانا مەملەكەتكە ارقاشان ۇلتتىق يلەولوگيانى، تاريحتى تەرەڭدەتىپ، جۇيەلى وقىتۋ مىندەت. وسىنداي جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز مەكتەپتەن باستاپ، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەنگە دەيىن، جاستاردى تاريحپەن سۋارۋىمىز كەرەك. ءبىز ارعى تاريحتاعى ساق، عۇن مەملەكەتتەرىنىڭ جالعاسى ەكەنىمىزدى، قازاق حاندىعىن العاشقى ۇلتتىق مەملەكەتىمىز ەكەنىن تەرەڭنەن ءتۇسىندىرىپ، قايتالاپ ايتا بەرۋىمىز قاجەت. قازىرگى جاستارعا جوعارى دەڭگەيدە ءبىلىم بەرىپ جاتىرمىز، بىراق، ولاردىڭ تاريحي سانا سەزىمى تومەن بولسا، قانداي مىقتى مامان بولسا دا تىرلىگىمىز بەكەر بولىپ شىعادى. ءبىلىمدى جاستار مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلت − قازاققا بەرىلگەن ازامات بولماسا، ونىڭ مىقتى مامان بولعانىنىڭ پايداسى شامالى. شەت ءتىلىن بىلسە، جاعدايى جاقسى، جالاقىسى جوعارى مامان وزگە ەلگە قاشاندا كەتىپ قالا الادى. قازاقتى قازاقستانعا بايلايتىن دۇنيە ونىڭ قازاقتىعى.
− قازىرگى كەزدە ءاربىر وڭىردەن كوپتەگەن باتىرلاردى ۇرپاقتارى انىقتاپ، ۇلىقتاپ ءجۇر. الايدا كەيبىرى ءومىر سۇرگەن زامانىنا ساي قايشىلىقتى تۇلعالار. ولار جايلى تاريحشىلار ەمەس، ۇرپاقتارى ءوز بىلگەنىنشە تاريحي پايىم جاساپ جاتقانى تاريحقا قيانات بولىپ قابىلدانار كەزى دە بار. كەيدە قيسىنسىز دۇنيەلەردە تاريحي شىندىق رەتىندە ايتىلىپ قالادى…
− شىندىعىندا دا، كەز كەلگەن ايماق مويىنداعان تۇلعا كوبىندە باتىرلار ەكەنى تۇسىنىكتى. رۋلىق باتىرلاردى دارىپتەۋدى، ولاردىڭ باسىنا كۇنبەز تۇرعىزۋدى، بيلەردى دارىپتەۋدى كورگەن كەيبىر كىسىلەر «قازاقتا باتىر كوبەيىپ كەتتى» دەپ كەيىپ جاتادى. مىنانى ەسكەرگەن ءجون بولار: قازاققا قانشا باتىر، قانشا بي بولسا دا كوپتىك ەتپەيدى. ءاربىر رۋدىڭ، تايپانىڭ ىشىنەن تانىمال باتىرلار شىققان. جۇزدىك باتىرلار دەگەنىمىز تۇتاس جۇزگە بيلىك جاساعان باتىرلار. ولاردىڭ ىشىنەن ۇلتتىق باتىرلار شىققان. ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن باتىرلار كوپ ەمەس. قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي، ەر جانىبەك سىندى باتىرلار العاشىندا رۋلىق دەڭگەيدەن كوتەرىلگەن باتىرلار. ولار اۋەلدە رۋدان اسكەر جيناپ شىقتى. سودان دا، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي اتاندى. ارينە، بارلىق رۋلىق باتىر ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلە المايدى عوي. ولاردىڭ بارىنە ونداي مۇنداي مۇمكىنشىلىك تە تۋا بەرمەيدى. قازاق شىن مانىندە رۋ-رۋ بولىپ ءومىر سۇرگەن حالىق. جەرگە مەنشىك بولماعان. ول رۋلىق قاۋىمنىڭ مەنشىگى بولعان. «مىنا توبەنىڭ ار جاعى نايماننىڭ، بەر جاعى ارعىننىڭ جەرى» دەگەن شەكارالىق مەجەلەۋلەر بولدى. سوندىقتان دا بۇرىن «قازاقتا شەكارا بولماعان» دەگەن دۇرىس ءسوز ەمەس. قازاقتا ەل تۇرماق ءاربىر رۋدىڭ، تايپانىڭ شەكاراسى بولدى. تايپالىق شەكارالار قازاقتىڭ مەملەكەتتىك، حاندىق شەكاراسىن قۇرادى. كەيىن قازاق حاندىعىن قۇرعان كەزدە شەكارالىق ايماقتى بەلگىلەۋگە مۇمكىنشىلىك تۋعىزدى. بىزدە بۇگىنگى كۇنى جەكە تۇلعالاردى دارىپتەگەندە ءبىر وڭدى ءىس بايقالادى. ءاربىر تۇلعا قايشىلىقتى تۇلعا ەكەندىگىن ەسكەرە باستادىق. مىسالى، جوعارىدا ايتقان ابىلقايىر حان قايشىلىقتى تۇلعا. ونى جامانداۋعا دا، ماقتاۋعا دا بولادى. ول كريستال سياقتى سان قىرلى تۇلعا. ويتكەنى ول ءار باعىتتا ءارتۇرلى كورىنە ءبىلدى. ءبىر رۋعا ونىڭ ءبىر قىرى ۇناسا، ەكىنشىسىنە ۇناماي قالىپ جاتتى. مىسالى، باشقۇرتتار ونى حان سايلادى. نەگە؟ ابىلقايىردىڭ ورىسقا قارسى بولعان ءبىر قىرى باشقۇرتتارعا ۇنادى. الايدا قازاقتىڭ كەيبىر رۋلارى ابىلقايىردان تەرىس اينالدى. ويتكەنى ول كىسى ورىسپەن كەلىسىم جاسادى. مىنانى ەسكەرگەن ءجون: قازاقتىڭ رۋلىق باتىرلارى، رۋلىق بيلەرى، جاي عانا رۋ باسىلارى، اۋليەلەرى بولسىن ءوز زامانىنا قاراي ءتۇرلى قايشىلىقتى ارەكەتتەرگە باردى. تولە بي كەزىندە قالىپتاسقان احۋالدى ەسكەرە كەلە «ورىسپەن كەلىسىم جاسايىق» دەگەن جانە جولبارىس حاندى وسىعان ۇگىتتەگەن. سەبەبى ورىسقا سۇيەنىپ، قازاق مەملەكەتتىگىن ساقتاپ قالايىق دەپ ويلاعان. تولە بيدەي دانانىڭ بۇنداي ويىن ارينە ول تۇستاعى قازاق ۇناتا قويعان جوق. اتاقتى بولۋ ماڭايىنداعىلارمەن سوعىسا بەرۋ ەمەس. قالماققا دا سالىق تولەپ، كونىپ وتىرعان ايماقتار بولدى. قالماقپەن قۇدا بولعان ادامدار، قالماقتان قاتىن العان حاندار بولعان. ارينە، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بۇنداي اتا جاۋىمەن قۇداندالى بولعان اتا-باباسىن بىردەن تۇسىنە الماسى انىق. بىراق، زامان سولاي، كۇردەلى بولعان. ديپلوماتيالىق ۇستانىم وسىنى تالاپ ەتتى. تۇرىك قاعاناتى، تۇركەش قاعاندارىنىڭ ءبارى دە قىتايدان قاتىن الىپ، اقىر تۇبىندە بيلىگىنەن ايىرىلىپ قالدى. ولار قىتايدىڭ قىزىنا عاشىق بولعاندىقتان ەمەس، ولاردىڭ قاعان ەكەنىن ەل مويىنداۋ ءۇشىن وسىعان بارعان. العاش سول تۇستاعى قىتاي يمپەراتورلارى مويىنداۋى كەرەك بولدى. قازىرگى قازاقستاننىڭ شەنەۋنىكتەرىنىڭ دە ۇستانىمى وسىعان ۇقساس: ولار «ءبىزدى باتىس مويىنداۋى كەرەك» دەيدى. ەگەر ءبىزدىڭ ءبىر تاريحشىنى باتىس ءباسپاسوزى جازىپ، ماقتاپ جاتسا، ول قازاقشا بىلمەسەدە ونى قازاقستاندا جەر-كوككە سيعىزباي ماقتاپ، «ونى اقش بىلەدى، انگليا بىلەدى» دەگەندەي «قيسىندى» لوگيكاعا جۇگىنەمىز. كوردىڭىز بە، قازىرگى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردە بايىرعى ۇستانىمنىڭ قالدىعى بار. ارينە، بۇل دۇرىس ەمەس. ەل بولاتىن ەلدە كەز كەلگەن تۇلعا الدىمەن شەت ەلدە ەمەس، ءوزىنىڭ حالقىنىڭ ورتاسىندا، تۋعان جەرىندە مويىندالۋى كەرەك. سوندىقتان، تۋعان جەردە بايىرعى باتىرلارى مەن بيلەرىنە اس بەرىپ، كۇمبەز تۇرعىزىپ جاتقان اعايىندى قۇپتاۋىمىز كەرەك. رۋلىق باتىرلارىن ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىپ، ولاردى قابانبايعا، بوگەنبايعا تەڭەپ جاتاتىندارى دا جوق ەمەس. رۋلىق تۇلعانى ابىلاي حاننىڭ جانىنا وتىرعىزىپ قوياتىندار دا بار. دەگەنمەن ءاربىر تۇلعا ءوز دەڭگەيىندە دارىپتەلۋى كەرەك قوي. تاريحي شىندىقتان اتتاماۋىمىز كەرەك. ادەپتىلىكتى دە ساقتاعان ءجون.
− تاريحشىلاردان تاريح تۋرالى كوپ سۇرايمىز. ال قازاق كاسىبي تاريحشىلارىنىڭ شەجىرەسىن بىلە بەرمەيمىز. بۇل دا باسى اشىلماي جاتقان، كۇڭگىرت تۇسى كوپ تاريح ەمەس پە؟
− العاش رەت قازاقتان تاريح عىلىمى بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن 1938 جىلى ماسكەۋدەگى چەرنىشەۆسكي اتىنداعى ينستيتۋتتا قورعاعان، ءبىرىنشى كاسىبي تاريحشى − ادىلگەرەەۆ حالەل مۇحاممەدجانۇلى. بۇل كىسى ورالدا تۋعان، ابىلقايىردىڭ ۇرپاقتارى بولىپ كەلدى. قازاندا جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن. ورىستىڭ ۆياتكين، پانكراتوۆا سىندى مىقتى تاريحشىلارىمەن بىرگە جۇرگەن ادام. ول كىسى قازاق تولەڭگىتتەرىنىڭ تاريحى تۋرالى تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا قورعاعان. كەزىندە اباي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەردى. قازاقستان تاريحىنان بەكماحانوۆپەن ايتىسقان شويىنباەۆ بىزگە ءدارىس بەرەتىن ەدى. ادىلگەرەەۆ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار تاريحىنان ارنايى كۋرستان ساباق وقيتىن. سويتسەك، حالەل مۇحاممەدجانۇلى كەزىندە سانجار اسفەندياروۆ، حالەل دوسمۇحاممەدوۆپەن قىزمەتتەس بولعان ادام ەكەن. بۇل كىسى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكاندىعى قىزمەتىن ح.دوسمۇحاممەدوۆتەن قابىلداپ الىپتى. كەيىننەن سوعىستىڭ قارساڭىندا، 1938 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاعان سوڭ، اباي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە رەكتور ەتىپ تاعايىنداپتى. 1942 جىلى ول كىسى سوعىستان قالدىرىلعان رەكتورلىق تالونى بولا تۇرسا دا، ءوزى سۇرانىپ مايدانعا بارعان ەكەن. بۇل كىسى اتاقتى مالىك عابدۋلليننىڭ جان دوسى. سوعىستان كەيىن گۆارديا مايورى شەنىندە بۇرىنعى قىزمەت ىستەگەن اباي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە قايتىپ ورالادى. قازاقتان شىققان تاريح عىلىمىنداعى تۇڭعىش اكادەميك كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟ قانىش يمانتايۇلى عىلىم اكادەمياسىن قۇرعاننان كەيىن، تاريح عىلىمىندا تۇڭعىش اكادەميك اتاعى اقاي نۇسىپبەكوۆكە بەرىلگەن. ال تۇڭعىش اكادەميك اقاي نۇسىپبەكوۆ كەزىندە ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان حالەل ادىلگەرەەۆتىڭ اسپيرانتى بولعان. قىسقاسى ادىلگەرەەۆ اكادەميك اقاي نۇسىپبەكوۆكە «ءاي، بالا» دەپ سويلەيتىن. بۇگىندە ە. بەكماحانوۆتىڭ جارى حاليما اپامىزدىڭ كوزى ءتىرى عوي. سول اپامىز: «ەرماحان اعا رەتىندە حالەل ادىلگەرەەۆتى قاتتى قۇرمەت تۇتاتىن»، − دەيدى. ەرماحان بەكماحانوۆ ايداۋدان بوساپ، ەلگە قايتىپ كەلە جاتقاندا: «مەنى تاشكەنتتەن جولدان مىنگىزىپ الدى. الماتىعا دەيىن بيلەتىمىز بار ەدى. سودان شىمكەنتكە كەلگەندە ەرماحان: «شىمكەنتتەن تۇسەمىز» دەدى. مەن «نەگە؟» دەدىم. ول: «شىمكەنتتە حالەل ادىلگەرەەۆ ايداۋدا» دەگەندى ايتىپ، «ادىلگەرەەۆكە سالەم بەرمەي ءوتىپ كەتە المايمىن» دەپتى. ايتقانىنداي، ادىلگەرەەۆ ءبىر توپ تاريحشىمەن شىمكەنتتەن ونى كۇتىپ الادى. ەكەۋى توپتان ءبولىنىپ الىپ، ءبىر اپتا بويى سىرلاسىپ اڭگىمەلەسىپتى. سونداعى ايتاتىن تاقىرىپتارى كەنەسارى. ەرماحان كەزىندە قۋدالانعان كەزدە ادىلگەرەەۆ ونى جاقتاپ سويلەگەن»، − دەيدى حاليما اپاي. ەرماحان بەكماحانوۆ قۋدالانعاندا ادىلگەرەەۆ نەگە جازالانباي قالدى؟ سەبەبى ادىلگەرەەۆ رەكتور بولعان ادام. سوعىستا بولعان، مايدانگەر، گۆارديا مايورى ەدى. سوندىقتان ونى تۇرمەگە قاماي المادى. تەك شىمكەنتكە جەر اۋدارىپ جىبەرگەن. ە.بەكماحانوۆ اقتالعانان كەيىن ول كىسى دە ۋنيۆەرسيتەتتەگى جۇمىسىنا قايتىپ ورالدى. ە.بەكماحانوۆپەن ايتىسقان ت.شويىنباەۆ حالەل ادىلگەرەەۆ كەلە جاتقاندا جول بەرىپ ىعىسىپ تۇراتىن. ستۋدەنت بولىپ جۇرگەندە ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» دەگەن كىتابى شىقتى. مەن سول كىتاپتى حالەل ادىلگەرەەۆكە بەردىم. ەكى اپتاداي جوق بولىپ كەتتى. كەلگەن سوڭ كىتاپ تۋرالى پىكىرىن سۇرادىق. ول كىسى: «ەسەنبەرلين كەنەسارىنىڭ كوركەم بەينەسىن دۇرىس سۋرەتتەگەن ەكەن. بىراق، حالىق باتىرى ەتىپ كورسەتۋى كەرەك ەدى عوي»، – دەپ اشۋلانا سويلەدى. بۇل سوزدەن ءبىز قاتتى قورىقتىق. ويتكەنى شويىنباەۆ بىزگە: «ەسەنبەرليندى وقىساڭدار كومسومولدان شىعاسىڭدار. وقۋدان قۋدىرامىن. ەسەنبەرلين بۇرىن سوتتالعان ادام. تاعىدا كەنەسارىنى ماقتاپ رومان جازىپتى. ەسەنبەرلينمەن بىرگە قۇريسىڭدار»، − دەپ ۇرىسقان ەدى. بىردە ستۋدەنتتەر ادىلگەرەەۆكە جاقىن جۇرەتىن مەنى سالىپ، شويىنباەۆتىڭ ايتقان ەسكەرتۋىن ايتشى دەپ قولقالادى. سودان قول كوتەردىم. ادىلگەرەەۆ: «ءيا، تالاسبەك، نە ايتاسىڭ؟»، − دەدى. شويىنباەۆتىڭ ايتقانىن ايتىپ بەردىم. ول كىسى اسىقپاي قارنىن سيپاپ تۇرىپ، اشۋلى كۇيدە: «شويىنباەۆ وتتاماسىن»، − دەدى. ءبىز وسىنداي تاريحقا قاتىستى ەكى كونتسەپتسيانى قاتار وقىپ تاربيەلەنگەنبىز. سودان جاقسى ءبىلىم الدىق. بالكىم بۇل سول كەزدەگى تاريحشى ستۋدەنتتەردىڭ باعى شىعار. قيىن زاماندا وقىپ، تاريحشى بولىپ قالىپتاستىق. ايتۋلى تۇلعالارمەن تابىستىرعان تاعدىرىمىزعا ريزامىز.
− تاريحشىلاردىڭ جانايقايى مەن جۋرناليستەردىڭ ۇزبەي جازعانىنىڭ ناتيجەسىندە الماتىدا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش قويىلاتىن بولدى. اشارشىلىق تاقىرىبىندا دوكتورلىق قورعاعان عالىم رەتىندە قالا اكىمدىگىنىڭ باستاماسىنا اتسالىسىپ جاتقان شىعارسىز؟
− الماتىدا قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش قويىلادى دەگەندى ەستىدىك. «ەسكەرتكىش قالاي قويىلادى، وعان نە ماعىنا بەرۋ كەرەك. ءماتىن جازامىز با؟ ارحيتەكتورلاردىڭ سىزباسىنان نە تۇسىنۋگە بولادى» دەگەن تاقىرىپتا كەڭەسىپ جاتسا، ارينە، يگى بولار ەدى. مۇراعاتتاردا از دا بولسا، اشارشىلىقتىڭ جانتۇرشىگەرلىك كورنىستەرى بار. سول كورىنىستەردىڭ ورتاق كومپوزيتسياسى جاسالسا جاقسى بولار ەدى. الماتى ناعىز رەپرەسسيانىڭ ورداسى، جازالاۋشى اپپاراتتار ورنىققان قالا بولاتىن. اشتان قىرىلعان قازاقتىڭ شوعىرلانعان جەرى. الماتى اشارشىلىق جىلدارىندا بوسقان ەل كەلىپ، پانالاماق بولعان قالا. مەنىڭشە، جاي عانا قالقيتىپ ەسكەرتكىش قويا سالماۋ كەرەك. نەگىزى تۇتاس كومپلەكس بولسا دۇرىس بولار ەدى. تىپتەن، ول حالىق جينالىپ، تاعىلىم الۋعا، تاريحتان ساباق الۋعا ارنالعان ورتالىققا اينالسا دەيمىن. ازىرگە ونى اقىلداسىپ وتىرعان ەشكىم جوق ءتارىزدى. مۇمكىن، اكىمشىلىك قازىر سۋرەتشىلەرمەن جۇمىس جاساپ جاتقان شىعار. الداعى ۋاقىتتا كەڭەسەتىن شىعار. مۇمكىن اشىلۋىنا قاتىساتىن شىعارمىز. ولارعا قازىر تاريحتا، تاريحشىدا ونشا قاجەت ەمەس.
− تاريحشىلاردى وقىتىپ دايارلاۋدا، جاس مامانداردى جۇمىسپەن قامتۋدا ايتىلار اڭگىمە از ەمەس. ءسىزدىڭ دە پىكىرىڭىزدى بىلسەك دەپ ەدىك…
− قازىر مىنانداي قيىنشىلىق بولىپ تۇر. مەملەكەت گرانتتى جاقسى بەرەدى. بىراق، ءار وڭىردە جەكەلەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەر، پەدينستيتۋت دەگەن بار. سولاردىڭ تاريح بولىمدەرى بار. كوبىندە ارينە، ىرگەلى عالىمدار جوق. سوعان قارماستان، ولاردىڭ تاريح فاكۋلتەتتەرى دە بار ەكەن. بۇنىڭ جاقسى جاعى، ولار جەرگىلىكتى جەرلەرگە، اۋىلدارعا تاريحشى دايىنداي الادى. وكىنىشكە قاراي، ول تاريحشىلارىڭ ساپاسى ونشا ەمەس ارينە. ال ءبىزدىڭ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دان بىتىرگەن مامانداردان اۋىلعا بارىپ تاريحشى بولىپ جاتقاندار از. ونىڭ سەبەبى بار، اۋىلدان كەلىپ، جۇمىس ۇسىنىپ، جاعداي جاساپ جاتقاندار دا جوق. وسىدان ءبىزدىڭ تاريح فاكۋلتەتىمىزدى بىتىرگەندەر الماتىدا قالعىسى كەلەدى. بۇل ماسەلەنى قالاي شەشۋ كەرەك؟ ايماقتارداعى تاريحشى دايىندايتىن بولىمدەردى جابۋ كەرەك پە؟ مەنىڭشە، تاريحشى بولامىن دەيتىندەردى تاريحشى عالىمدار شوعىرلانعان الماتى جانە استانا قالالارىنداعى وقۋ ورىندارىنا جىبەرۋ قاجەت. بىراق ول ءۇشىن ءاربىر ايماقتىڭ اكىمشىلىگى بىزگە سۇرانىس جاساۋى كەرەك. ويتكەنى ءبىز وقىتقان تاريحشى ماماندار وسىنداي سۇرانىس بولماعاندىقتان دا باسقا سالاعا جۇمىسقا كەتىپ جاتىر. وسىندايدا «ءبىز ولاردى نەگە مەملەكەتتىك گرانتپەن ولاردى وقىتتىق؟» − دەگەن ساۋال تۋىندايدى. وسىنداي ماسەلەلەر جۇيەلى تۇردە رەتتەلمەي تۇر. ونان سوڭ وقۋىن ءبىتىرىپ، ديپلوم قورعاپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ جۇمىستارىندا شالاعايلىق كوپ، ماماندىققا نەمقۇرايلى قارايدى. ويتكەنى ولاردى «ەرتەڭ تاريحشى رەتىندە جۇمىس تابا الام با؟ جوق پا؟» دەگەن وي جەگىدەي جەپ، مازالايدى. ياعني، الا كوڭىل ۇستانىمدا جۇرگەن مامانداردى دايىنداپ وتىرمىز. ارينە، بۇلاردىڭ اراسىنان مىقتى تاريحشىلار دا شىعادى. ەشكىمنىڭ بەت-جۇزىنە قارامايتىن، تاريحقا ادال ۇرپاقتار ءوسىپ كەلە جاتىر. ەشقانداي يدەولوگياعا باس يمەيتىن، ساياساتقا الدانبايتىن، ەشكىمنىڭ ىقپالىنا تۇسپەيتىن، وزىندىك ەركىن ويلاۋ جۇيەسى بار، دەموكراتيالىق كوزقاراستى ۇستاناتىن، شىندىقتى جازاتىن تاريحشىلاردىڭ جاڭا بۋىنى ءوسىپ كەلە جاتىر.
سۇحباتتاسقان جانىبەك عالىم،
"تۇركىستان" حالىقارالىق گازەتءى
