ESKI AQYLDYŃ PAIDASY
Bul 1966 jyly bolǵan oqıǵa edi. Osynyń aldynda ǵana qazirgi Shyǵys Qazaqstan, burynǵy Semeı oblysynyń Aıakóz aýdany aınaldyrylǵan, Shubartaý degen jańa ákimshilik nysan paıda bolǵan. Sol jyldary Telman Qusataev degen adam bizdiń aýylymyzǵa dırektor bolyp keldi. Keremet isker basshy edi. Az jyldyń ishinde bizdiń aýylymyz mıllıoner sovhozǵa aınaldy. Mine, osy 1966-shy jylqy jyly erte kóktemniń basynda aýyldyń bir top jón biletin qarııalary dırektordyń qabyldaýyna barady. Týmysynda tekti, kórgendi jáne Stalın zamanynyń qatal tárbıesinen ótken Telman aǵamyz úlken adamdardy ıilip qarsy alady, jaqsylap májilis qurady.
Osy májilis ústinde jyl sanaýmen bala kezinen jaqsy tanys qarııalar, dırektorǵa aldaǵy jyl – qoı jylynda jut bolatynyn, sol jutqa daıyndalý keregin aıtady. Telman aǵamyz alǵashynda qatty kúmándanyp, qoı jyly jut bola ma eken, jut ádette dońyz jylyna kelmeýshi me edi deıdi. Úlkender jón-jobany qaıyra túsindiredi. Osydan keıin dırektor daıyndyqqa kirisedi. Áýeli aryq-turaq, kóteremniń barlyǵyn suryptaıdy, etke aıdaıdy. Tańbaly jas maldy iriktep alyp, kári tabyndy, kári otardy shyǵaryp tastaıdy, ony da etke aıdaıdy. Alystaǵy shabyndyqtardy aldymen shaýyp, pishendi qystaýlarǵa erte tasytady. Osy tynymsyz daıyndyq óz nátıjesin berdi. Qoı jyly qys qatty boldy, quryq boıy qar jaýdy. Ol qar birneshe kún qysqy shilde kezinde azynaýlaq degdip, erip, qańtardyń qyzylshunaq aıazynda temirdeı bolyp qatty. Sodan soń búkil aýdan, búkil Arqa kóleminde maldyń qyrǵyny bastaldy. Bul jut týraly sol kezdegi buqaralyq aqparat quraldarynan málimet izdep áýre bolmaı-aq qoıýǵa bolady. Sebebi, marksıstik kommýnıstik teorııa boıynsha soıalıstik qoǵamda maldyń juttan, indetten qyrylýy múmkin emes. Jalpy juttyń ıakı basqa apattyń bolýy múmkin emes, soıalıstik qoǵamda. Sebebi… sebebi, jaratylystyń ózi soıalıstik qoǵamǵa yqylas-peıildi. Tabıǵat qubylystarynyń ózi Lenın atanyń aıtqanymen júrip-turady. Sol sebepti, baspasóz, eshteńe bolmaǵandaı, soıalızmdi jyrlap otyra berdi. Sol sebepti Semeıdiń Shubartaý aýdany Kalının atyndaǵy sovhozynyń dırektory Telman Qusataevtyń bir bas maldy shyǵynǵa ushyratpaı alyp shyqqan áreketi eleýsiz qaldy. Estýimizshe qys-qystaýdyń nátıjelerine jáne aldaǵy mindetterge baılanysty Semeıde ótken, oblystyń búkil sovhoz dırektorlary qatysqan partaktıvte, joǵary basshylar, qoǵamdyq dáýletti qorǵaýdyń, saqtaýdyń tańǵajaıyp úlgisin kórsetken dırektordy bir aýyz sózben atap ketýge de jaramapty. Al Telman aǵamyzǵa aqyl-keńes aıtqan qarııalar she? Olardyń bar-joǵyn eshkim bilmeıdi. Jáne ol shaldar, bylaısha aıtqanda… ózderiniń erlik istegenin bilmepti. Biletinderin bastyqqa aıtty, eskertti. Boldy. Azynaýlaq malyn baǵyp, shaıyn iship, kempirimen bir ursysyp, bir tatýlasyp qazaqtyń shaly osylaı júre beripti. Tek aqyldy bastyq, juttan keıin es jıǵan jaz kelip, jazdan keıin kúz kelgende qarııalardy úıine qonaqqa shaqyryp, rahmetin aıtyp, syı-sııapatyn berip shyǵaryp salypty. Retimen jyljyp ýaqyt ótti. Eseıip, árqaısymyz óz jolymyzdy taptyq. Áskerden keıin Abaı atyndaǵy Qazaq Pedagogıka ınstıtýtynyń fılologııa fakýltetine oqýǵa tústim. Birinshi kýrstan keıin jazda úsh muǵalim – Ashat Ábilqaev, Mereke Jamanov jáne Muhtar Maǵaýın elý stýdentti bastap Taldyqorǵan oblysynyń Aqsý aýdanyna folklorlyq praktıkaǵa bardyq. El ishinen aýyz ádebıeti úlgilerin jınadyq. Almatyǵa qaıtyp kelip úıdi-úıimizge tarardyń aldynda barlyǵymyzǵa, óz aýyldaryńnan de ertegi, ańyz-áńgime jınaı júrińder dep tapsyrma bergen. Aýylǵa kelgennen keıin sóz biletin qarııalardy shuqylaı bastadym. Meniń naǵashy atam, kúıshi Júnisbaı Stambaevpen ómir boıy syılasyp ótken Myrzahan degen aqsaqal bar edi. Baıaǵy Telman aǵamyzǵa jut jaıyn eskertken adamnyń biri ekenin bilemin. Osy týrasynda áńgime boldy. Myrzahan aqsaqal birneshe otyrysta múshel degenniń ne ekenin, eski jyl sanaýdyń jón-jobasyn uǵyndyrǵan. Al osy jyl sanaý ne úshin kerek degenimde, aqyldy qarııa oılanyp otyryp bylaı dedi: – Myna dúnıeniń qýanysh-súıinishi, qasireti men qaıǵysy óziniń retimen, kezegimen kelip otyrady, qaraǵym. Jaqsy men jaman, qalaı bolsa solaı kele salmaıdy. Náýbet bolsyn, násip bolsyn, óz júıesimen keledi. Jyl sanaıtyn esepshiler osyny, juttyń qaı jyldary qaıtalanyp otyratynyn, taǵy da tolyp jatqan nárselerdi biledi. Úırenseń sen de biletin bolasyń. Sodan soń et penen shaı almasyp kelip otyratyn qazaqtyń uzaq dastarhanynda senýdiń ózi qıyn málimetterge qanyqtym. On eki jyl bir múshel. Múshel bes ret aınalady. Bul «aınalma múshel» dep atalatyn alpys (60) jyldyq kezeń qazaqta «bir jas» dep aıtylady eken. Mysaly, «eki jastyń birine de kelmeı óldi» degen sóz alpysqa jetpeı ólgen adamǵa aıtylady. – Alpys jyl «bir jas», nemese «bir jyl» dep atalady eken, olaı bolsa bıyl, sondaı jyldyń neshinshisi? – dep suradym. Qazaq Ordasynyń shamamen 1456 jyly qurylǵanyn, sodan beri, taǵy da shamamen 521 jyl ótkenin bilemin. Qaǵaz-qaryndashymdy alyp ilezde eseptep shyǵardym. Alpys jyldyq «aınalma músheldiń» segiz jarymy ótipti. Osyny aıttym. – Segiz jarym múshel shyǵar? – dedim. – Joq, – dedi Myrzahan aqsaqal basyn shaıqap kúlip. – Endi qansha? Qarııa tóbemnen tońq etkizgen. – Bıyl 270-shi jyl. Eseptedim. Senbedim. Sebebi esep boıynsha 16 200 jyl bolyp shyqty. Osyny aıttym. – Iá, jylǵa aınaldyrsa solaı bolatyn shyǵar, – dedi aqsaqal kelisip. Úıge kelgennen keıin qaıtadan esepke otyrdym. Ol 1977 jyldyń shilde aıy edi. Búkil álemde qabyldanǵan hrıstıan kalendary boıynsha solaı. 1977-jyl. Musylman kalendary (Hıdjra) boıynsha 1398-jyl. Al bizdiń jyl sanaýymyz boıynsha 16200-jyl. Egerde jer betinde qazaqtyń jyl sanaýy degen bar bolsa, onda bizdiń kalendarymyz (nemese, qazirgishe aıtqanda – kúntizbemiz) boıynsha osylaı. 16200 jyl! Sene almadym. Eshkimge kórsetkem joq. Ózim senbesem, basqany qalaı sendirem. Ári-sári kúıde edim. Senbeıin desem, bul málimetti bergen Myrzahan aqsaqal ómirinde ótirik aıtyp kórmegen adam. Seneıin desem, aqylǵa sııatyn emes. Keıinnen Asqar aǵaǵa (Súleımenov) aıttym. Sendi. – Solaı ekenine eshqandaı kúmániń bolmasyn, – degen edi ol ádetinshe sıgaretin burqyratyp otyryp, – tek jazba málimet qana kerek. Anaý Karl Iaspers degen, adamzat tarıhyn zerttegende, bes myń jyldan aryǵa barýǵa bolmaıdy, dep «jarlyq» shyǵaryp qoıypty ǵoı. (Asekeńniń aıtyp otyrǵany, belgili nemis ǵalymy Karl Iasperstiń «Smysl ı naznachenıe ıstorıı» – «Tarıhtyń máni men muraty» dep atalatyn kitaby edi. Bul kitabynda ǵalym, adamzat tarıhyna qatysty eń kóne jádigerdiń jasy – 5 myń jyl. Odan arǵy tarıhty kýálandyratyn bir japyraq qaǵaz joq. Sol sebepti, biz, osy 5 myń jyldyq tarıhty ǵana áńgime ete alamyz, tarıh ǵalymy osy kezeńnen ary bara almaıdy, barmaý kerek, tek osy kezeńge ǵana úıirilýi kerek dep jazǵan). Sodan soń Erik dosyma (Kókeev) kórsettim esep-qısaptarymdy. Qaltqysyz sendi. Asqar aǵanyń sózin qaıtalap, jazba málimet bolsa, qazaq kalendary degen uǵymnyń ǵylymı aınalysqa enýi ǵajap emes dedi.
DJEIMS ChERChVARDTYŃ ERLIGI
Kúnderdiń kúninde shýmertaný (shýmerologııa), assırııataný (assırologııa) degen ilimderdiń bar ekeni, adamzat tarıhy joǵaryda aty atalǵan Karl Iaspers belgilep bergen 5 myń jyldyq merzimdi qanaǵat ete almaıtyndyǵy, ol shekten baıaǵyda ótip ketkendigi aıan boldy. Sondaı-aq Oljas Súleımenovtyń «Az ı Ia» kitaby jaryq kórgennen keıin qazaqtardyń shýmertanýmen aınalysýǵa haqysy joq ekeni jáne aıan boldy. Shamasy, ǵalymnyń qolynda baıyrǵy qańly (skıf) men assırııa, qańly men Babyldyń araqatynasy tarıhyna qatysty mol málimet bolǵan. Alaıda «Az ı Ia»-dan keıin Reseı ǵalymdary bastaǵan lańnyń áserinen, kesirinen, Qazaqstanda 37 jyldyń elesi qaıta tirilgendeı boldy. Odaqtyq jáne qazaqstandyq baspalardan shyǵaıyn dep jatqan qanshama kitaptar toqtatylyp, qaıyra enzýradan ótkizildi. Árıne, ol málimet jerde qalǵan joq, aqynnyń «Qysh kitap» («Glınıanaıa knıga») atty áıgili poemasyna ózek boldy. Biraq báribir, oqı biletin adamǵa, sıýjette keltirilgen málimetter dastanǵa syımaı laqyldap tógilip jatqany, ǵylym bola almaǵandyqtan, amalsyz kórkem shyǵarmaǵa aınalǵandyǵy aıqaılap kórinip turar edi. Keıinnen zańdy-zańsyz joldarmen taǵy da qanshama málimetke qol jetkizdik. Sodan soń sovet halqynyń ıntellektýaldyq damýyn bir ǵasyrǵa, al qazaq oıynyń jetilýin kem degende eki jarym-úsh ǵasyrǵa kesheýildetken «temir perde» qulaǵannan keıin, batystan ozyq ádebıet keldi. Aǵylshynnyń belgili ǵalymy Djeıms Cherchvardtyń eńbekterimen osy kezde tanysyp edim. HIH ǵasyrdyń 60-jyldary Indııadaǵy aǵylshynnyń otarlyq armııasynyń ofıeri Djeıms Cherchvard sol jerdegi ǵıbadathanalardyń birinde umytylyp ketken kóne jazýmen jazylǵan qysh kitaptarǵa jolyǵady. Osydan bastap D.Cherchvard jer betinde bolǵan, keıinnen joıylyp ketken kóne órkenıetterdiń tarıhymen aınalysady. HIH ǵasyrdyń aıaǵy men búkil HH ǵasyr boıy batys áleýmetiniń ǵylymı hrestomatııalarynyń biri bolǵan, ǵalymnyń eńbekteri arada kem degende 130 jyl ótkende bizge ázer jetip otyr. Mine, qurmetti oqyrman, meniń zamandasym bolsańyz – ózińiz kórgen, al baǵyńyzǵa qaraı dúnıege keıin kelgen bolsańyz, onda ózińiz kórmegen, búginde ótken tarıhqa aınalǵan sovet qoǵamy men onyń ǵylym-biliminiń sıqy osyndaı edi. Sonymen, áńgime, D.Cherchvardtyń basty eńbegi – «Kóne kontınent Mý» («Drevnıı kontınent Mý») kitaby jaıynda. Búginde at tóbelindeı az ǵalymdar toby ǵana biletin, sanskrıtten de arǵy, eń kóne jazýmen jazylǵan qysh, tas kitaptardy tirnekteı zerttegen, taǵy da qanshama qosalqy málimetterdi qatystyrǵan ǵalym aqyrsońynda tańǵajaıyp tujyrymǵa kelgen. Bul tujyrym boıynsha Tynyq muhıtta, qazirgi Muhıtstan (Okeanııa) jerinde alyp qurlyq (kontınent) bolǵan. Qurlyq Gonolýlý men Gavaı araldarynan ońtústikke Fıdjı aralyna qaraı 5 myń mılge (1 mıl – 1,6 kılometr), qazirgi Palaý aralynan shyǵysqa, Franýz Polınezııasy, Týamotý araldaryna qaraı 3 myń mılge sozylyp jatypty. Álemdik kartaǵa qarasańyz Jańa Gvıneıa men Avstralııa jáne sol Muhıtstannyń ár jerinde shashyrap jatqan sansyz araldar osy ulan-ǵaıyr kontınenttiń aman qalǵan bólshekteri, synyqtary ma dep qalasyz. Minekeı, álemdik ǵylym tarıhı jádiger dep kóp moıyndaǵysy kelmeıtin osy qysh kitaptarda aıtylǵandaı, atalǵan qurlyqta osydan 50 myń jyl buryn adamdyq tirshilik bastalypty. Kitaptarda bul materık Mý dep atalady. Damı kele, órkendeı kele bul qurlyq búkil álemge óziniń ústemdigin ornatady. Halqynyń sany óse kele 60 mıllıonǵa jetipti. Sanasy óte bıik órkenıet jer betinde ımandy, ádiletti zaman ornatady. Eski jádigerlerde kóp aıtylatyn, adamzat basynan ótip ketken ujmaqtaı Altyn zaman osy eken. Qurlyq, arasy tar buǵazdarmen bólingen úsh araldan turady eken, osy úsh alyp aralda negizgi jeti úlken qalalar men aýyldar bolǵan. Qurlyq tutastaı asa bıik emes tóbelerden turady eken, tropıkalyq yqylymda turǵandyqtan qalyń jynys orman, saı-sala syldyrap aqqan bulaq, qısaby joq ózen men kól, ıgerilgen jerde tańǵajaıyp mıýa, hosh ıisti gúlder. Adam meıirimdi, qoǵam meıirimdi bolǵannan keıin dalanyń taǵy ańdary esh seskenbeı úı malymen qatar jaıylady. Áleýmet óte bilimdi bolǵan. Ásirese, astronomııa, sáýlet óneri, matematıka, teńizshilik bıik deńgeıde damyǵan. Búgingi zamanda álemniń ár túkpirinde qalaı eseptelinip, qalaı salynǵany belgisiz zańǵar ǵımarattar, pıramıdalar, taǵy da tolyp jatqan qurylystar, sol uly órkenıettiń bizge jetken jurnaqtary deıdi ǵalym. Álbette, Djeıms Cherchvard aǵylshyn bolǵandyqtan, qanyna tartpaı turmaıdy. Mý kontınentiniń halqy negizinen aq násil edi, biraq sonymen qatar sary, qońyr, qara násildiń ókilderi de boldy dep jazady ǵalym. Altynmen aptap, asyl taspen bezendirilgen alyp saraılar alǵash osy qurlyqta salynǵan, álemdi sharlaıtyn alyp kemeler alǵash osy qurlyqta jasalǵan. Násilshildik, adamdy kemsitý atymen joq, sol sebepti ımperııanyń qaı salada jetken jetistigi bolsa da búkil álemge, barlyq adamzatqa ortaq (Jáne, D.Cherchvardtyń sóziniń jany bar ekenin moıyndaýymyz kerek, sebebi, Muhıtstan araldarynyń qazirgi turǵyndary shynynda da qan, gen jaǵynan aq násilge óte jaqyn ekeni belgili bolyp otyr). Álem bir ǵana bılikke moıynsunǵan, bir ǵana ımperatorǵa baǵynǵan. Ol kezde planetada ıgerilmegen jer bolmapty. Jer sharynda qansha topyraq bar, qansha jurt bar – barlyǵy da esepte. («Ashylmaǵan jer», «Jańa jer» – bul HV ǵasyrda Eýropa teńizshiligi órkendep, aq násil geografııany meńgerip, jer sharyn qaıta tanı bastaǵanda paıda bolǵan termınder). Imperııanyń quramynda qansha túrli násil, halyq bar – barlyǵy da teń huqyqty. Ol kezdegi ımperııanyń kolonııasy bizdiń uǵymymyzdaǵy otar emes. Ol kezdegi dinniń asyldyǵyn, dúnıetanymnyń tazalyǵyn aına-qatesiz beıneleı alatyn termın tabý qıyn. Biz oılanyp otyryp (jáne qınala otyryp) sol yqylym zamandaǵy adamdyq mádenıetke eń jaqyn keledi-aý dep «ekologııalyq sana» degen anyqtamany tańdap aldyq. Bul termındi qazirgi uǵymda, ıaǵnı adamnyń tabıǵatqa, qorshaǵan ortaǵa degen jaýapkershiligi maǵynasynda emes, asa keń maǵynada túsingen abzal. «Adam násilderi ǵana emes, adam men haıýanat, adam men ósimdik – barlyǵynyń huqyǵy teń, sebebi barlyǵyn Qudaı jaratqan». Mine, qysqashalap aıtqanda, D.Cherchvard áńgime etip otyrǵan, osydan elý myń jyl buryn tirshilik keshken qoǵamnyń ustanǵan negizgi ustanymy osy. Ol kezdegi kolonııa-ımperııanyń qamqorlyǵyndaǵy jurt degendi bildiredi. Kezi keledi, kolonııa eseıip, ózin-ózi bıleı alatyn dárejege jetkende ımperııadan bólinip shyǵady. Alaıda, jańa egemendik, ımperııadan enshisin alyp bólek shyqqanymen adamdyq qoǵamnan bólek ketpeıdi. Kolonııanyń jerinde de búkil ımperııaǵa ortaq, eń áýeli jáne eń sońynda, ıaǵnı basynan aıaǵyna deıin adamshylyqqa, ekologııalyq sanaǵa negizdelgen zańdar júrip turady. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, bul kezeń, adamzattyń eń kóne jádigerlerinde «Altyn ǵasyr», «Altyn zaman» degen atpen qalypty.
QURLYQTYŃ KÚIREÝI
Mý kontınenti qalaı kúıredi, tańǵajaıyp, ertegideı áleýmet adamzat tarıhynan qalaı ketti, kóne jádigerlerde kóp aıtylǵan alyp qurlyq búgingi kartalarda nege joq, endi shama-sharqymyzsha osy suraqtarǵa jaýap berýge tyrysaıyq. Búgingi tarıh ǵylymy Karl Iaspers kezinde belgilep bergen 5 myń jyldyq ýaqyt keńistiginde óristedi. Al bul merzimde adamzattyń esinde qalatyndaı búkilplanetalyq apat bola qoımaǵan sııaqty. Bola qalǵan kúnniń ózinde ol apat esepke alynbas edi, sebebi apattar teorııasy, Ch.Darvın qalyptastyrǵan, evolıýııalyq jolmen birtindep damý teorııasyna qaıshy keledi. D.Cherchvard jáne taǵy basqa ǵalymdar qalyptastyrǵan bul teorııa adamzat tarıhyn jerdiń geologııalyq tarıhymen baılanysta qaraıdy, sol sebepti búgingi ǵylym jaýap bere almaıtyn kóptegen saýaldarǵa atalmysh teorııa ǵana jaýap bere alady. Jer betinde kezdesetin fenomenaldik artefaktardyń shyǵý tegin darvınızm túsine almaıdy. Jáne túsindirip bere almaıdy. Mysaly, adamnyń etin qorek etetin, damýdyń eń tómengi satysynda turǵan bir taıpa tabyldy deıik. Sol tabylǵan jerin atam zamannan beri, myńdaǵan jyldar boıy mekendegen. Kúnderdiń kúninde ǵalymdar, taıpanyń jerinen alyp pıramıda, nemese asyl taspen bezendirilgen saltanatty saraıdyń synyqtaryn tabady. Bundaı saraıdy týrǵyzý búgingi tehnıkanyń qolynan kelýi de múmkin, kelmeýi de múmkin. Al endi osy saraı men pıramıda nemese tabylǵan basqa qurylystyń tabıǵatynan tanylyp turǵan órkenıettiń deńgeıin jer ıesi – jabaıy taıpanyń damý deńgeıimen salystyryp kórińiz. Árıne, salǵastyra almaımyz, sebebi, arasy jer men kókteı. Al apattar teorııasy, (ǵylymı tilde «katastrofızm teorııasy» – «teorııa katastrof», «teorııa katastrofızma») salǵastyryp túsindire alady, sebebi, órkenıettiń, jaratylys qubylystarymen birge ilgerindi-keıindi damıtynyn basshylyqqa alady. Osy kúni birqatar ǵalymdar (mysaly Immanýıl Velıkovskı) Bıblııada aıtylatyn aqyrzaman sýretteriniń Qııamet sýretteri ekenine kúmán keltiredi. Bundaı sumdyq kórinisti, adam óz betinshe turyp elestete almaıdy, aqyrzaman týraly sol aqyrzamandy kózben kórgen adam ǵana jaza alady deıdi I.Velıkovskı. Demek, Enjildiń paıǵambarlary, jer betinde bolǵan ǵaryshtyq apattardyń biriniń nemese birnesheýiniń kýási bolǵan. Mý kontınentiniń joıylýyn sondaı ǵaryshtyq apattyń biri dep qarańyz, D.Cherchvard keltirgen kóne jádigerlerdiń aıtysynda Mý eki apatqa urynǵan. Alǵashynda búkil qurlyq birneshe ret silkinip baryp toqtaǵan. Árıne, qanshama qalalar, alyp saraılar, taǵy qanshama qurylystar qıraǵan. Kontınettiń halqy qıraǵannyń barlyǵyn qalypqa keltiredi de, osymen tynym tabady. Apat qaıtalanýy múmkin, kelesi apat aqyrzaman bolýy múmkin, qurlyq joıylyp ketýi múmkin degen oı eshkimniń basyna kelmese kerek. Sonymen ýaqyt ótip, alǵashqy zilzala umytylyp ertegige aınalǵanda ekinshi jáne sońǵy apat bastalady. Ǵalym keltirgen «Troan manýskrıpty», «Kortestiń kodeksi», «Lhasanyń shejiresi» sııaqty kóne jádigerler kontınenttiń túbine jetken apatty bylaı sýretteıdi: «Búkil qurlyq ornynan kóterilip tolqynda turǵandaı shaıqaldy. Jer daýyl kezindegi aǵashtyń japyraǵyndaı qaltyrady. Altyn saraılar men ǵıbadathanalar, eskertkishter opyryla qulady. Qalalar taý-taý úıindige aınaldy», «Myńdaǵan adamdardyń ólim aldyndaǵy aıqaıynan qulaq tundy. Barlyǵy altyn saraı men ǵıbadathanadan pana izdedi, alaıda jerdiń jaryǵynan shyqqan órtten qashyp, qaıyra dalaǵa shyqty. Adamdar qoldaryn jaıyp, «Qutqara kór bizdi, Mý!» dep jalbaryndy». «Bir túnniń ishinde alyp qurlyq bólek-bólek synyp, kúndeı kúrkirep muhıtqa batty. Tutastaı órt alǵan kontınent jahannamnyń tuńǵıyǵyna boılaı berdi», «Órt barlyǵyn jalmady. Mý, jáne onyń 64 mıllıon turǵyny qurbandyqqa shalynyp kete bardy». Qurlyq joıylǵanan keıin, endi jańa zilzala keldi. Ol – seksen mıllıon sharshy kılometr sý, búkil Tynyq muhıt edi. Jan-jaqtan qaýmalaǵan sý, aspanmen talasqan alyp tolqyndar bir kezdegi uly órkenıettiń orta tusyna kelip, bir-birine shapshyp baryp tynym taýypty. «Baqytsyz qurlyq, adam atty mahluqattyń alǵashqy otany, óziniń baıtaq shaharlarymen, altyn saraılarymen, barlyq ónerimen, bilimimen kórgen túske aınaldy» dep jazady D.Cherchvard. Al endi osy joıqyn apattan aman qalǵandar bar ma edi? Bar bolsa, olardyń taǵdyrlary ne boldy? D.Cherchvard bul týrasynda bylaı deıdi: «Apattan aman qalǵandar mańaıdaǵy araldar men arhıpelagtardy panalady. Bir-aq kúnde barlyǵynan aırylǵan bulardyń qolynda eshteńe joq edi. Is jaratatyn saıman da, kıim de, jeıtin as ta, eshteńe de joq. Tek qana tulaqtaı jer men shetsiz-sheksiz muhıt. Olardyń boıyn bılegen úreı men túńilisti elestetý qıyn emes. Órkenıettiń bar bazary joıyldy. Endi ne qaldy? Qarap otyryp ashtan ólý. Myńdaǵan shaqyrym jerde qalǵan burynǵy kolonııalarǵa júzip baratyn keme de, qaıyq ta, sal da joq. Kóp adamnyń, apat áserinen jyndanyp ketkenine eshqandaı kúmán joq, basqalary tezirek ólim tiledi. Sebebi, ólim azaptan qutqarady. Bular úshin tiri qalýdyń bir ǵana joly bar edi. Ol – kannıbalızmge barý, ıaǵnı, bir-biriniń etin qorek etý. Osylaısha asa bıik damyǵan órkenıet ókilderi jabaıylyqtyń eń tómengi deńgeıine tústi. Órkenıetti adamnyń bundaı astan alǵashynda jıirkengenine eshqandaı kúmán joq, sondyqtan olardyń kóbi atalǵan jahıldikke barmaı ashtan óldi dep seneıik. Alaıda, ǵasyrdan ǵasyr ótti, urpaqtar birin-biri toqtaýsyz almastyrdy. Osylaısha araldardyń beıbaq turǵyndary jabaıylyqtyń tuńǵıyǵyna bata berdi. Dinmen tııanaqtalǵan, urpaqtan urpaqqa ótken izgi dástúrler aqyrynda tolyqtaı umytyldy. Adam sanasynan kóne abyroı men kisilik óshti. Mý dep atalatyn uly qurlyqtyń kolonııalary metropolııanyń órkenıet jetistikterin taǵy biraz ýaqyt joǵaltpaı ustap turdy, alaıda ımperııanyń qamqorlyǵy tıylǵannan keıin, aqyryndap olar da azyp-tozdy, aqyrynda jer betinen joıyldy. Al kóne órkenıettiń, ólgen órkenıettiń jurtynda jańa órkenıetter paıda boldy». Bul jerde D.Cherchvard, Muhıtstannyń kóptegen araldaryn mekendegen, gen turǵysynan aq násilge jaqyn, alaıda tas dáýirindegi jabaıylyqta ómir súrip jatqan taıpalar, aqıqatynda, baıaǵy joǵary damyǵan órkenıettiń, Mý dep atalatyn uly ımperııanyń muragerleri degendi aıtyp otyr. Djeıms Cherchvard bul jańalyqty HIH ǵasyrda ashty. Arada ǵasyrdan astam ýaqyt ótti. Árıne, jaratylystaný ǵylymy osyndaı uzaq ýaqyt barysynda bir ornynda turǵan joq. Damydy. Tehnıkanyń eń sońǵy jetistikterin paıdalandy, úlken jetistikterge jetti. Búginde jaratylystaný ǵylymy, tarıh ǵylymy D.Cherchvard sııaqty pıonerlerdiń aıtqandaryn, ótken ǵasyrda kúpirlik bolyp sanalǵan oılaryn jarym-jartylaı bolsa da moıyndap otyr. Topanǵa deıingi kóne órkenıetterdi zerttegen ǵalymdar, Djeıms Cherchvardpen bir máselede ǵana kelise almaıdy. D.Cherchvardtyń qatesi – bir kontınenttiń apatyn búkilálemdik apattan bólip qaraýynda. Egerde Mý kontınentiniń joıylýy jergilikti apat bolatyn bolsa, onda bári de basqasha bolar edi. Apattan keıin apta ótpeı, ımperııamen eki aradaǵy qatynastyń úzilgeninen, kúndelikti passajırler men túrli taýar tasyǵan kemelerdiń kelýi sap tyıylǵanynan sekem alǵan, ımperııanyń basqa jerleriniń, kolonııalardyń turǵyndary, ne bolǵanyn dereý anyqtaýǵa tyrysar edi. Bolǵan jaıǵa qanǵannan keıin tiri qalǵan adamdardy tasyp alyp keter edi. Nemese, basqasha aıtatyn bolsaq, D.Cherchvard aıtqan, «Muhıtstan aralyndaǵy jabaıy qoǵam» paıda bolmas edi. Uly ǵalym osy jerden ǵana súringen. Ol aıtqan, joǵary órkenıetti Mý kontınenti adamdarynyń Muhıtstan araldaryna jetip, sol jerde jabaıylanyp prımıtıv deńgeıge túsýi bir ǵana jaǵdaıda – álemdik apat búkil adamzatty jalmaǵanda ǵana múmkin. Osylaı bolǵanda ǵana, qurlyqtardyń barlyǵy kúırep, adamdar bir-birin qutqarmaq túgili basymen qaıǵy bolyp ketkende ǵana, osyndaı damyǵan órkenıet izdeýsiz qalady. Iaǵnı, D,Cherchvard óz erkinen tys, búkil álemdi qıratyp, jaıpap ótken, órkenıet ataýlyny joıǵan uly apat – Topanǵa kelip tirelgen. Alaıda, qolyndaǵy málimet jetimsiz bolǵandyqtan úlken tujyrymdarǵa bara almaǵan. Endi áńgimemizdiń basyndaǵy qazaq kúntizbesine qaıtyp keleıik.
KÓNE ELDIK
D.Cherchvard qytaıdyń jylnamasyna silteme jasap otyryp arǵy túrikter órkenıeti osydan 17 000 jyl buryn óziniń shyńyna jetti deıdi. Arǵy túrik ımperııasy Mýdyń bas kolonııasy eken. Djeıms Cherchvard keltirgen kartada ımperııasynyń jeri bizdiń, ıaǵnı túrik halyqtarynyń Otany – Eýrazııany alyp jatyr. Jeri de, aty da bizdiki. Iaǵnı, Arǵy túrik ımperııasy – bizdiń babalarymyz qurǵan kóne eldik. 17000 jyl… árıne, aqylǵa sımaıdy. Biraq, bizdiń búgingi aqylymyzǵa ǵana. Sovet zamanynda bizdiń jazba tarıhı ǵylymymyz qaıyra jańǵyra bastady. Osy jańadan dúnıege kelgen, nemese qaıyra dúnıege kelgen tarıhı ǵylym qalt etpeıtin qadaǵalaýda boldy. Osy kezde, totalıtarlyq tarıh, sananyń ezgisi áserinen biz «júz jyldyq», «eki júz jyldyq», «úsh júz jyldyq» degen «tarıhtarǵa» úırendik. Bizdi osyǵan úıretti. Odan aryǵa barýǵa bolmaıdy. Tipti, Qazaq Ordasynyń bes ǵasyrlyq tarıhynyń ózin bizge qımaıtyn. Al tóńirektegi Qytaı, Iran, Indııa, Mysyr, Qıyr Shyǵys jurttary ondaǵan myń jyldyq tarıhtaryn aıtyp otyrady. Jáne olarǵa álemdik ǵylymnyń moıyndaǵan-moıyndamaǵanynyń keregi joq. Eń bastysy – sol jerde turyp jatqan halyq óz tarıhyna sense boldy. Arǵy túrik ımperııasy, D.Cherchvardtyń aıtysynda Tynyq muhıttan bastap Batys Eýropaǵa deıingi, ońtústikte Indııa, Bırma men Parsydan soltústikte Sibirge deıingi jerdi alyp jatypty. Sibir jaqtaǵy anyq shekarasy belgisiz, alaıda ońtústik Sibirden arǵy túrik qalalarynyń jurttary tabylǵan. Kóne Indııanyń jádigerlerinde olardyń Ortalyq Eýropany jaýlap Irlandııaǵa deıin, batys pen ońtústik tarapta qazirgi Franııa, Ispanııa jáne Balkan túbegine deıin jetkeni aıtylady. Eýrazııada adam násiliniń paıda bolýyn tııanaqtaıtyn arheologııalyq málimetter, aqıqatynda, arǵy túrikterdiń Eýropaǵa jyljýynyń, Eýropany jaýlaýynyń tarıhı kýálikteri bolyp tabylady, dep jazady D.Cherchvard. «Arǵy túrikterdiń tarıhy – arıılerdiń tarıhy, olardyń astanasy qazirgi Gobı shólindegi Hara-Hoto. Arǵy túrik ımperııasy kezinde qazirgi Gobı shól emes – jazyl jazıra abat ólke eken. Arǵy túrikter bıik órkenıetke jetti, astrologııa, taý-ken isi, toqyma óndiris, sáýlet, matematıka, aýylsharýshylyq, jazý-syzý, medıına – osynyń bári arǵy túrikterde boldy. Jibek pen basqa mata, teri, aǵash pen metalldan túrli áshekeı, altyn, kúmis, qola, qysh músinderdi jasaýdy, arǵy túrikter áıgili Mysyr órkenıetinen kóp buryn úırengen. Arǵy túrik ımperııasynyń bir bóligi Mý kontınenti sýǵa batardan buryn, al qalǵan bóligi bas qurlyqtan keıin joıyldy. Prjevalskııdiń súıikti shákirti, professor P.K.Kozlov, Hara-Hoto tóńireginde qazba jumystaryn júrgizip, 18 metr tereńdikte tańǵajaıyp qazynaǵa tap bolǵan. Bul qazynany almaq túgili qol tıgizýge ruqsat bermegennen keıin, ol, fotoǵa túsirip alǵan. «Sandı Amerıkan» jýrnalynyń ruqsatymen men bul fotosýretterge qol jetkizdim. Osy fotosýretterdiń ekeýin kitabymda jarııalap otyrmyn, sebebi bul – sımvolǵa toly beder» deıdi ǵalym. «Bul sýrettegi zattardyń 17-189 myń jyldyq tarıhy bar ekenine meniń eshqandaı kúmánim joq. Birinshi fotografııada jibekke salynǵan sýret tur; áıel patsha men onyń jubaıy. Áýeli áıel patshanyń boıyndaǵy sımvolıkany zerdeleıik. Basyna kıgeni úsh aıyr táj. Tájdiń ortasynda – úsh sáýleli sheńber. Patshanyń artynda úlken sheńber – Kún, jelkesinde kishirek sheńber – Kishi Kún tur. Úlken sheńber – bas patshalyq Mý, kishi sheńber – Arǵy túrik ımperııasy. Patshanyń sol qolynda úsh aıyr asa. Úsh aıyr – ilki Otan, Mýdyń sımvoly. Patsha, ilki Otannyń sımvoly – qaýyzy alaqandaı ashylǵan qasıetti lotos gúliniń ústinde otyr. Bul, patshanyń altyn taǵy men qolyndaǵy bıliktiń ilki Otannan, bas patshalyq Mýdan tamyr tartatynyn kórsetetin sımvol. Patshanyń jubaıynda bul sımvoldar joq. Alaıda, onyń basyndaǵy tájdiń úsh aıyr bolyp kelýi – bul da ilki Otannyń san arqyly beınelenetin sımvoly. Kozlov birneshe asanyń sýretin túsirgen. Bizdiń kitabymyzda keltirilgen ekinshi sýrettegi asataıaqtyń, áıel patshanyń qolyndaǵy asataıaqtan aıyrmasy bar; bul keıingi varıant, biraq sımvolıka sol burynǵy kúıinde qalǵan. Asataıaqtyń joǵary jaqtary úsh aıyr bolyp keledi. Úsh – ilki Otannyń sandyq sımvoly. Sonymen, Azııa, Amerıka, Ońtústik teńizderdiń araldary men Jańa Zelandııanyń sımvolıkasy sol jerdi mekendegen halyqtardyń ańyzdarymen astas keledi eken. Budan artyq, anyq, budan nanymdy kýálik tabýǵa bolar ma edi? Kim biledi. Ol úshin kóne babalarymyzdy kórden turǵyzyp, Mý kontınentiniń taǵdyryn óz aýyzdarynan aıtqyzýymyz kerek shyǵar» dep qorytady bul taraýdy D.Cherchvard. Arǵy túrik ımperııasy qalaı kúıredi? Topannyń tarıhyn zertteıtin ǵalymdar bul kúnde bir pikirge kelgen. Biz «Topan sýy» dep ataıtyn, álemdik órkenıetti kúıretip, búkil adamzat balasyn keri – jahıldikke qaraı aparyp tastaǵan planetarlyq apat osydan 11500 jyl buryn bolǵan. Olaı bolsa bizdiń jyl sanaýymyz apattan 4700 jyl buryn bastalǵan. Alaıda, D.Cherchvard qytaı málimetterine silteme jasaı otyryp, Uly Arǵy túrik ımperııasy osydan 17000 jyl buryn órkenıettiń shyńyna shyqqan deıdi. Imperııanyń, bas bılik, Mý kontınentindegi ortalyq ókimetten qashan egemendik alyp shyqqany belgisiz. 16200 jyldyq kúntizbe Arǵy túrik órkenıeti gúldengen kezden segiz (8) ǵasyr beri jatyr. Osy segiz ǵasyrda ne boldy, ony biz bilmeımiz. Jáne joramaldaı da almaımyz. Biletinimiz, qandaı da bolmasyn jyl sanaý, kúntizbe, áldebir uly oqıǵadan bastalady. Mysaly, qazirgi jyl sanaý Aısa ǵalaıyssalamnyń dúnıege kelgen jylynan bastalady. Sodan beri 2013 jyl ótipti. Musylman jyl sanaýy Muhamed paıǵambardyń Mádınadan Mekege ótken jylynan bastalady. Sodan beri 1434 jyl ótipti. Al osydan 16200 jyl buryn Uly Arǵy túrik ımperııasynda ne boldy, ony, egerde aıaq astynan bir jazba málimet tabyla qalmasa, Qudaı ǵana biledi deımiz. Qolymyzda qazaqtyń esepshi qarııalarynyń aýyzsha aıtqan málimeti ǵana bar. Boldy. Biraq, esesine, kóne órkenıetter jaıyndaǵy, baıyrǵy jádiger ortalyqtarynan tabylyp jatqan málimet ushan-teńiz. Osy málimetterdi baıyptaı zerdelep, batystyń jaratylystanýshy, tarıhshy ǵalymdarynyń jazǵan eńbekteri de Qudaıǵa shúkir, jeterlik. Mine, osy jerde biz, baıyrǵy mádenıettiń ózin bolmasa da, kózin kórgenderdi kórip otyrmyz. Iá, qurmetti oqyrman, álem tarıhynda Uly Arǵy túrik mádenıetiniń izi, etken yqpaly saırap kórinip jatyr. Sol izdi, sol yqpaldy tek oqı bilý kerek.
TOPANNYŃ QARSAŃY JÁNE «KITAP-ADAMDARDYŃ» PAIDA BOLÝY
Uly Arǵy túrik ımperııasy álemdik apattyń kele jatqanyn bilgen be? Álbette. Bilgen. Biraq qara halqy emes. Kúndelikti tirshilik kúıbeńimen júrgen qara tobyr, ımpram, tipti bilgen nársesiniń ózin umytyp qalýy múmkin. Apat jaıyn bıleýshi áýlet bilgen. Olaı bolsa, bile tura nege tıisinshe daıyndyq jasamaǵan degen saýal boı kóteredi. Osy jerde mynadaı bir nárseni túsindirip ketkimiz keledi. Búginde dúnıede qanshama sensaııalyq oqıǵalar bolyp jatady. Barlyq ýaqyttaǵydaı. Bunyń biri ras bolsa, biri ótirik, pıar-tehnologııamen qoldan jasalǵan sensaııa ekeni kóp uzamaı aıan bolady. Biraq bir qyzyǵy jergilikti úkimetter bolsyn, onyń syrtynda barlyǵynyń tóbesinen qaraıtyn álemdik úkimet bolsyn, bul sensaııalarǵa eshqashan kommentarıı bermeıdi. Nege? Halyqty dúrliktirmeý úshin. Bıliktiń bul tarapta únsiz qalýynyń basty bir sebebi – osy. Dúrlikken, bulǵaqqa shyqqan halyqqa ıe bolý qıyn, keı jaǵdaıda tipti toqtatý múmkin emes. Sondyqtan sensaııanyń tóńireginde «únsizdik qabyrǵasyn» ornatý, jurtty dúrliktirip júrgen bulǵaqshyl adamdardy amalyn taýyp kózin joıý – bıliktiń ejelgi paıdalanatyn tásili. Mynadaı bir mysal. Osman ımperııasyn uly jeńisterge jetkizgen ýázir Mehmet pasha Sokolovıch (túrikshe Sokollý Mehmet), kezinde, áskerdi bulǵaqqa jibermeý úshin tańǵajaıyp tásil paıdalanǵan. Eýropaǵa jasalǵan kezekti joryq kezinde armııany ózi basqaryp barǵan sultan óledi. Sonda Stambýlǵa qaıtyp kele jatqan Mehmet pasha jabyq kúımede kele jatqan sultannyń máıitimen tiri adammen sóıleskendeı sóılesedi. Eshkim eshteńe baıqamaǵan, sultannyń ólgenin eshkim bilmegen. Áskerdi aman-esen Stambýlǵa jetkizgen Mehmet pasha jańa sultandy taqqa otyrǵyzyp, búkil armııany jańa ámirshige antqa keltirgennen keıin ǵana baryp sumdyq habardy jarııalaǵan. Topanǵa deıingi dástúrli órkenıette astronomııa óte joǵary dárejede damyǵan dedik. Astronomııa degenimiz, qarapaıymdap aıtsaq, aspannyń tarıhy. Náýbet bolsyn, ıgilik-násip bolsyn belgili bir retke, yrǵaq zańyna (búgingi ǵylymda bul «ǵaryshtyq ıkl» – «kosmıcheskıı ıkl» dep atalady) baǵynady dedik. Iaǵnı, osydan 11500 jyl buryn, nemese bizdiń qazirgi jyl sanaýymyzdan 9487 jyl buryn, nemese sol Arǵy túrik zamanynan kele jatqan kúntizbe boıynsha 4700-shi jyly ımperııanyń bıleýshi áýleti kezekti uly náýbettiń taqaǵanyn biledi. Qondyger-qańlylar týraly jazǵan eki tarıhshy bul jaıynda azǵantaı bolsa da málimet beredi. Adamdar zilzala náýbettiń kele jatqanyn on tórt (14) jyl buryn bildi, biraq ol náýbettiń qandaı kepte keletinin, qaı jerdiń joıylatynyn, qaı jerdiń aman qalatynyn, boljaı almady, Jaratqan Ieniń qaı qabılany qurbandyqqa buıyrǵanyn, qaı qabılany aman alyp qalatynyn bile almady. Sol sebepti aqyrzaman keledi eken, aqyr barlyǵymyz qurıdy ekenbiz, olaı bolsa Qudaıǵa degen qulshylyqta ne mán, ne maǵyna bar dep, adamnyń aıtýǵa aýzy barmaıtyn kúnáǵa batqan pendeler boldy. Bulardy patshalar aıaýsyz jazalady. Aqyrzaman kele jatqanyn aıtyp el ishin dúrliktirip júrgen juldyzshy-sáýegeılerdiń barlyǵynyń basy shabyldy deıdi kóne tarıhshylar. Sodan keıin taǵy bir eleýsiz ǵana, biraq biz úshin zor maǵynasy bar málimetti sóz arasyna qystyra salady. Patshalar úlemderdi (ǵalymdardy) jınap barlyǵyna kitap jattatty deıdi. Ol kitapty ne úshin jattatqany aıtylmaıdy. Biraq bizge onyń keregi de joq. Biz úshin osy bir aýyz sóz, jetip-artylatyn málimet. Osy jerde men «Dástúrdiń evakýaııasy» degen jańa termındi aınalysqa engizgim keledi. «Evakýaııa» – «kóshirý» degen sóz. Kóne órkenıettiń álemdik apat aldyndaǵy teńdesi joq áreketin beıneleı alatyn basqa sóz taba almadym. Eýropa tilderinde, orys tilinde «evakýaııa», túrli apat, soǵys kezinde beıbit halyqty bolashaq maıdannyń jerinen basqa jaqqa kóshirý degendi bildiredi. Sondaı-aq bul sózdiń mal-múlik, túrli dáýletke de qatysy bar. Al biz atalmysh termındi basqasha maǵynada qoldanǵymyz keledi. Uly Arǵy túrik ımperııasynyń ámirshileri ǵalymdarǵa búkil jazba murany jattatqan. Iaǵnı, Dástúrdi kóshirýge, evakýaııaǵa daıyndaǵan. Biraq, bul, bir ólkeden ekinshi bir ólkege kóshirýdiń daıyndyǵy emes. Arǵy túrik ımperııasy óziniń uly mádenıetin zamannan zamanǵa kóshirýge daıyndaǵan. Nemese budan da túsinikti qylyp aıtsaq, bizdiń kóne babalarymyz topannan keıingi, aqyrzamannan keıingi ómirge, tirshilikke daıyndalǵan. Álbette, mádenıetti sol jazba kúıinde de saqtaýǵa áreket jasalǵanyna eshqandaı kúmán joq. Osy oraıda mynadaı bir oqıǵa esime túsedi. Erte kóktemniń laısańdy kóńilsiz bir kúni edi. Asqar aǵa, meniń Erik dosym úsheýmiz konservatorııanyń folklor kabınetinde otyrǵanbyz. Kún jeksenbi. Konservatorııada birdi-ekili stýdent bolmasa eshkim joq. Ár taqyryptyń basyn shalǵan áńgime aqyrynda kóne mádenıet máselesine kelip tirelgen. – Meniń oıymsha, Mysyr pıramıdalary perǵaýyndardyń qabyrstany emes, – dedi Erik, – Ol keıinnen qabyrstanǵa aınalýy múmkin. Al shyndyǵynda pıramıda – qoldan jasalǵan taý. Óte bıik, jasandy taý. Olaı bolsa pıramıdanyń ushar basynda jasyryn kameralar bar. Ol kameralarda topanǵa deıingi eń negizgi kitaptar saqtaýly turýy múmkin. Asekeń qatty rıza boldy. Ol kisiniń mynadaı ádeti bar edi. Ózi qurmetteıtin adamnyń janynda otyrǵanda, jaıshylyqtaǵydaı sıgaret emes, qorqorǵa gavanalyq sıgaranyń hosh ıisti japyraǵyn salyp shegetin. Bul joly da qorqoryn tutatyp, jupar tútindi burqyratyp, bólmeni ary bir, beri bir kezip ótti. – Sen genıısiń, – dedi sodan soń Eriktiń betine qarap , – Osy kúni mysyr ókimeti pıramıdalardyń ishin aqtarýǵa tyıym salǵan kórinedi. Ol jerde ne bar ekenin biz, árıne, bilmeımiz. Jáne kópke deıin bilmeıtin bolamyz. Seniń joramalyń keremet.
ARMENIIaNYŃ ATAQTY KITAPHANASY MATENADARANA ARARAT TAÝYNYŃ EŃ BIIK JERINE ORNALASQAN
Kózben kóre almadyq. Biraq tanystyrǵysh ádebıetten barynsha tolyq málimet aldyq. Osyǵan qarap otyryp, adamnyń kóńilinde neshetúrli kúmándi oılar paıda bolady. Armıan ǵalymdary bul kitaphananyń tipti Altyn Orda kezindegi Kavkazdaǵy qypshaq handarynyń kitaphanasy ekenin moıyndamaıdy. Alǵashynda Echmıadzın monastyriniń kitap qoımasy boldy, artynan Erevanǵa kóshirildi, osylaısha Armenııanyń bas kitaphanasy, mýzeıi boldy deıdi. Osymen áńgime bitti. Al ol kitaphanadaǵy qypshaq tilinde jazylǵan kitaptar qaıdan kelipti, zamanynda Altyn Ordanyń bıliginen tys turǵan ol qandaı Armıan memleketi, árıne, bul saýaldarǵa jaýap joq. Jáne, armıan baýyrlar, bul suraqtarǵa jaýap berýdi kerek dep tappaıdy. Ǵalym Aqseleý Seıdimbekov «Soıalıstik Qazaqstan» gazetinde qyzmet etip júrgen kezinde Armenııaǵa, osy Matenadarana kitaphanasyna baryp qaıtqan eken. Bir áńgimesinde – Armıannyń kitaphanasy emes-aý, – dedi basyn shaıqap otyryp, – Altyn Ordanyń ǵylymı ortalyqtarynyń biri-aý. Kitaptardyń eskiligi sondaı, qol tıgizseń úgitileıin dep tur. Kopııasymen jumys isteı berýge bolady. Al túpnusqalar senimdi qoımalarda tyǵýly jatyr. – Tas, qysh kitaptar bar ma? – dep suradym. Ahań sál únsiz qaldy da, – Kim biledi, – dedi, – Qoımalaryna eshkimdi kirgizbeıdi. Ózderiniń aıtysyna qaraǵanda, 5-6 myń jyl buryn jazylǵan kitaptar bar eken. Kirip, óz kózińmen kóre almaǵannan keıin, ne aıtýǵa bolady? Biz de «kim biledi?» degennen basqa eshteńe aıta almaımyz. Osynsha qupııalap saqtalǵanyna qaraǵanda, kóldeneń jurtqa kórsetýge bolmaıtyn jádigerlerdiń jasyrýly jatqanyna eshqandaı kúmán joq. Al ózimniń jeke pikirimdi bilgińiz kelse, aıtaıyn, qurmetti oqyrman. Matenadarana – Topanǵa deıingi kitaptar saqtaýly turǵan qoıma. Armıan ǵalymdary bul qoımany keıin, kóp keıin paıda bolǵan óz memleketteriniń tarıhymen matastyra salǵan. Jazýlary keshe ǵana paıda bolǵan el. Mesrop Mashto degen adam 405 jyly armıan álipbıin tııanaqtaǵan eken. Alǵashqy armıannyń jazba murasy – Bıblııanyń armıan tiline aýdarylǵan nusqasy. Mesrop Mashto pen katolıkos Saak Partev óz oqýshylarymen áýeli aýdarma jasaǵan, sodan soń tól shyǵarmalar jazǵan. 405 jyl armıan jazba ádebıetiniń týǵan jyly bolyp esepteledi. Sodan beri 15 ǵasyr ýaqyt ótipti. Olaı bolsa 5-6 myń jyl buryn jazylǵan kitap olarǵa qaıdan keldi? Jáne armıan ǵalymdary bul kitaptardy tym «jasartyp» jibergen. Bul kem degende 12 myń jyldyq mura. Bundaı murany satyp alý, aıyrbastap alý, nemese kóshirip alý múmkin emes. Bundaı mura ne bar bolady, ne joq bolady. Baǵyna oraı armıandarda bar. Tek aqıqatyna jetýge óre jibermeıdi. Al, shyndyǵynda bul Ararat taýynyń eń bıik jerleriniń birine amanattap kómip ketken Arǵy túrik ımperııasynyń kitaphanasy. Kómýli kitap saqtalýy múmkin, saqtalmaýy da múmkin. Alaıda, Dástúrdiń adamdary kitapty, jazba mura ataýlyny saqtaıtyn eń senimdi qoıma – adamnyń sanasy dep bilgen. Náýbet, zilzala máńgi turmaıdy, bir kúni aıaqtalady. Sodan soń, órkenıetti qalypqa keltirý kezeńi bastalady. Kitaptardy jattaǵan adamdar, otyryp, jadyndaǵy teksterdi, bir árpin túsirmeı qaǵazǵa qaıyra qotarady. Osylaısha kitap qaıtadan jaratylady. Mine, kóne tarıhshylar «Arǵy túrikterdiń patshalary ǵalymdarǵa kitap jattatty» dep eleýsiz ǵana aıtyp ketken bir aýyz sózdiń tasasynda osyndaı syr, osyndaı tarıh jatyr. Tutas kitaptardy jattaý, eske saqtaý, álemdik apattyń qarsańynda ǵana paıda bolǵan amal ma? Joq. Ulańǵaıyr kitaphanalardy jadynda saqtaǵan «Kitap-Adamdar» qashanda bolǵan. Ondaǵan epıkalyq jyrlardy, júzdegen ertegilerdi, myńdaǵan maqal-máteldi kommentarıı-túsindirmelerimen, arǵy-bergi aqyn-jyraýlardyń murasyen múmkindiginshe tolyqtaı esine saqtaǵan adamdardy óz kózimizben kórgen edik. Osy kúni birqatar ǵylymı eńbekterde arıılerdiń, nemese keıde atlant dep atalatyn áldebir násildiń soltústikten ońtústikke qaraı alyp kóshkini jaıynda aıtylady. Merzimi – óte kóne, bizdiń jyl sanaýymyzdan áldeneshe myń jyl burynǵy zaman. Álbette, batystyń násilshil, tolyqtaı saıasatqa baǵynǵan ǵylymy bul jerde de kóp nárseni burmalap kórsetedi. Biraq, qalaı qıturqylasa da eń basty nárseni – soltústikten ońtústikke qaraı baǵyttalǵan uly kóshkindi, ulańǵaıyr jaýgershiliktiń ózin jasyra almaǵan. Iá, solaı bolǵan. Biraq batystyń ǵalymdary aıtqandaǵydan sál ózgeshe. Kóshkin Eýropanyń, Azııanyń qıyr soltústiginen bastalmaǵan. Sebebi, topannan keıin ol jaqta tiri jan qalmaǵan. Jaýgershilik baıaǵy Uly Arǵy túrik ımperııasynyń terrıtorııasynan bastalǵan. Topannan aman qalǵan azynaýlaq arǵy túrikter arada, shamamen 1500 jyl ótkende es jıyp, aına-qatesiz burynǵy qalpyn tappasa da, kóbeıip qaıtadan úlken jurtqa aınalady. Sodan soń, adamzat balasyn túgendep, qandaı taıpa, qabıla joıyldy, qandaı taıpa, qabıla aman qaldy, osyny anyqtaý maqsatynda, al shyndyǵynda, burynǵy uly órkenıetti qalpyna keltirý maqsatynda ońtústikke baǵyttalǵan dańqty arǵy túrik joryǵy bastalady. Mine, osy kúngi Eýrazııanyń kóne tarıhyna qatysty jazylǵan eńbekterdegi atlanttardyń, nemese arıılerdiń Ońtústikke qaraı uly kóshkini degenińiz osy. Sebebiń, bundaı jahandyq, geosaıası jospardy buryn Eýrazııany bılegen, osy jahandyq ıdeıany esinde saqtaǵan (kitap-adamdar) jáne alǵysharttary kelisip, kúshi tolǵanda qaıtadan iske asyra alatyn tek qana baıyrǵy Uly Arǵy túrik ımperııasy edi. Mıfologııasy ózin qorshaǵan ormannan syrtqa shyǵýǵa ruqsat etpeıtin, tyıym salatyn, jabaıylanyp ketken taıpalarda jahandyq sana, jahandyq, geosaıası ıdeıa bolmaıdy. Buny álemdik ǵylym sansyz ret dáleldegen.
«KITAP-ADAMNYŃ» KEIINGI TAǴDYRY
Qazaqtyń kóne ańyzynda, búginde attary umytylǵan kóptegen uly keıipkerler bolǵan. Solardyń ekeýin aıtaıyq. Bular Qumyra paıǵambar men Qulaıys paıǵambar. Meni bir nárse qatty tańqaldyrady. Shoqan Ýálıhanov, Máshhúr Júsip Kópeev, Ábýbákir Dıvaev – osy úsh uly folklorıstiń portfelderinde Qumyra paıǵambar men Qulaıys paıǵambar jaıynda bir aýyz sóz joq. Nuh paıǵambardan buryn týǵan dep kýálandyrylatyn, demek topanǵa deıingi mádenıettiń ókili bolyp sanalatyn bul dańqty eki keıipker jaıly ańyz-áńgimeler zamanynda qazaqtyń úsh júzinde de aıtylsa kerek. Sekseninshi jyldardyń aıaǵynda konservatorııanyń bir muǵalimi men eki stýdenti jáne men, tórt adam Almatynyń túbindegi Jambyl aýdanynda turatyn belgili aıtysker aqyn Ásimhan Qosbasarovtyń úıinde boldyq. Folklorlyq ekspedıııanyń maqsatyn anyqtap, ejiktep alǵannan keıin, aqsaqal birde qara sózben, birde óleńmen uzaq tolǵady. Qısapsyz málimet magnıt taspasyna syımaı qaldy. Qalǵanyn qulaqpen tyńdadyq. Bala kezimde, jasóspirim kezimde talaı estigen málimet osy jerde de rastaldy. – Qumyra men Qulaıys paıǵambar degendi estigenderiń bar ma? – dep alǵan qarııa uzaq-uzaq áńgime shertti. – Bul málimet Shoqan Ýálıhanovtyń bes tomdyǵynda joq sııaqty edi ǵoı, – dedi janymdaǵy muǵalim. – Bir adam bir halyqtyń murasyn taýysa almaıtyn shyǵar, – dedi Ásimhan aqsaqal. Qaljyńbas eken. – Shoqan Ýálıhanov maǵan kelmedi ǵoı. Kelse aıtyp beretin edik qoı, – degen jymıyp. Kúlisip aldyq. – Men endi Orta júz ben Kishi júzde bolǵam joq, ol jaqta qalaı aıtylatynyn bilmeımin, – dedi Ásimhan aqsaqal sońynda, – Al ózim kórgende mynaý bizdiń Shapyrashty ǵana emes, Ysty, Oshaqty, Qańly, Dýlat, Sirgeli, barlyǵynda osy Qumyra men Qulaıystyń áńgimesi aıtylatyn. Kelesi kúni Degeres aýylynda, sóz ustaǵan shejireshi qart Núsipbaı Maıakovtyń úıinde boldyq. Qarııa dastarhan basynda tosyn áńgime aıtty. – Júsipbek qojanyń «Qubyra paıǵambardyń ólimi» degen dastany bar, – dedi shaıyn soraptaı iship otyryp, – Shama-sharqymsha aıtyp blereıin. – Qubyra ma, Qumyra ma? – dedim men. – Bireýler Qumyra deıdi, bireýler Qubyra deıdi, aıyrmasy joq, – dedi Núsipbaı aqsaqal, – Júsipbek qoja osylaı dep, Qubyra dep jazǵan. Endi Qumyra paıǵambardyń esimin paıymdap kóreıik (sebebi, Qulaıys paıǵambar kúıshi bolǵan, demek onyń esiminiń tóńiregindegi ańyz-áńgimeden saz óneriniń taǵdyryn tanýǵa bolady, alaıda bul basqa áńgimeniń). Burynǵy parsy (farsı), búgingi ıran tilinde «qumyranyń» maǵynasy «sharap» sózinen shyǵarylady. Osydan biraz buryn jazylǵan, qondyger – qańly jaıyndaǵy maqalamyzda «haoma» (adamdy mas qylatyn ishimdik ataýly) degendi aıtqanbyz. Osy «haoma» sózi «hýoma – hýma – hým» fonetıkalyq qubylý tizbeginen ótip «kým» sózine aınalǵan. Sonymen parsy-ıran tilinde sharap – «kým» dep atalady. Al sharap saqtaıtyn qysh ydys tıisinshe «kýmra» (kým-ra) dep atalady. Tamasha versııa. Biraq bizdi qanaǵattandyrmaıdy. Sebebi, parsy-ırannyń «kýmrasy» men áýeli arǵy túriktiń, sodan keıin qondyger-qańlynyń «qumyrasy», ánsheıin fonetıkalyq turǵydan bir-birine sáıkes kelgen túbir sózder ǵana. Eki túbir bir-birine múldem janaspaıtyn qaınarlardan paıda bolǵan. Qum menen tas qazaq uǵymynda ejelden jazýdyń, eske saqtaýdyń t.b. sımvoly bolyp sanalady. Endi osyny taratyńqyrap aıtaıyq. Árıne, bul sımvoldardy qazaq oılap shyǵarǵan joq. Arǵy babalarymyz qondyger-qańlydan, al olarǵa uly arǵy túrik jurtynan kelgen abzal uǵymdar. «Qorqyttyń jeti kebi» degen asa kóne ańyzda Qorqyt babamyzdyń bir kebi – tas. Qorqyt, dúnıege jeti túrli bolyp keledi. Bir kelgeninde, tas bolyp keledi. Qazaqtyń rý-taıpalary (nemese arydaǵy qańly, arǵy túrik) bıik tastardyń, bıik quz benen ushyrymdardyń janynda turyp anttasatyn bolǵan. Eki nemese birneshe taıpa anttasyp, serttesip anda bolǵanda, ózderiniń rýlyq, taıpalyq tańbalaryn tasqa qashaıdy. Sebebi, Tas Qorqyt eki rýdyń antyna kýáger. Nemese, búgingishe aıtqanda, eki rýdyń n kýá bolyp qol qoıady. Quz-jartas joq jerde qazaqtar jerden qolyna ilingen tasty, tas bolmasa bir ýys qum, ıakı topyraqty alyp, sony ustap otyryp anttasady. Qorqyt-tas, Qorqyt-qum menen topyraq. Tassyz, qumsyz, topyraqsyz jer joq, ıaǵnı, qaıda júrseń de Qorqyt – kóz aldyńda, Qorqytpen birge, bergen antyń da – kóz aldyńda, búkil dúnıe – uıatyńa til qatyp turǵan belgi, búkil dúnıe – ıman menen. Endi bir, búgingi ǵylymnyń jetistiginen alynǵan málimet. Kompıýterdiń ınformaııany esine saqtaıtyn tetikteriniń barlyǵy qumnan jasalady. Nege? Sebebi, qum – málimet saqtaǵysh zat. Mynadaı bir mysal. Bul shól dalada sansyz ret bolǵan, jáne budan keıin de bola bermek qubylys. Shaǵyldardyń arasynda shólden ólip kele jatqan adam kenet jaıqalǵan abat óńirdi, syldyrap aǵyp jatqan bulaq nemese ózen, shalqyp jatqan kóldi kóredi. Eki ókpesin qolyna ustap júgirip barsa… eshteńe joq. Sol baıaǵy aptap qýyrǵan shól dala. Kerýen tartqan saýdagerler, dalada qalǵan shopyrlar saǵym salǵan sýrettiń neshe atasyn kórgen. Negizinen, jer betinen baıaǵyda kóship ketken órkenıetterdiń kórinisteri, kóne qalalar. Egerde adam saǵymnan óz zamanynyń sýretterin kórse onda ony áldebir atmosferalyq qubylystarmen túsindirýge bolady. Alaıda aldyńyzdan, mine, 2013 jyly ómir súrip otyrǵan sizdiń aldyńydan baıaǵyda joıylǵan Otyrar nemese Balasaǵun nemese turǵan ornynyń qaıda ekenin eshkim bilmeıtin Barshynkent shyqsa… onda ne ister edińiz? Baıaǵyda joıylǵan, orny da joq qalanyń saǵym bolyp bizdiń búgingi zamanymyzdan qalqyp shyqqanyn atmosferanyń qandaı qubylysymen túsindirer edińiz? Kıbernetıka ǵalymdary jaltaqtap otyryp mynadaı pikir aıtady: qum, bul dúnıede ne oqıǵa boldy, sonyń barlyǵyn kvanttyq deńgeıde «kvantavaıa pamıat) «esine» saqtaıdy. Shól dala, belgili bir jaǵdaıda, ásirese qatty ystyq bolǵanda, osy kvanttyq sýretterdi syrtqa shyǵarady. Búgingi ǵylym úshin jumbaq qubylysty osylaı ǵana túsindirýge bolatyn sııaqty. Bir kompıýtershi aıtyp edi, kompıýterdegi chıptyń boıyndaǵy osy kóne zamannan kele jatqan málimet kenetten «iske qosylyp», búgingi programmamen qaqtyǵysyp qalady, sol kezde kompıýter kópke deıin isten shyǵyp «qalqyp» qalady, kópke deıin qosylmaı qoıady dep. Topanǵa deıingi órkenıet, Dástúrdiń adamdary qumnyń osy túsiniksiz qasıetin bilgen. Sol sebepti alǵashqy kitapty qumnan jasaǵan. Iaǵnı, kóne dúnıede, arabtyń «kıtab» sózi áli joq kezde jazba mura ataýly «qum» nemese «qumyra» dep atalǵan. Bul jerde «qumyranyń» quramyndaǵy «yr» qaıdan keldi deseńiz, onyń jaýaby baıaǵyda berilgen. «Yr» – bul «ıyrtmaq», nemese qypshaqsha «jyrtpaq», «jyrtý» degen tuıyq etistiktiń qysqarǵan túri. Kóne adam qazirgi «jazý» degen sózdiń ornyna «jyrtý» (endi ǵana kebe bastaǵan qum (qysh) taqtanyń betine oıyp, «jyrtyp», «jyryp» áriptiń sýretin salý) sózin paıdalanǵan. Keıinnen papırýs pen terige jazý qalyptasty. Shamasy, sodan keıin de tas kitap pen qysh kitap, jańa kitappen qatar jasaǵan bolýy kerek. Sońyra, zamannan zaman ozǵanda endi «qumyra» dep jazba murany saqtaıtyn, qyshtan kúıdirip jasalǵan úlken ydystardy ataǵan. Mysaly, Izraıldegi Óli teńizdiń janynan tabylǵan «Qumyran jazbalary» – úlken qysh qumyralardyń ishine salynǵan kitaptar. Bular búgingi tekshe kitaptar (kodeks) emes – baıaǵy shıyrshyq kitaptar (svıtok). Endi, osynyń barlyǵyn qoryta kelgende, Qumyra paıǵambar degenimiz kim? Egerde keıinnen bir bilimdi degdar kelip, Qumyra paıǵambardyń kim bolǵanyn qolmen qoıǵandaı qylyp aıtyp berse – nur ústine nur bolar edi. Al ázirge ózimizdiń joramalymyzdy ǵana ortaǵa salaıyq. Qumyra paıǵambar, topanǵa deıingi uly órkenıettiń jazba murasynyń búkil tarıhı taǵdyryn boıyna jınaqtaǵan jıyntyq beıne. Biraq ómirde bolmaǵan adam. Másele, onyń ómirde bolǵan, bolmaǵandyǵynda emes. Másele, kóne adamnyń osy Qumyra paıǵambar beınesi arqyly sol dańqty zamannyń eń asqaq ıdealdaryn bizge, myna búgingi urpaqtaryna jetkize bilgendiginde. Endi Núsipbaı aqsaqal aıtyp bergen Júsipbek qojanyń «Qumyra paıǵambardyń ólimi» atty dastanyn qysqasha mazmundap bereıin. Eskerte ketetin bir nárse: bul dastan qazaqtyń úsh júzinde de aıtylatyn Qumyra paıǵambar jaıly áńgimelerdiń óleńmen órilgen nusqasy ǵana. Sıýjetinde, el ishinen ózimiz estigen áńgimelerden eshqandaı aıyrmasy joq sebepti aıtyp otyrmyz bul sózdi. Erte-erte-ertede on segiz myń ǵalamnyń bilimin taýysqan Qumyra degen ǵalym bolypty. Sol eldiń patshasy ǵalymdy janyna aldyryp ýázir etipti. Saraıdaǵy basqa ýázirler Qumyranyń patshaǵa syıly bolǵanyn kóre almaıdy eken, neshetúrli qıturqy arqyly patsha men ekeýiniń arasyn ashpaq bolǵan eken talaı ret. Alaıda, patsha aqyldy bolypty, ýázirleriniń áreketin jazbaı tanyp, Qumyraǵa qarsy jasalǵan lańnyń barlyǵyn tyıyp tastap otyrady eken. Kúnderdiń kúninde kári patsha óledi. Sonymen Qumyranyń basyna azapty kún týady. Jas patsha aqymaq eken, ýázirlerdiń azǵyrǵanyna erip, Qumyrany janynan qýdyrtyp, ol az bolsa tereń zyndaǵa salyp, aýzyn bekitip, ústine egin aıdańdar dep jarlyq beredi. Qumyra osylaısha jer astynda myń jyl otyrypty. Qolynda bir dárisi bar eken, bir ıiskese (basqa nusqada bir jalasa) bir jyl tamaq ishpeı otyra alady eken. Osylaısha zamannan zaman ótedi. Jer betinde bul kezde áldeneshe el, áldeneshe patsha áýleti aýysady. Sodan soń halyqqa sumdyq náýbet keledi. Eldiń barlyǵy soqyr bola bastaıdy. Eń sońynda, adamǵa kún be, tún be, báribir bolypty, ákesi balasyn, balasy ákesin tanymapty. Sodan keıin, bul az bolǵandaı, eldiń barlyǵy sańyraý bolypty, anasy óz ulyn, uly óz anasyn, aǵasy qaryndasyn, qaryndasy aǵasyn kórmeıtin, estimeıtin bolyp, búkil qabıla, aıtýǵa adamnyń aýzy barmaıtyn qııanattar istep, kúnáǵa batypty. El ishinde qudaıyna syıynǵan bir piradar bar eken, sol adam ǵana bul sumdyq syrqattan aman qalypty. Bir kúni Jaratqan Ie sol piradarǵa aıan beripti. Eı, pálenshe, elińniń osyndaıǵa ushyraǵan sebebin sen bilmeseń men aıtaıyn, ertede, osydan myń jyl buryn osy patshalyqta Qumyra degen adam jasaǵan. Izgiligi, tazalyǵy, ımandylyǵy sondaı, ataýsyz paıǵambar edi, on segiz myń ǵalamnyń tilin bilse de, eshteńe bilomeımin, bárin Qudaı biledi deýshi edi. Sol adamdy aqymaq patshalaryń zyndanǵa tastap, kómip tastady. Seniń qabılań aqylǵa keler dep myń jyl kúttim. Aqylǵa kelmedińder. Aqyry osyndaı qyldym. Endi men ózim jibergen zaýaldan qutylýdyń jolyn aıtaıyn. Pálen-pálen jerde, qyryq qulash zyndanda Qumyra áli tiri otyr. Sony shyǵaryp alyńdar. Sonda men qarǵysymdy qaıyryp alam depti. Piradar saraıǵa baryp, túk kórmeı mańaıyn sıpalap otyrǵan patshaǵa (patsha soqyr bolsa da qulaǵy estıdi eken) bolǵan jaıdy aıtady. Osylaısha Qumyra paıǵambar zyndannan shyǵypty. Qolyndaǵy dárisin sońǵy ret ıiskep taýysyp, óler shaqqa kelip otyr eken. Qumyra kelip, qalanyń ortasyndaǵy maıdanǵa shyǵyp jar salǵanda Jaratqan Ieniń ámirimen halyqtyń kózi ashylyp, qulaǵy jarylypty. Jurt, patsha bastatyp Qumyranyń aıaǵyna jyǵylypty. Sodan soń, sol eldiń basynan eshqashan baq taımaǵan eken dep aıaqtaıdy Júsipbek qoja.
SOŃǴY SÓZ
Baıyrǵy zaman shyǵarmalaryn zerdeleýge búgingi ádebı taldaý prınıpteri jetimsiz. Kóne dúnıeniń sımvoldyq shyǵarmalaryn sol sımvoldyq prınıpte taldaý kerek. Baıyrǵy ańyz-jyrlardaǵy Qumyra paıǵambar, topanǵa deıingi búkil adamzattyń oı-óresiniń, jazba murasynyń, jalpy mádenıetiniń sımvoly dedik. Qumyra paıǵambarmen tatý bolǵan, ony qurmettegen, janynda aqylshy qylyp ustaǵan kári patsha – topanǵa deıingi qoǵamnyń sımvoly. Al kári patshanyń ornyn basqan, Qumyrany zyndanǵa tastatqan, onyń atyn umyttyryp, óshirýge tyrysqan jas patsha – topannan keıin ornaǵan, baıyrǵy adamshylyqtan, baıyrǵy ımanı qoǵamnyń qaǵıdalarynan bas tartqan, burynǵy eski sara joldan bólekshe basqa bir jol ashyp, sonymen júrmek bolǵan aqymaq qoǵam. Búkil eldiń, arada myń jyl ótkende tutastaı soqyr, sańyraýǵa aınalýy, baıyrǵy dúnıe salǵan Dástúrli joldan aınyǵan jurttyń nege urynatyndyǵynyń kórinisi. Al Qumyra paıǵambardyń jer betine shyǵýy jáne halyqtyń soqyr-mylqaý kúıinen arylýy – azǵan adamzat burynǵy eski jolǵa, Dástúrge qaıtyp kele me degen úmittiń sımvoly. Júsipbek qoja, topanǵa deıingi Altyn Ǵasyrdyń ımandy tarıhyna, topannan keıingi Temir ǵasyrdyń ǵapyl tarıhyna kýá bolǵan Qumyra paıǵambar jaıly ańyz-áńgimelerdiń qorytyp, bir dastannyń ishine osylaı sıǵyzǵan eken. Topannan keıin ornaǵan qoǵamǵa, adamzattyń ondaǵan myń jyldyq mádenı tájirıbesin boıyna jınaqtaǵan, Qumyra paıǵambar dep atalatyn Kitap-Adamnyń keregi bolmapty. Keregi bolmaı qalypty. Karl Iaspers aıtqan «kindik órkenıetter» bizdi syrtqa teýipti. Árıne, áýeli arǵy babalarymyz túrikter, odan keıin bergi babalarymyz qondyger-qańlylar áreketsiz qalmaǵan, eki qolyn bos tastap qarap otyrmaǵan. Ońtústik tarapty, «kindik órkenıetterdi» áldeneshe ret jaýlapty, baǵyndyrypty. Biraq topanǵa deıingi dúnıeniń zańdaryna nandyra almapty. Qondyger erlikke toly júregimen soǵyssa, «kindik órkenıetter» eshqashan tozbaıtyn, sharshamaıtyn qarý – Aqshamen soǵysty. Aqyrynda qondygerdiń semseri maıryldy. Álem aqshanyń bıligine kóshti. «Kitap-Adamdardyń» budan keıingi taǵdyry jaıynda birer aýyz sóz. Topanǵa deıingi dúnıede jazba ádebıet, aýyzeki ádebıet, jazba mádenıet, aýyzeki mádenıet degen bolmaǵan. Bul termınderdi, bireýdi joǵary, bireýdi tómen qoıyp jaman dándegen batys jáne orys ǵylymy oılap shyǵarǵan. Mádenıetti bulaı bólý, kádimgi násilshildiktiń ǵylymda kórinis tapqan formasy. Kóne dúnıe adamdarynyń, búkil jazba murany jattap, esine saqtaýy, bul, topannyń aldynda ǵana bastalǵan úrdis emes. Bul amal, ıaǵnı mádenıettiń aýyzsha jáne tas, qysh, qaǵaz kitapqa tańbalanyp jazbasha saqtalýy – máńgi jaıt. Belgili ǵalym Rolan Barttyń «Hatsyz mádenıet bolmaıdy» («Bespısmennyh kýltýr ne byvaet») degen sózi bar. Kóne dúnıede mynaý jazba mádenıet, ıaǵnı, jaqsy mádenıet, mynaý aýyzeki mádenıet, ıaǵnı, jaman mádenıet dep bólmegen. Informaııany saqtaýdyń eki formasy qatar júrgen. Al qandaı da bolmasyn órkenıettiń kúıreýiniń qarsańynda Dástúrdiń evakýaııasy, Dástúrdi kóshirý bastalǵanda, qaǵazǵa jazyp qaldyrǵannan góri eske saqtaý áldeqaıda senimdi amal ekeni belgili bolady. Immanýıl Velıkovskıı jáne taǵy basqa kóne dúnıeni zertteýshi ǵalymdardyń pikirinshe jer betinde arasy pálenbaı myń jyl bolyp keletin pálenbaı planetarlyq apat bolypty. Adamzat pálenbaı ret joıylyp, pálenbaı ret qaıta jaratylypty. Osy, álsin-álsin órkenıetti, tirshilik ataýlyny jalmap ketip otyratyn apattardan, adamzat, eshqashan eskirmeıtin, mán-maǵynasy eshqashan joıylmaıtyn bir ǵana ulaǵat alyp shyǵypty. Ol ulaǵat, «Dúnıe – jalǵan, onda máńgi eshteńe joq. Ómirdiń, tirshiliktiń taǵdyry qashanda qyl ústinde turady. Bolmys kez-kelgen sátte joıylýy múmkin» degen eki-úsh-aq aýyz sózden turar edi. Sol sebepti kóne dúnıeniń adamy, qashan da bolsyn qamdanyp, óziniń jetken órkenı, mádenı jetistikterin qaǵazǵa da tańbalaǵan, jáne eń senimdi qoıma – óziniń sanasyna da saqtaǵan. Sodan keıin ǵasyrdan ǵasyr ozyp, batys jurtynyń ústemdigi bastaldy. Orıentalızm (shyǵystaný), folklorıstıka degen ilim-ǵylymdar paıda boldy. Damýdyń satysy degen uǵymdar keldi. Tarıhı taǵdyrdyń, turmys qalpynyń áserinen tól mádenıetin óz sanasyna saqtaǵan halyqtar «aýyzeki mádenıettegi halyqtar» (bunyń astarynda «damýyn endi ǵana bastaǵan, mahluqattyq tirshilikten adamdyq ómirge endi ǵana ótken» degen jasyryn pikir tur) dep atanyp, atalmysh marhamatty «damýdyń satysynyń» eń tómengi tepkishegine qoıyldy. (Bul «satydan» múldem alyp tastasa, bul «satyǵa» múldem jolatpaı qoısa qaıter edińiz. Osyǵan da shúkir deıik). Bul kúnde aýyzeki mádenıettiń ekinshi qatardaǵy, ekinshi sortty (qazaqshasy – ekinshi suryp) mádenıet ekeni qalyptasqan, daý týdyrmaıtyn pikir. Bizdiń oıymyzsha, folklorıstıka ıa basqa ǵylym, qandaı da bolmasyn mádenıetke baǵa bergende onyń saqtalý formasyna (aýyzsha nemese jazbasha) emes, eń áýeli sapasyna, oıynyń óresine nazar aýdarýy kerek. Onyń syrtynda álemdik ǵylym topanǵa deıingi órkenıetti moıyndap, zertteýdiń baǵytyn, mán-maǵynasyn, muratyn ózgertýi kerek. Solaı bolǵanda ǵana búginde ǵylym úshin sheshýin taptyrmaıtyn jumbaq bolyp otyrǵan kóptegen jaıttardyń shyn syry ashylmaq. Qumyra paıǵambar áli tiri dep, aqymaq jas patsha áli aqylǵa keledi dep seneıik.
Talasbek ÁSEMQULOV, "Almaty Aqshamy".
