ەسكى اقىلدىڭ پايداسى
بۇل 1966 جىلى بولعان وقيعا ەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا قازىرگى شىعىس قازاقستان، بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اياكوز اۋدانى اينالدىرىلعان، شۇبارتاۋ دەگەن جاڭا اكىمشىلىك نىسان پايدا بولعان. سول جىلدارى تەلمان قۇساتاەۆ دەگەن ادام ءبىزدىڭ اۋىلىمىزعا ديرەكتور بولىپ كەلدى. كەرەمەت ىسكەر باسشى ەدى. از جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ اۋىلىمىز ميلليونەر سوۆحوزعا اينالدى. مىنە، وسى 1966-شى جىلقى جىلى ەرتە كوكتەمنىڭ باسىندا اۋىلدىڭ ءبىر توپ ءجون بىلەتىن قاريالارى ديرەكتوردىڭ قابىلداۋىنا بارادى. تۋمىسىندا تەكتى، كورگەندى جانە ستالين زامانىنىڭ قاتال تاربيەسىنەن وتكەن تەلمان اعامىز ۇلكەن ادامداردى ءيىلىپ قارسى الادى، جاقسىلاپ ءماجىلىس قۇرادى.
وسى ءماجىلىس ۇستىندە جىل ساناۋمەن بالا كەزىنەن جاقسى تانىس قاريالار، ديرەكتورعا الداعى جىل – قوي جىلىندا جۇت بولاتىنىن، سول جۇتقا دايىندالۋ كەرەگىن ايتادى. تەلمان اعامىز العاشىندا قاتتى كۇماندانىپ، قوي جىلى جۇت بولا ما ەكەن، جۇت ادەتتە دوڭىز جىلىنا كەلمەۋشى مە ەدى دەيدى. ۇلكەندەر ءجون-جوبانى قايىرا تۇسىندىرەدى. وسىدان كەيىن ديرەكتور دايىندىققا كىرىسەدى. اۋەلى ارىق-تۇراق، كوتەرەمنىڭ بارلىعىن سۇرىپتايدى، ەتكە ايدايدى. تاڭبالى جاس مالدى ىرىكتەپ الىپ، كارى تابىندى، كارى وتاردى شىعارىپ تاستايدى، ونى دا ەتكە ايدايدى. الىستاعى شابىندىقتاردى الدىمەن شاۋىپ، پىشەندى قىستاۋلارعا ەرتە تاسىتادى. وسى تىنىمسىز دايىندىق ءوز ناتيجەسىن بەردى. قوي جىلى قىس قاتتى بولدى، قۇرىق بويى قار جاۋدى. ول قار بىرنەشە كۇن قىسقى شىلدە كەزىندە ازىناۋلاق دەگدىپ، ەرىپ، قاڭتاردىڭ قىزىلشۇناق ايازىندا تەمىردەي بولىپ قاتتى. سودان سوڭ بۇكىل اۋدان، بۇكىل ارقا كولەمىندە مالدىڭ قىرعىنى باستالدى. بۇل جۇت تۋرالى سول كەزدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان مالىمەت ىزدەپ اۋرە بولماي-اق قويۋعا بولادى. سەبەبى، ماركسيستىك كوممۋنيستىك تەوريا بويىنشا سوتسياليستىك قوعامدا مالدىڭ جۇتتان، ىندەتتەن قىرىلۋى مۇمكىن ەمەس. جالپى جۇتتىڭ ياكي باسقا اپاتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس، سوتسياليستىك قوعامدا. سەبەبى… سەبەبى، جاراتىلىستىڭ ءوزى سوتسياليستىك قوعامعا ىقىلاس-پەيىلدى. تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ ءوزى لەنين اتانىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ-تۇرادى. سول سەبەپتى، ءباسپاسوز، ەشتەڭە بولماعانداي، ءسوتسياليزمدى جىرلاپ وتىرا بەردى. سول سەبەپتى سەمەيدىڭ شۇبارتاۋ اۋدانى كالينين اتىنداعى سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى تەلمان قۇساتاەۆتىڭ ءبىر باس مالدى شىعىنعا ۇشىراتپاي الىپ شىققان ارەكەتى ەلەۋسىز قالدى. ەستۋىمىزشە قىس-قىستاۋدىڭ ناتيجەلەرىنە جانە الداعى مىندەتتەرگە بايلانىستى سەمەيدە وتكەن، وبلىستىڭ بۇكىل سوۆحوز ديرەكتورلارى قاتىسقان پارتاكتيۆتە، جوعارى باسشىلار، قوعامدىق داۋلەتتى قورعاۋدىڭ، ساقتاۋدىڭ تاڭعاجايىپ ۇلگىسىن كورسەتكەن ديرەكتوردى ءبىر اۋىز سوزبەن اتاپ كەتۋگە دە جاراماپتى. ال تەلمان اعامىزعا اقىل-كەڭەس ايتقان قاريالار شە؟ ولاردىڭ بار-جوعىن ەشكىم بىلمەيدى. جانە ول شالدار، بىلايشا ايتقاندا… وزدەرىنىڭ ەرلىك ىستەگەنىن بىلمەپتى. بىلەتىندەرىن باستىققا ايتتى، ەسكەرتتى. بولدى. ازىناۋلاق مالىن باعىپ، شايىن ءىشىپ، كەمپىرىمەن ءبىر ۇرسىسىپ، ءبىر تاتۋلاسىپ قازاقتىڭ شالى وسىلاي جۇرە بەرىپتى. تەك اقىلدى باستىق، جۇتتان كەيىن ەس جيعان جاز كەلىپ، جازدان كەيىن كۇز كەلگەندە قاريالاردى ۇيىنە قوناققا شاقىرىپ، راحمەتىن ايتىپ، سىي-سياپاتىن بەرىپ شىعارىپ سالىپتى. رەتىمەن جىلجىپ ۋاقىت ءوتتى. ەسەيىپ، ارقايسىمىز ءوز جولىمىزدى تاپتىق. اسكەردەن كەيىن اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. ءبىرىنشى كۋرستان كەيىن جازدا ءۇش مۇعالىم – اسحات ابىلقاەۆ، مەرەكە جامانوۆ جانە مۇحتار ماعاۋين ەلۋ ستۋدەنتتى باستاپ تالدىقورعان وبلىسىنىڭ اقسۋ اۋدانىنا فولكلورلىق پراكتيكاعا باردىق. ەل ىشىنەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جينادىق. الماتىعا قايتىپ كەلىپ ءۇيدى-ۇيىمىزگە تاراردىڭ الدىندا بارلىعىمىزعا، ءوز اۋىلدارىڭنان دە ەرتەگى، اڭىز-اڭگىمە جيناي جۇرىڭدەر دەپ تاپسىرما بەرگەن. اۋىلعا كەلگەننەن كەيىن ءسوز بىلەتىن قاريالاردى شۇقىلاي باستادىم. مەنىڭ ناعاشى اتام، كۇيشى ءجۇنىسباي ستامباەۆپەن ءومىر بويى سىيلاسىپ وتكەن مىرزاحان دەگەن اقساقال بار ەدى. باياعى تەلمان اعامىزعا جۇت جايىن ەسكەرتكەن ادامنىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلەمىن. وسى تۋراسىندا اڭگىمە بولدى. مىرزاحان اقساقال بىرنەشە وتىرىستا مۇشەل دەگەننىڭ نە ەكەنىن، ەسكى جىل ساناۋدىڭ ءجون-جوباسىن ۇعىندىرعان. ال وسى جىل ساناۋ نە ءۇشىن كەرەك دەگەنىمدە، اقىلدى قاريا ويلانىپ وتىرىپ بىلاي دەدى: – مىنا دۇنيەنىڭ قۋانىش-ءسۇيىنىشى، قاسىرەتى مەن قايعىسى ءوزىنىڭ رەتىمەن، كەزەگىمەن كەلىپ وتىرادى، قاراعىم. جاقسى مەن جامان، قالاي بولسا سولاي كەلە سالمايدى. ناۋبەت بولسىن، ءناسىپ بولسىن، ءوز جۇيەسىمەن كەلەدى. جىل سانايتىن ەسەپشىلەر وسىنى، جۇتتىڭ قاي جىلدارى قايتالانىپ وتىراتىنىن، تاعى دا تولىپ جاتقان نارسەلەردى بىلەدى. ۇيرەنسەڭ سەن دە بىلەتىن بولاسىڭ. سودان سوڭ ەت پەنەن شاي الماسىپ كەلىپ وتىراتىن قازاقتىڭ ۇزاق داستارحانىندا سەنۋدىڭ ءوزى قيىن مالىمەتتەرگە قانىقتىم. ون ەكى جىل ءبىر مۇشەل. مۇشەل بەس رەت اينالادى. بۇل «اينالما مۇشەل» دەپ اتالاتىن الپىس (60) جىلدىق كەزەڭ قازاقتا «ءبىر جاس» دەپ ايتىلادى ەكەن. مىسالى، «ەكى جاستىڭ بىرىنە دە كەلمەي ءولدى» دەگەن ءسوز الپىسقا جەتپەي ولگەن ادامعا ايتىلادى. – الپىس جىل «ءبىر جاس»، نەمەسە «ءبىر جىل» دەپ اتالادى ەكەن، ولاي بولسا بيىل، سونداي جىلدىڭ نەشىنشىسى؟ – دەپ سۇرادىم. قازاق ورداسىنىڭ شامامەن 1456 جىلى قۇرىلعانىن، سودان بەرى، تاعى دا شامامەن 521 جىل وتكەنىن بىلەمىن. قاعاز-قارىنداشىمدى الىپ ىلەزدە ەسەپتەپ شىعاردىم. الپىس جىلدىق «اينالما مۇشەلدىڭ» سەگىز جارىمى ءوتىپتى. وسىنى ايتتىم. – سەگىز جارىم مۇشەل شىعار؟ – دەدىم. – جوق، – دەدى مىرزاحان اقساقال باسىن شايقاپ كۇلىپ. – ەندى قانشا؟ قاريا توبەمنەن توڭق ەتكىزگەن. – بيىل 270-ءشى جىل. ەسەپتەدىم. سەنبەدىم. سەبەبى ەسەپ بويىنشا 16 200 جىل بولىپ شىقتى. وسىنى ايتتىم. – ءيا، جىلعا اينالدىرسا سولاي بولاتىن شىعار، – دەدى اقساقال كەلىسىپ. ۇيگە كەلگەننەن كەيىن قايتادان ەسەپكە وتىردىم. ول 1977 جىلدىڭ شىلدە ايى ەدى. بۇكىل الەمدە قابىلدانعان حريستيان كالەندارى بويىنشا سولاي. 1977-جىل. مۇسىلمان كالەندارى (حيدجرا) بويىنشا 1398-جىل. ال ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىز بويىنشا 16200-جىل. ەگەردە جەر بەتىندە قازاقتىڭ جىل ساناۋى دەگەن بار بولسا، وندا ءبىزدىڭ كالەندارىمىز (نەمەسە، قازىرگىشە ايتقاندا – كۇنتىزبەمىز) بويىنشا وسىلاي. 16200 جىل! سەنە المادىم. ەشكىمگە كورسەتكەم جوق. ءوزىم سەنبەسەم، باسقانى قالاي سەندىرەم. ءارى-ءسارى كۇيدە ەدىم. سەنبەيىن دەسەم، بۇل مالىمەتتى بەرگەن مىرزاحان اقساقال ومىرىندە وتىرىك ايتىپ كورمەگەن ادام. سەنەيىن دەسەم، اقىلعا سياتىن ەمەس. كەيىننەن اسقار اعاعا (سۇلەيمەنوۆ) ايتتىم. سەندى. – سولاي ەكەنىنە ەشقانداي كۇمانىڭ بولماسىن، – دەگەن ەدى ول ادەتىنشە سيگارەتىن بۇرقىراتىپ وتىرىپ، – تەك جازبا مالىمەت قانا كەرەك. اناۋ كارل ياسپەرس دەگەن، ادامزات تاريحىن زەرتتەگەندە، بەس مىڭ جىلدان ارىعا بارۋعا بولمايدى، دەپ «جارلىق» شىعارىپ قويىپتى عوي. (اسەكەڭنىڭ ايتىپ وتىرعانى، بەلگىلى نەمىس عالىمى كارل ياسپەرستىڭ «سمىسل ي نازناچەنيە يستوري» – «تاريحتىڭ ءمانى مەن مۇراتى» دەپ اتالاتىن كىتابى ەدى. بۇل كىتابىندا عالىم، ادامزات تاريحىنا قاتىستى ەڭ كونە جادىگەردىڭ جاسى – 5 مىڭ جىل. ودان ارعى تاريحتى كۋالاندىراتىن ءبىر جاپىراق قاعاز جوق. سول سەبەپتى، ءبىز، وسى 5 مىڭ جىلدىق تاريحتى عانا اڭگىمە ەتە الامىز، تاريح عالىمى وسى كەزەڭنەن ارى بارا المايدى، بارماۋ كەرەك، تەك وسى كەزەڭگە عانا ءۇيىرىلۋى كەرەك دەپ جازعان). سودان سوڭ ەرىك دوسىما (كوكەەۆ) كورسەتتىم ەسەپ-قيساپتارىمدى. قالتقىسىز سەندى. اسقار اعانىڭ ءسوزىن قايتالاپ، جازبا مالىمەت بولسا، قازاق كالەندارى دەگەن ۇعىمنىڭ عىلىمي اينالىسقا ەنۋى عاجاپ ەمەس دەدى.
دجەيمس چەرچۆاردتىڭ ەرلىگى
كۇندەردىڭ كۇنىندە شۋمەرتانۋ (شۋمەرولوگيا), اسسيرياتانۋ (اسسيرولوگيا) دەگەن ىلىمدەردىڭ بار ەكەنى، ادامزات تاريحى جوعارىدا اتى اتالعان كارل ياسپەرس بەلگىلەپ بەرگەن 5 مىڭ جىلدىق مەرزىمدى قاناعات ەتە المايتىندىعى، ول شەكتەن باياعىدا ءوتىپ كەتكەندىگى ايان بولدى. سونداي-اق ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «از ي يا» كىتابى جارىق كورگەننەن كەيىن قازاقتاردىڭ شۋمەرتانۋمەن اينالىسۋعا حاقىسى جوق ەكەنى جانە ايان بولدى. شاماسى، عالىمنىڭ قولىندا بايىرعى قاڭلى (سكيف) مەن اسسيريا، قاڭلى مەن بابىلدىڭ اراقاتىناسى تاريحىنا قاتىستى مول مالىمەت بولعان. الايدا «از ي يا»-دان كەيىن رەسەي عالىمدارى باستاعان لاڭنىڭ اسەرىنەن، كەسىرىنەن، قازاقستاندا 37 جىلدىڭ ەلەسى قايتا تىرىلگەندەي بولدى. وداقتىق جانە قازاقستاندىق باسپالاردان شىعايىن دەپ جاتقان قانشاما كىتاپتار توقتاتىلىپ، قايىرا تسەنزۋرادان وتكىزىلدى. ارينە، ول مالىمەت جەردە قالعان جوق، اقىننىڭ «قىش كىتاپ» («گلينيانايا كنيگا») اتتى ايگىلى پوەماسىنا وزەك بولدى. بىراق ءبارىبىر، وقي بىلەتىن ادامعا، سيۋجەتتە كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر داستانعا سىيماي لاقىلداپ توگىلىپ جاتقانى، عىلىم بولا الماعاندىقتان، امالسىز كوركەم شىعارماعا اينالعاندىعى ايقايلاپ كورىنىپ تۇرار ەدى. كەيىننەن زاڭدى-زاڭسىز جولدارمەن تاعى دا قانشاما مالىمەتكە قول جەتكىزدىك. سودان سوڭ سوۆەت حالقىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋىن ءبىر عاسىرعا، ال قازاق ويىنىڭ جەتىلۋىن كەم دەگەندە ەكى جارىم-ءۇش عاسىرعا كەشەۋىلدەتكەن «تەمىر پەردە» قۇلاعاننان كەيىن، باتىستان وزىق ادەبيەت كەلدى. اعىلشىننىڭ بەلگىلى عالىمى دجەيمس چەرچۆاردتىڭ ەڭبەكتەرىمەن وسى كەزدە تانىسىپ ەدىم. ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارى يندياداعى اعىلشىننىڭ وتارلىق ارمياسىنىڭ وفيتسەرى دجەيمس چەرچۆارد سول جەردەگى عيباداتحانالاردىڭ بىرىندە ۇمىتىلىپ كەتكەن كونە جازۋمەن جازىلعان قىش كىتاپتارعا جولىعادى. وسىدان باستاپ د.چەرچۆارد جەر بەتىندە بولعان، كەيىننەن جويىلىپ كەتكەن كونە وركەنيەتتەردىڭ تاريحىمەن اينالىسادى. ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن بۇكىل حح عاسىر بويى باتىس الەۋمەتىنىڭ عىلىمي حرەستوماتيالارىنىڭ ءبىرى بولعان، عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى ارادا كەم دەگەندە 130 جىل وتكەندە بىزگە ازەر جەتىپ وتىر. مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، مەنىڭ زامانداسىم بولساڭىز – ءوزىڭىز كورگەن، ال باعىڭىزعا قاراي دۇنيەگە كەيىن كەلگەن بولساڭىز، وندا ءوزىڭىز كورمەگەن، بۇگىندە وتكەن تاريحقا اينالعان سوۆەت قوعامى مەن ونىڭ عىلىم-ءبىلىمىنىڭ سيقى وسىنداي ەدى. سونىمەن، اڭگىمە، د.چەرچۆاردتىڭ باستى ەڭبەگى – «كونە كونتينەنت مۋ» («درەۆني كونتينەنت مۋ») كىتابى جايىندا. بۇگىندە ات توبەلىندەي از عالىمدار توبى عانا بىلەتىن، سانسكريتتەن دە ارعى، ەڭ كونە جازۋمەن جازىلعان قىش، تاس كىتاپتاردى تىرنەكتەي زەرتتەگەن، تاعى دا قانشاما قوسالقى مالىمەتتەردى قاتىستىرعان عالىم اقىرسوڭىندا تاڭعاجايىپ تۇجىرىمعا كەلگەن. بۇل تۇجىرىم بويىنشا تىنىق مۇحيتتا، قازىرگى مۇحيتستان (وكەانيا) جەرىندە الىپ قۇرلىق (كونتينەنت) بولعان. قۇرلىق گونولۋلۋ مەن گاۆاي ارالدارىنان وڭتۇستىككە فيدجي ارالىنا قاراي 5 مىڭ ميلگە (1 ميل – 1,6 كيلومەتر), قازىرگى پالاۋ ارالىنان شىعىسقا، فرانتسۋز پولينەزياسى، تۋاموتۋ ارالدارىنا قاراي 3 مىڭ ميلگە سوزىلىپ جاتىپتى. الەمدىك كارتاعا قاراساڭىز جاڭا گۆينەيا مەن اۆستراليا جانە سول مۇحيتستاننىڭ ءار جەرىندە شاشىراپ جاتقان سانسىز ارالدار وسى ۇلان-عايىر كونتينەنتتىڭ امان قالعان بولشەكتەرى، سىنىقتارى ما دەپ قالاسىز. مىنەكەي، الەمدىك عىلىم تاريحي جادىگەر دەپ كوپ مويىنداعىسى كەلمەيتىن وسى قىش كىتاپتاردا ايتىلعانداي، اتالعان قۇرلىقتا وسىدان 50 مىڭ جىل بۇرىن ادامدىق تىرشىلىك باستالىپتى. كىتاپتاردا بۇل ماتەريك مۋ دەپ اتالادى. دامي كەلە، وركەندەي كەلە بۇل قۇرلىق بۇكىل الەمگە ءوزىنىڭ ۇستەمدىگىن ورناتادى. حالقىنىڭ سانى وسە كەلە 60 ميلليونعا جەتىپتى. ساناسى وتە بيىك وركەنيەت جەر بەتىندە يماندى، ادىلەتتى زامان ورناتادى. ەسكى جادىگەرلەردە كوپ ايتىلاتىن، ادامزات باسىنان ءوتىپ كەتكەن ۇجماقتاي التىن زامان وسى ەكەن. قۇرلىق، اراسى تار بۇعازدارمەن بولىنگەن ءۇش ارالدان تۇرادى ەكەن، وسى ءۇش الىپ ارالدا نەگىزگى جەتى ۇلكەن قالالار مەن اۋىلدار بولعان. قۇرلىق تۇتاستاي اسا بيىك ەمەس توبەلەردەن تۇرادى ەكەن، تروپيكالىق ىقىلىمدا تۇرعاندىقتان قالىڭ جىنىس ورمان، ساي-سالا سىلدىراپ اققان بۇلاق، قيسابى جوق وزەن مەن كول، يگەرىلگەن جەردە تاڭعاجايىپ ميۋا، حوش ءيىستى گۇلدەر. ادام مەيىرىمدى، قوعام مەيىرىمدى بولعاننان كەيىن دالانىڭ تاعى اڭدارى ەش سەسكەنبەي ءۇي مالىمەن قاتار جايىلادى. الەۋمەت وتە ءبىلىمدى بولعان. اسىرەسە، استرونوميا، ساۋلەت ونەرى، ماتەماتيكا، تەڭىزشىلىك بيىك دەڭگەيدە دامىعان. بۇگىنگى زاماندا الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە قالاي ەسەپتەلىنىپ، قالاي سالىنعانى بەلگىسىز زاڭعار عيماراتتار، پيراميدالار، تاعى دا تولىپ جاتقان قۇرىلىستار، سول ۇلى وركەنيەتتىڭ بىزگە جەتكەن جۇرناقتارى دەيدى عالىم. البەتتە، دجەيمس چەرچۆارد اعىلشىن بولعاندىقتان، قانىنا تارتپاي تۇرمايدى. مۋ كونتينەنتىنىڭ حالقى نەگىزىنەن اق ءناسىل ەدى، بىراق سونىمەن قاتار سارى، قوڭىر، قارا ءناسىلدىڭ وكىلدەرى دە بولدى دەپ جازادى عالىم. التىنمەن اپتاپ، اسىل تاسپەن بەزەندىرىلگەن الىپ سارايلار العاش وسى قۇرلىقتا سالىنعان، الەمدى شارلايتىن الىپ كەمەلەر العاش وسى قۇرلىقتا جاسالعان. ناسىلشىلدىك، ادامدى كەمسىتۋ اتىمەن جوق، سول سەبەپتى يمپەريانىڭ قاي سالادا جەتكەن جەتىستىگى بولسا دا بۇكىل الەمگە، بارلىق ادامزاتقا ورتاق (جانە، د.چەرچۆاردتىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك، سەبەبى، مۇحيتستان ارالدارىنىڭ قازىرگى تۇرعىندارى شىنىندا دا قان، گەن جاعىنان اق ناسىلگە وتە جاقىن ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر). الەم ءبىر عانا بيلىككە مويىنسۇنعان، ءبىر عانا يمپەراتورعا باعىنعان. ول كەزدە پلانەتادا يگەرىلمەگەن جەر بولماپتى. جەر شارىندا قانشا توپىراق بار، قانشا جۇرت بار – بارلىعى دا ەسەپتە. («اشىلماعان جەر»، «جاڭا جەر» – بۇل حV عاسىردا ەۋروپا تەڭىزشىلىگى وركەندەپ، اق ءناسىل گەوگرافيانى مەڭگەرىپ، جەر شارىن قايتا تاني باستاعاندا پايدا بولعان تەرميندەر). يمپەريانىڭ قۇرامىندا قانشا ءتۇرلى ءناسىل، حالىق بار – بارلىعى دا تەڭ حۇقىقتى. ول كەزدەگى يمپەريانىڭ كولونياسى ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزداعى وتار ەمەس. ول كەزدەگى ءدىننىڭ اسىلدىعىن، دۇنيەتانىمنىڭ تازالىعىن اينا-قاتەسىز بەينەلەي الاتىن تەرمين تابۋ قيىن. ءبىز ويلانىپ وتىرىپ (جانە قينالا وتىرىپ) سول ىقىلىم زامانداعى ادامدىق مادەنيەتكە ەڭ جاقىن كەلەدى-اۋ دەپ «ەكولوگيالىق سانا» دەگەن انىقتامانى تاڭداپ الدىق. بۇل تەرميندى قازىرگى ۇعىمدا، ياعني ادامنىڭ تابيعاتقا، قورشاعان ورتاعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى ماعىناسىندا ەمەس، اسا كەڭ ماعىنادا تۇسىنگەن ابزال. «ادام ناسىلدەرى عانا ەمەس، ادام مەن حايۋانات، ادام مەن وسىمدىك – بارلىعىنىڭ حۇقىعى تەڭ، سەبەبى بارلىعىن قۇداي جاراتقان». مىنە، قىسقاشالاپ ايتقاندا، د.چەرچۆارد اڭگىمە ەتىپ وتىرعان، وسىدان ەلۋ مىڭ جىل بۇرىن تىرشىلىك كەشكەن قوعامنىڭ ۇستانعان نەگىزگى ۇستانىمى وسى. ول كەزدەگى كولونيا-يمپەريانىڭ قامقورلىعىنداعى جۇرت دەگەندى بىلدىرەدى. كەزى كەلەدى، كولونيا ەسەيىپ، ءوزىن-ءوزى بيلەي الاتىن دارەجەگە جەتكەندە يمپەريادان ءبولىنىپ شىعادى. الايدا، جاڭا ەگەمەندىك، يمپەريادان ەنشىسىن الىپ بولەك شىققانىمەن ادامدىق قوعامنان بولەك كەتپەيدى. كولونيانىڭ جەرىندە دە بۇكىل يمپەرياعا ورتاق، ەڭ اۋەلى جانە ەڭ سوڭىندا، ياعني باسىنان اياعىنا دەيىن ادامشىلىققا، ەكولوگيالىق ساناعا نەگىزدەلگەن زاڭدار ءجۇرىپ تۇرادى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل كەزەڭ، ادامزاتتىڭ ەڭ كونە جادىگەرلەرىندە «التىن عاسىر»، «التىن زامان» دەگەن اتپەن قالىپتى.
قۇرلىقتىڭ كۇيرەۋى
مۋ كونتينەنتى قالاي كۇيرەدى، تاڭعاجايىپ، ەرتەگىدەي الەۋمەت ادامزات تاريحىنان قالاي كەتتى، كونە جادىگەرلەردە كوپ ايتىلعان الىپ قۇرلىق بۇگىنگى كارتالاردا نەگە جوق، ەندى شاما-شارقىمىزشا وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسايىق. بۇگىنگى تاريح عىلىمى كارل ياسپەرس كەزىندە بەلگىلەپ بەرگەن 5 مىڭ جىلدىق ۋاقىت كەڭىستىگىندە ورىستەدى. ال بۇل مەرزىمدە ادامزاتتىڭ ەسىندە قالاتىنداي بۇكىلپلانەتالىق اپات بولا قويماعان سياقتى. بولا قالعان كۇننىڭ وزىندە ول اپات ەسەپكە الىنباس ەدى، سەبەبى اپاتتار تەورياسى، چ.دارۆين قالىپتاستىرعان، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن بىرتىندەپ دامۋ تەورياسىنا قايشى كەلەدى. د.چەرچۆارد جانە تاعى باسقا عالىمدار قالىپتاستىرعان بۇل تەوريا ادامزات تاريحىن جەردىڭ گەولوگيالىق تاريحىمەن بايلانىستا قارايدى، سول سەبەپتى بۇگىنگى عىلىم جاۋاپ بەرە المايتىن كوپتەگەن ساۋالدارعا اتالمىش تەوريا عانا جاۋاپ بەرە الادى. جەر بەتىندە كەزدەسەتىن فەنومەنالدىك ارتەفاكتاردىڭ شىعۋ تەگىن دارۆينيزم تۇسىنە المايدى. جانە ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. مىسالى، ادامنىڭ ەتىن قورەك ەتەتىن، دامۋدىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىندا تۇرعان ءبىر تايپا تابىلدى دەيىك. سول تابىلعان جەرىن اتام زاماننان بەرى، مىڭداعان جىلدار بويى مەكەندەگەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە عالىمدار، تايپانىڭ جەرىنەن الىپ پيراميدا، نەمەسە اسىل تاسپەن بەزەندىرىلگەن سالتاناتتى سارايدىڭ سىنىقتارىن تابادى. بۇنداي سارايدى تۋرعىزۋ بۇگىنگى تەحنيكانىڭ قولىنان كەلۋى دە مۇمكىن، كەلمەۋى دە مۇمكىن. ال ەندى وسى ساراي مەن پيراميدا نەمەسە تابىلعان باسقا قۇرىلىستىڭ تابيعاتىنان تانىلىپ تۇرعان وركەنيەتتىڭ دەڭگەيىن جەر يەسى – جابايى تايپانىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن سالىستىرىپ كورىڭىز. ارينە، سالعاستىرا المايمىز، سەبەبى، اراسى جەر مەن كوكتەي. ال اپاتتار تەورياسى، (عىلىمي تىلدە «كاتاستروفيزم تەورياسى» – «تەوريا كاتاستروف»، «تەوريا كاتاستروفيزما») سالعاستىرىپ تۇسىندىرە الادى، سەبەبى، وركەنيەتتىڭ، جاراتىلىس قۇبىلىستارىمەن بىرگە ىلگەرىندى-كەيىندى داميتىنىن باسشىلىققا الادى. وسى كۇنى بىرقاتار عالىمدار (مىسالى يممانۋيل ۆەليكوۆسكي) بيبليادا ايتىلاتىن اقىرزامان سۋرەتتەرىنىڭ قيامەت سۋرەتتەرى ەكەنىنە كۇمان كەلتىرەدى. بۇنداي سۇمدىق كورىنىستى، ادام ءوز بەتىنشە تۇرىپ ەلەستەتە المايدى، اقىرزامان تۋرالى سول اقىرزاماندى كوزبەن كورگەن ادام عانا جازا الادى دەيدى ي.ۆەليكوۆسكي. دەمەك، ەنجىلدىڭ پايعامبارلارى، جەر بەتىندە بولعان عارىشتىق اپاتتاردىڭ ءبىرىنىڭ نەمەسە بىرنەشەۋىنىڭ كۋاسى بولعان. مۋ كونتينەنتىنىڭ جويىلۋىن سونداي عارىشتىق اپاتتىڭ ءبىرى دەپ قاراڭىز، د.چەرچۆارد كەلتىرگەن كونە جادىگەرلەردىڭ ايتىسىندا مۋ ەكى اپاتقا ۇرىنعان. العاشىندا بۇكىل قۇرلىق بىرنەشە رەت سىلكىنىپ بارىپ توقتاعان. ارينە، قانشاما قالالار، الىپ سارايلار، تاعى قانشاما قۇرىلىستار قيراعان. كونتينەتتىڭ حالقى قيراعاننىڭ بارلىعىن قالىپقا كەلتىرەدى دە، وسىمەن تىنىم تابادى. اپات قايتالانۋى مۇمكىن، كەلەسى اپات اقىرزامان بولۋى مۇمكىن، قۇرلىق جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن وي ەشكىمنىڭ باسىنا كەلمەسە كەرەك. سونىمەن ۋاقىت ءوتىپ، العاشقى ءزىلزالا ۇمىتىلىپ ەرتەگىگە اينالعاندا ەكىنشى جانە سوڭعى اپات باستالادى. عالىم كەلتىرگەن «تروان مانۋسكريپتى»، «كورتەستىڭ كودەكسى»، «لحاسانىڭ شەجىرەسى» سياقتى كونە جادىگەرلەر كونتينەنتتىڭ تۇبىنە جەتكەن اپاتتى بىلاي سۋرەتتەيدى: «بۇكىل قۇرلىق ورنىنان كوتەرىلىپ تولقىندا تۇرعانداي شايقالدى. جەر داۋىل كەزىندەگى اعاشتىڭ جاپىراعىنداي قالتىرادى. التىن سارايلار مەن عيباداتحانالار، ەسكەرتكىشتەر وپىرىلا قۇلادى. قالالار تاۋ-تاۋ ۇيىندىگە اينالدى»، «مىڭداعان ادامداردىڭ ءولىم الدىنداعى ايقايىنان قۇلاق تۇندى. بارلىعى التىن ساراي مەن عيباداتحانادان پانا ىزدەدى، الايدا جەردىڭ جارىعىنان شىققان ورتتەن قاشىپ، قايىرا دالاعا شىقتى. ادامدار قولدارىن جايىپ، «قۇتقارا كور ءبىزدى، مۋ!» دەپ جالبارىندى». «ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە الىپ قۇرلىق بولەك-بولەك سىنىپ، كۇندەي كۇركىرەپ مۇحيتقا باتتى. تۇتاستاي ءورت العان كونتينەنت جاحاننامنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاي بەردى»، «ءورت بارلىعىن جالمادى. مۋ، جانە ونىڭ 64 ميلليون تۇرعىنى قۇرباندىققا شالىنىپ كەتە باردى». قۇرلىق جويىلعانان كەيىن، ەندى جاڭا ءزىلزالا كەلدى. ول – سەكسەن ميلليون شارشى كيلومەتر سۋ، بۇكىل تىنىق مۇحيت ەدى. جان-جاقتان قاۋمالاعان سۋ، اسپانمەن تالاسقان الىپ تولقىندار ءبىر كەزدەگى ۇلى وركەنيەتتىڭ ورتا تۇسىنا كەلىپ، ءبىر-بىرىنە شاپشىپ بارىپ تىنىم تاۋىپتى. «باقىتسىز قۇرلىق، ادام اتتى ماحلۇقاتتىڭ العاشقى وتانى، ءوزىنىڭ بايتاق شاھارلارىمەن، التىن سارايلارىمەن، بارلىق ونەرىمەن، بىلىمىمەن كورگەن تۇسكە اينالدى» دەپ جازادى د.چەرچۆارد. ال ەندى وسى جويقىن اپاتتان امان قالعاندار بار ما ەدى؟ بار بولسا، ولاردىڭ تاعدىرلارى نە بولدى؟ د.چەرچۆارد بۇل تۋراسىندا بىلاي دەيدى: «اپاتتان امان قالعاندار ماڭايداعى ارالدار مەن ارحيپەلاگتاردى پانالادى. ءبىر-اق كۇندە بارلىعىنان ايرىلعان بۇلاردىڭ قولىندا ەشتەڭە جوق ەدى. ءىس جاراتاتىن سايمان دا، كيىم دە، جەيتىن اس تا، ەشتەڭە دە جوق. تەك قانا تۇلاقتاي جەر مەن شەتسىز-شەكسىز مۇحيت. ولاردىڭ بويىن بيلەگەن ۇرەي مەن ءتۇڭىلىستى ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. وركەنيەتتىڭ بار بازارى جويىلدى. ەندى نە قالدى؟ قاراپ وتىرىپ اشتان ءولۋ. مىڭداعان شاقىرىم جەردە قالعان بۇرىنعى كولونيالارعا ءجۇزىپ باراتىن كەمە دە، قايىق تا، سال دا جوق. كوپ ادامنىڭ، اپات اسەرىنەن جىندانىپ كەتكەنىنە ەشقانداي كۇمان جوق، باسقالارى تەزىرەك ءولىم تىلەدى. سەبەبى، ءولىم ازاپتان قۇتقارادى. بۇلار ءۇشىن ءتىرى قالۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار ەدى. ول – كاننيباليزمگە بارۋ، ياعني، ءبىر-ءبىرىنىڭ ەتىن قورەك ەتۋ. وسىلايشا اسا بيىك دامىعان وركەنيەت وكىلدەرى جابايىلىقتىڭ ەڭ تومەنگى دەڭگەيىنە ءتۇستى. وركەنيەتتى ادامنىڭ بۇنداي استان العاشىندا جيىركەنگەنىنە ەشقانداي كۇمان جوق، سوندىقتان ولاردىڭ كوبى اتالعان جاحيلدىككە بارماي اشتان ءولدى دەپ سەنەيىك. الايدا، عاسىردان عاسىر ءوتتى، ۇرپاقتار ءبىرىن-ءبىرى توقتاۋسىز الماستىردى. وسىلايشا ارالداردىڭ بەيباق تۇرعىندارى جابايىلىقتىڭ تۇڭعيىعىنا باتا بەردى. دىنمەن تياناقتالعان، ۇرپاقتان ۇرپاققا وتكەن ىزگى داستۇرلەر اقىرىندا تولىقتاي ۇمىتىلدى. ادام ساناسىنان كونە ابىروي مەن كىسىلىك ءوشتى. مۋ دەپ اتالاتىن ۇلى قۇرلىقتىڭ كولونيالارى مەتروپوليانىڭ وركەنيەت جەتىستىكتەرىن تاعى ءبىراز ۋاقىت جوعالتپاي ۇستاپ تۇردى، الايدا يمپەريانىڭ قامقورلىعى تيىلعاننان كەيىن، اقىرىنداپ ولار دا ازىپ-توزدى، اقىرىندا جەر بەتىنەن جويىلدى. ال كونە وركەنيەتتىڭ، ولگەن وركەنيەتتىڭ جۇرتىندا جاڭا وركەنيەتتەر پايدا بولدى». بۇل جەردە د.چەرچۆارد، مۇحيتستاننىڭ كوپتەگەن ارالدارىن مەكەندەگەن، گەن تۇرعىسىنان اق ناسىلگە جاقىن، الايدا تاس داۋىرىندەگى جابايىلىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تايپالار، اقيقاتىندا، باياعى جوعارى دامىعان وركەنيەتتىڭ، مۋ دەپ اتالاتىن ۇلى يمپەريانىڭ مۇراگەرلەرى دەگەندى ايتىپ وتىر. دجەيمس چەرچۆارد بۇل جاڭالىقتى ءحىح عاسىردا اشتى. ارادا عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. ارينە، جاراتىلىستانۋ عىلىمى وسىنداي ۇزاق ۋاقىت بارىسىندا ءبىر ورنىندا تۇرعان جوق. دامىدى. تەحنيكانىڭ ەڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىن پايدالاندى، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. بۇگىندە جاراتىلىستانۋ عىلىمى، تاريح عىلىمى د.چەرچۆارد سياقتى پيونەرلەردىڭ ايتقاندارىن، وتكەن عاسىردا كۇپىرلىك بولىپ سانالعان ويلارىن جارىم-جارتىلاي بولسا دا مويىنداپ وتىر. توپانعا دەيىنگى كونە وركەنيەتتەردى زەرتتەگەن عالىمدار، دجەيمس چەرچۆاردپەن ءبىر ماسەلەدە عانا كەلىسە المايدى. د.چەرچۆاردتىڭ قاتەسى – ءبىر كونتينەنتتىڭ اپاتىن بۇكىلالەمدىك اپاتتان ءبولىپ قاراۋىندا. ەگەردە مۋ كونتينەنتىنىڭ جويىلۋى جەرگىلىكتى اپات بولاتىن بولسا، وندا ءبارى دە باسقاشا بولار ەدى. اپاتتان كەيىن اپتا وتپەي، يمپەريامەن ەكى اراداعى قاتىناستىڭ ۇزىلگەنىنەن، كۇندەلىكتى پاسساجيرلەر مەن ءتۇرلى تاۋار تاسىعان كەمەلەردىڭ كەلۋى ساپ تىيىلعانىنان سەكەم العان، يمپەريانىڭ باسقا جەرلەرىنىڭ، كولونيالاردىڭ تۇرعىندارى، نە بولعانىن دەرەۋ انىقتاۋعا تىرىسار ەدى. بولعان جايعا قانعاننان كەيىن ءتىرى قالعان ادامداردى تاسىپ الىپ كەتەر ەدى. نەمەسە، باسقاشا ايتاتىن بولساق، د.چەرچۆارد ايتقان، «مۇحيتستان ارالىنداعى جابايى قوعام» پايدا بولماس ەدى. ۇلى عالىم وسى جەردەن عانا سۇرىنگەن. ول ايتقان، جوعارى وركەنيەتتى مۋ كونتينەنتى ادامدارىنىڭ مۇحيتستان ارالدارىنا جەتىپ، سول جەردە جابايىلانىپ پريميتيۆ دەڭگەيگە ءتۇسۋى ءبىر عانا جاعدايدا – الەمدىك اپات بۇكىل ادامزاتتى جالماعاندا عانا مۇمكىن. وسىلاي بولعاندا عانا، قۇرلىقتاردىڭ بارلىعى كۇيرەپ، ادامدار ءبىر-ءبىرىن قۇتقارماق تۇگىلى باسىمەن قايعى بولىپ كەتكەندە عانا، وسىنداي دامىعان وركەنيەت ىزدەۋسىز قالادى. ياعني، د،چەرچۆارد ءوز ەركىنەن تىس، بۇكىل الەمدى قيراتىپ، جايپاپ وتكەن، وركەنيەت اتاۋلىنى جويعان ۇلى اپات – توپانعا كەلىپ تىرەلگەن. الايدا، قولىنداعى مالىمەت جەتىمسىز بولعاندىقتان ۇلكەن تۇجىرىمدارعا بارا الماعان. ەندى اڭگىمەمىزدىڭ باسىنداعى قازاق كۇنتىزبەسىنە قايتىپ كەلەيىك.
كونە ەلدىك
د.چەرچۆارد قىتايدىڭ جىلناماسىنا سىلتەمە جاساپ وتىرىپ ارعى تۇرىكتەر وركەنيەتى وسىدان 17 000 جىل بۇرىن ءوزىنىڭ شىڭىنا جەتتى دەيدى. ارعى تۇرىك يمپەرياسى مۋدىڭ باس كولونياسى ەكەن. دجەيمس چەرچۆارد كەلتىرگەن كارتادا يمپەرياسىنىڭ جەرى ءبىزدىڭ، ياعني تۇرىك حالىقتارىنىڭ وتانى – ەۋرازيانى الىپ جاتىر. جەرى دە، اتى دا بىزدىكى. ياعني، ارعى تۇرىك يمپەرياسى – ءبىزدىڭ بابالارىمىز قۇرعان كونە ەلدىك. 17000 جىل… ارينە، اقىلعا سيمايدى. بىراق، ءبىزدىڭ بۇگىنگى اقىلىمىزعا عانا. سوۆەت زامانىندا ءبىزدىڭ جازبا تاريحي عىلىمىمىز قايىرا جاڭعىرا باستادى. وسى جاڭادان دۇنيەگە كەلگەن، نەمەسە قايىرا دۇنيەگە كەلگەن تاريحي عىلىم قالت ەتپەيتىن قاداعالاۋدا بولدى. وسى كەزدە، توتاليتارلىق تاريح، سانانىڭ ەزگىسى اسەرىنەن ءبىز «ءجۇز جىلدىق»، «ەكى ءجۇز جىلدىق»، «ءۇش ءجۇز جىلدىق» دەگەن «تاريحتارعا» ۇيرەندىك. ءبىزدى وسىعان ۇيرەتتى. ودان ارىعا بارۋعا بولمايدى. ءتىپتى، قازاق ورداسىنىڭ بەس عاسىرلىق تاريحىنىڭ ءوزىن بىزگە قيمايتىن. ال توڭىرەكتەگى قىتاي، يران، ينديا، مىسىر، قيىر شىعىس جۇرتتارى ونداعان مىڭ جىلدىق تاريحتارىن ايتىپ وتىرادى. جانە ولارعا الەمدىك عىلىمنىڭ مويىنداعان-مويىنداماعانىنىڭ كەرەگى جوق. ەڭ باستىسى – سول جەردە تۇرىپ جاتقان حالىق ءوز تاريحىنا سەنسە بولدى. ارعى تۇرىك يمپەرياسى، د.چەرچۆاردتىڭ ايتىسىندا تىنىق مۇحيتتان باستاپ باتىس ەۋروپاعا دەيىنگى، وڭتۇستىكتە ينديا، بيرما مەن پارسىدان سولتۇستىكتە سىبىرگە دەيىنگى جەردى الىپ جاتىپتى. ءسىبىر جاقتاعى انىق شەكاراسى بەلگىسىز، الايدا وڭتۇستىك سىبىردەن ارعى تۇرىك قالالارىنىڭ جۇرتتارى تابىلعان. كونە ينديانىڭ جادىگەرلەرىندە ولاردىڭ ورتالىق ەۋروپانى جاۋلاپ يرلاندياعا دەيىن، باتىس پەن وڭتۇستىك تاراپتا قازىرگى فرانتسيا، يسپانيا جانە بالكان تۇبەگىنە دەيىن جەتكەنى ايتىلادى. ەۋرازيادا ادام ءناسىلىنىڭ پايدا بولۋىن تياناقتايتىن ارحەولوگيالىق مالىمەتتەر، اقيقاتىندا، ارعى تۇرىكتەردىڭ ەۋروپاعا جىلجۋىنىڭ، ەۋروپانى جاۋلاۋىنىڭ تاريحي كۋالىكتەرى بولىپ تابىلادى، دەپ جازادى د.چەرچۆارد. «ارعى تۇرىكتەردىڭ تاريحى – اريلەردىڭ تاريحى، ولاردىڭ استاناسى قازىرگى گوبي شولىندەگى حارا-حوتو. ارعى تۇرىك يمپەرياسى كەزىندە قازىرگى گوبي ءشول ەمەس – جازىل جازيرا ابات ولكە ەكەن. ارعى تۇرىكتەر بيىك وركەنيەتكە جەتتى، استرولوگيا، تاۋ-كەن ءىسى، توقىما ءوندىرىس، ساۋلەت، ماتەماتيكا، اۋىلشارۋشىلىق، جازۋ-سىزۋ، مەديتسينا – وسىنىڭ ءبارى ارعى تۇرىكتەردە بولدى. جىبەك پەن باسقا ماتا، تەرى، اعاش پەن مەتاللدان ءتۇرلى اشەكەي، التىن، كۇمىس، قولا، قىش مۇسىندەردى جاساۋدى، ارعى تۇرىكتەر ايگىلى مىسىر وركەنيەتىنەن كوپ بۇرىن ۇيرەنگەن. ارعى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ ءبىر بولىگى مۋ كونتينەنتى سۋعا باتاردان بۇرىن، ال قالعان بولىگى باس قۇرلىقتان كەيىن جويىلدى. پرجەۆالسكيدىڭ سۇيىكتى شاكىرتى، پروفەسسور پ.ك.كوزلوۆ، حارا-حوتو توڭىرەگىندە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، 18 مەتر تەرەڭدىكتە تاڭعاجايىپ قازىناعا تاپ بولعان. بۇل قازىنانى الماق تۇگىلى قول تيگىزۋگە رۇقسات بەرمەگەننەن كەيىن، ول، فوتوعا ءتۇسىرىپ العان. «ساندي امەريكان» جۋرنالىنىڭ رۇقساتىمەن مەن بۇل فوتوسۋرەتتەرگە قول جەتكىزدىم. وسى فوتوسۋرەتتەردىڭ ەكەۋىن كىتابىمدا جاريالاپ وتىرمىن، سەبەبى بۇل – سيمۆولعا تولى بەدەر» دەيدى عالىم. «بۇل سۋرەتتەگى زاتتاردىڭ 17-189 مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەنىنە مەنىڭ ەشقانداي كۇمانىم جوق. ءبىرىنشى فوتوگرافيادا جىبەككە سالىنعان سۋرەت تۇر; ايەل پاتشا مەن ونىڭ جۇبايى. اۋەلى ايەل پاتشانىڭ بويىنداعى سيمۆوليكانى زەردەلەيىك. باسىنا كيگەنى ءۇش ايىر ءتاج. ءتاجدىڭ ورتاسىندا – ءۇش ساۋلەلى شەڭبەر. پاتشانىڭ ارتىندا ۇلكەن شەڭبەر – كۇن، جەلكەسىندە كىشىرەك شەڭبەر – كىشى كۇن تۇر. ۇلكەن شەڭبەر – باس پاتشالىق مۋ، كىشى شەڭبەر – ارعى تۇرىك يمپەرياسى. پاتشانىڭ سول قولىندا ءۇش ايىر اسا. ءۇش ايىر – ىلكى وتان، مۋدىڭ سيمۆولى. پاتشا، ىلكى وتاننىڭ سيمۆولى – قاۋىزى الاقانداي اشىلعان قاسيەتتى لوتوس گۇلىنىڭ ۇستىندە وتىر. بۇل، پاتشانىڭ التىن تاعى مەن قولىنداعى بيلىكتىڭ ىلكى وتاننان، باس پاتشالىق مۋدان تامىر تارتاتىنىن كورسەتەتىن سيمۆول. پاتشانىڭ جۇبايىندا بۇل سيمۆولدار جوق. الايدا، ونىڭ باسىنداعى ءتاجدىڭ ءۇش ايىر بولىپ كەلۋى – بۇل دا ىلكى وتاننىڭ سان ارقىلى بەينەلەنەتىن سيمۆولى. كوزلوۆ بىرنەشە اسانىڭ سۋرەتىن تۇسىرگەن. ءبىزدىڭ كىتابىمىزدا كەلتىرىلگەن ەكىنشى سۋرەتتەگى اساتاياقتىڭ، ايەل پاتشانىڭ قولىنداعى اساتاياقتان ايىرماسى بار; بۇل كەيىنگى ۆاريانت، بىراق سيمۆوليكا سول بۇرىنعى كۇيىندە قالعان. اساتاياقتىڭ جوعارى جاقتارى ءۇش ايىر بولىپ كەلەدى. ءۇش – ىلكى وتاننىڭ ساندىق سيمۆولى. سونىمەن، ازيا، امەريكا، وڭتۇستىك تەڭىزدەردىڭ ارالدارى مەن جاڭا زەلانديانىڭ سيمۆوليكاسى سول جەردى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ اڭىزدارىمەن استاس كەلەدى ەكەن. بۇدان ارتىق، انىق، بۇدان نانىمدى كۋالىك تابۋعا بولار ما ەدى؟ كىم بىلەدى. ول ءۇشىن كونە بابالارىمىزدى كوردەن تۇرعىزىپ، مۋ كونتينەنتىنىڭ تاعدىرىن ءوز اۋىزدارىنان ايتقىزۋىمىز كەرەك شىعار» دەپ قورىتادى بۇل تاراۋدى د.چەرچۆارد. ارعى تۇرىك يمپەرياسى قالاي كۇيرەدى؟ توپاننىڭ تاريحىن زەرتتەيتىن عالىمدار بۇل كۇندە ءبىر پىكىرگە كەلگەن. ءبىز «توپان سۋى» دەپ اتايتىن، الەمدىك وركەنيەتتى كۇيرەتىپ، بۇكىل ادامزات بالاسىن كەرى – جاحيلدىككە قاراي اپارىپ تاستاعان پلانەتارلىق اپات وسىدان 11500 جىل بۇرىن بولعان. ولاي بولسا ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىز اپاتتان 4700 جىل بۇرىن باستالعان. الايدا، د.چەرچۆارد قىتاي مالىمەتتەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسى وسىدان 17000 جىل بۇرىن وركەنيەتتىڭ شىڭىنا شىققان دەيدى. يمپەريانىڭ، باس بيلىك، مۋ كونتينەنتىندەگى ورتالىق وكىمەتتەن قاشان ەگەمەندىك الىپ شىققانى بەلگىسىز. 16200 جىلدىق كۇنتىزبە ارعى تۇرىك وركەنيەتى گۇلدەنگەن كەزدەن سەگىز (8) عاسىر بەرى جاتىر. وسى سەگىز عاسىردا نە بولدى، ونى ءبىز بىلمەيمىز. جانە جورامالداي دا المايمىز. بىلەتىنىمىز، قانداي دا بولماسىن جىل ساناۋ، كۇنتىزبە، الدەبىر ۇلى وقيعادان باستالادى. مىسالى، قازىرگى جىل ساناۋ ايسا عالايىسسالامنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جىلىنان باستالادى. سودان بەرى 2013 جىل ءوتىپتى. مۇسىلمان جىل ساناۋى مۇحامەد پايعامباردىڭ ءمادينادان مەكەگە وتكەن جىلىنان باستالادى. سودان بەرى 1434 جىل ءوتىپتى. ال وسىدان 16200 جىل بۇرىن ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسىندا نە بولدى، ونى، ەگەردە اياق استىنان ءبىر جازبا مالىمەت تابىلا قالماسا، قۇداي عانا بىلەدى دەيمىز. قولىمىزدا قازاقتىڭ ەسەپشى قاريالارىنىڭ اۋىزشا ايتقان مالىمەتى عانا بار. بولدى. بىراق، ەسەسىنە، كونە وركەنيەتتەر جايىنداعى، بايىرعى جادىگەر ورتالىقتارىنان تابىلىپ جاتقان مالىمەت ۇشان-تەڭىز. وسى مالىمەتتەردى بايىپتاي زەردەلەپ، باتىستىڭ جاراتىلىستانۋشى، تاريحشى عالىمدارىنىڭ جازعان ەڭبەكتەرى دە قۇدايعا شۇكىر، جەتەرلىك. مىنە، وسى جەردە ءبىز، بايىرعى مادەنيەتتىڭ ءوزىن بولماسا دا، كوزىن كورگەندەردى كورىپ وتىرمىز. ءيا، قۇرمەتتى وقىرمان، الەم تاريحىندا ۇلى ارعى تۇرىك مادەنيەتىنىڭ ءىزى، ەتكەن ىقپالى سايراپ كورىنىپ جاتىر. سول ءىزدى، سول ىقپالدى تەك وقي ءبىلۋ كەرەك.
توپاننىڭ قارساڭى جانە «كىتاپ-ادامداردىڭ» پايدا بولۋى
ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسى الەمدىك اپاتتىڭ كەلە جاتقانىن بىلگەن بە؟ البەتتە. بىلگەن. بىراق قارا حالقى ەمەس. كۇندەلىكتى تىرشىلىك كۇيبەڭىمەن جۇرگەن قارا توبىر، يمپرام، ءتىپتى بىلگەن نارسەسىنىڭ ءوزىن ۇمىتىپ قالۋى مۇمكىن. اپات جايىن بيلەۋشى اۋلەت بىلگەن. ولاي بولسا، بىلە تۇرا نەگە تيىسىنشە دايىندىق جاساماعان دەگەن ساۋال بوي كوتەرەدى. وسى جەردە مىناداي ءبىر نارسەنى ءتۇسىندىرىپ كەتكىمىز كەلەدى. بۇگىندە دۇنيەدە قانشاما سەنساتسيالىق وقيعالار بولىپ جاتادى. بارلىق ۋاقىتتاعىداي. بۇنىڭ ءبىرى راس بولسا، ءبىرى وتىرىك، پيار-تەحنولوگيامەن قولدان جاسالعان سەنساتسيا ەكەنى كوپ ۇزاماي ايان بولادى. بىراق ءبىر قىزىعى جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەر بولسىن، ونىڭ سىرتىندا بارلىعىنىڭ توبەسىنەن قارايتىن الەمدىك ۇكىمەت بولسىن، بۇل سەنساتسيالارعا ەشقاشان كوممەنتاري بەرمەيدى. نەگە؟ حالىقتى دۇرلىكتىرمەۋ ءۇشىن. بيلىكتىڭ بۇل تاراپتا ءۇنسىز قالۋىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى – وسى. دۇرلىككەن، بۇلعاققا شىققان حالىققا يە بولۋ قيىن، كەي جاعدايدا ءتىپتى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان سەنساتسيانىڭ توڭىرەگىندە «ۇنسىزدىك قابىرعاسىن» ورناتۋ، جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن بۇلعاقشىل ادامداردى امالىن تاۋىپ كوزىن جويۋ – بيلىكتىڭ ەجەلگى پايدالاناتىن ءتاسىلى. مىناداي ءبىر مىسال. وسمان يمپەرياسىن ۇلى جەڭىستەرگە جەتكىزگەن ءۋازىر مەحمەت پاشا سوكولوۆيچ (تۇرىكشە سوكوللۋ مەحمەت), كەزىندە، اسكەردى بۇلعاققا جىبەرمەۋ ءۇشىن تاڭعاجايىپ ءتاسىل پايدالانعان. ەۋروپاعا جاسالعان كەزەكتى جورىق كەزىندە ارميانى ءوزى باسقارىپ بارعان سۇلتان ولەدى. سوندا ستامبۋلعا قايتىپ كەلە جاتقان مەحمەت پاشا جابىق كۇيمەدە كەلە جاتقان سۇلتاننىڭ مايىتىمەن ءتىرى اداممەن سويلەسكەندەي سويلەسەدى. ەشكىم ەشتەڭە بايقاماعان، سۇلتاننىڭ ولگەنىن ەشكىم بىلمەگەن. اسكەردى امان-ەسەن ستامبۋلعا جەتكىزگەن مەحمەت پاشا جاڭا سۇلتاندى تاققا وتىرعىزىپ، بۇكىل ارميانى جاڭا امىرشىگە انتقا كەلتىرگەننەن كەيىن عانا بارىپ سۇمدىق حاباردى جاريالاعان. توپانعا دەيىنگى ءداستۇرلى وركەنيەتتە استرونوميا وتە جوعارى دارەجەدە دامىعان دەدىك. استرونوميا دەگەنىمىز، قاراپايىمداپ ايتساق، اسپاننىڭ تاريحى. ناۋبەت بولسىن، يگىلىك-ءناسىپ بولسىن بەلگىلى ءبىر رەتكە، ىرعاق زاڭىنا (بۇگىنگى عىلىمدا بۇل «عارىشتىق تسيكل» – «كوسميچەسكي تسيكل» دەپ اتالادى) باعىنادى دەدىك. ياعني، وسىدان 11500 جىل بۇرىن، نەمەسە ءبىزدىڭ قازىرگى جىل ساناۋىمىزدان 9487 جىل بۇرىن، نەمەسە سول ارعى تۇرىك زامانىنان كەلە جاتقان كۇنتىزبە بويىنشا 4700-ءشى جىلى يمپەريانىڭ بيلەۋشى اۋلەتى كەزەكتى ۇلى ناۋبەتتىڭ تاقاعانىن بىلەدى. قوندىگەر-قاڭلىلار تۋرالى جازعان ەكى تاريحشى بۇل جايىندا ازعانتاي بولسا دا مالىمەت بەرەدى. ادامدار ءزىلزالا ناۋبەتتىڭ كەلە جاتقانىن ون ءتورت (14) جىل بۇرىن ءبىلدى، بىراق ول ناۋبەتتىڭ قانداي كەپتە كەلەتىنىن، قاي جەردىڭ جويىلاتىنىن، قاي جەردىڭ امان قالاتىنىن، بولجاي المادى، جاراتقان يەنىڭ قاي قابيلانى قۇرباندىققا بۇيىرعانىن، قاي قابيلانى امان الىپ قالاتىنىن بىلە المادى. سول سەبەپتى اقىرزامان كەلەدى ەكەن، اقىر بارلىعىمىز قۇريدى ەكەنبىز، ولاي بولسا قۇدايعا دەگەن قۇلشىلىقتا نە ءمان، نە ماعىنا بار دەپ، ادامنىڭ ايتۋعا اۋزى بارمايتىن كۇناعا باتقان پەندەلەر بولدى. بۇلاردى پاتشالار اياۋسىز جازالادى. اقىرزامان كەلە جاتقانىن ايتىپ ەل ءىشىن دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن جۇلدىزشى-ساۋەگەيلەردىڭ بارلىعىنىڭ باسى شابىلدى دەيدى كونە تاريحشىلار. سودان كەيىن تاعى ءبىر ەلەۋسىز عانا، بىراق ءبىز ءۇشىن زور ماعىناسى بار مالىمەتتى ءسوز اراسىنا قىستىرا سالادى. پاتشالار ۇلەمدەردى (عالىمداردى) جيناپ بارلىعىنا كىتاپ جاتتاتتى دەيدى. ول كىتاپتى نە ءۇشىن جاتتاتقانى ايتىلمايدى. بىراق بىزگە ونىڭ كەرەگى دە جوق. ءبىز ءۇشىن وسى ءبىر اۋىز ءسوز، جەتىپ-ارتىلاتىن مالىمەت. وسى جەردە مەن «ءداستۇردىڭ ەۆاكۋاتسياسى» دەگەن جاڭا تەرميندى اينالىسقا ەنگىزگىم كەلەدى. «ەۆاكۋاتسيا» – «كوشىرۋ» دەگەن ءسوز. كونە وركەنيەتتىڭ الەمدىك اپات الدىنداعى تەڭدەسى جوق ارەكەتىن بەينەلەي الاتىن باسقا ءسوز تابا المادىم. ەۋروپا تىلدەرىندە، ورىس تىلىندە «ەۆاكۋاتسيا»، ءتۇرلى اپات، سوعىس كەزىندە بەيبىت حالىقتى بولاشاق مايداننىڭ جەرىنەن باسقا جاققا كوشىرۋ دەگەندى بىلدىرەدى. سونداي-اق بۇل ءسوزدىڭ مال-مۇلىك، ءتۇرلى داۋلەتكە دە قاتىسى بار. ال ءبىز اتالمىش تەرميندى باسقاشا ماعىنادا قولدانعىمىز كەلەدى. ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ امىرشىلەرى عالىمدارعا بۇكىل جازبا مۇرانى جاتتاتقان. ياعني، ءداستۇردى كوشىرۋگە، ەۆاكۋاتسياعا دايىنداعان. بىراق، بۇل، ءبىر ولكەدەن ەكىنشى ءبىر ولكەگە كوشىرۋدىڭ دايىندىعى ەمەس. ارعى تۇرىك يمپەرياسى ءوزىنىڭ ۇلى مادەنيەتىن زاماننان زامانعا كوشىرۋگە دايىنداعان. نەمەسە بۇدان دا تۇسىنىكتى قىلىپ ايتساق، ءبىزدىڭ كونە بابالارىمىز توپاننان كەيىنگى، اقىرزاماننان كەيىنگى ومىرگە، تىرشىلىككە دايىندالعان. البەتتە، مادەنيەتتى سول جازبا كۇيىندە دە ساقتاۋعا ارەكەت جاسالعانىنا ەشقانداي كۇمان جوق. وسى ورايدا مىناداي ءبىر وقيعا ەسىمە تۇسەدى. ەرتە كوكتەمنىڭ لايساڭدى كوڭىلسىز ءبىر كۇنى ەدى. اسقار اعا، مەنىڭ ەرىك دوسىم ۇشەۋمىز كونسەرۆاتوريانىڭ فولكلور كابينەتىندە وتىرعانبىز. كۇن جەكسەنبى. كونسەرۆاتوريادا ءبىردى-ەكىلى ستۋدەنت بولماسا ەشكىم جوق. ءار تاقىرىپتىڭ باسىن شالعان اڭگىمە اقىرىندا كونە مادەنيەت ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلگەن. – مەنىڭ ويىمشا، مىسىر پيراميدالارى پەرعاۋىنداردىڭ قابىرستانى ەمەس، – دەدى ەرىك، – ول كەيىننەن قابىرستانعا اينالۋى مۇمكىن. ال شىندىعىندا پيراميدا – قولدان جاسالعان تاۋ. وتە بيىك، جاساندى تاۋ. ولاي بولسا پيراميدانىڭ ۇشار باسىندا جاسىرىن كامەرالار بار. ول كامەرالاردا توپانعا دەيىنگى ەڭ نەگىزگى كىتاپتار ساقتاۋلى تۇرۋى مۇمكىن. اسەكەڭ قاتتى ريزا بولدى. ول كىسىنىڭ مىناداي ادەتى بار ەدى. ءوزى قۇرمەتتەيتىن ادامنىڭ جانىندا وتىرعاندا، جايشىلىقتاعىداي سيگارەت ەمەس، قورقورعا گاۆانالىق سيگارانىڭ حوش ءيىستى جاپىراعىن سالىپ شەگەتىن. بۇل جولى دا قورقورىن تۇتاتىپ، جۇپار ءتۇتىندى بۇرقىراتىپ، بولمەنى ارى ءبىر، بەرى ءبىر كەزىپ ءوتتى. – سەن گەنيسىڭ، – دەدى سودان سوڭ ەرىكتىڭ بەتىنە قاراپ ، – وسى كۇنى مىسىر وكىمەتى پيراميدالاردىڭ ءىشىن اقتارۋعا تىيىم سالعان كورىنەدى. ول جەردە نە بار ەكەنىن ءبىز، ارينە، بىلمەيمىز. جانە كوپكە دەيىن بىلمەيتىن بولامىز. سەنىڭ جورامالىڭ كەرەمەت.
ارمەنيانىڭ اتاقتى كىتاپحاناسى ماتەنادارانا ارارات تاۋىنىڭ ەڭ بيىك جەرىنە ورنالاسقان
كوزبەن كورە المادىق. بىراق تانىستىرعىش ادەبيەتتەن بارىنشا تولىق مالىمەت الدىق. وسىعان قاراپ وتىرىپ، ادامنىڭ كوڭىلىندە نەشەتۇرلى كۇماندى ويلار پايدا بولادى. ارميان عالىمدارى بۇل كىتاپحانانىڭ ءتىپتى التىن وردا كەزىندەگى كاۆكازداعى قىپشاق حاندارىنىڭ كىتاپحاناسى ەكەنىن مويىندامايدى. العاشىندا ەچميادزين ءموناستىرىنىڭ كىتاپ قويماسى بولدى، ارتىنان ەرەۆانعا كوشىرىلدى، وسىلايشا ارمەنيانىڭ باس كىتاپحاناسى، مۋزەيى بولدى دەيدى. وسىمەن اڭگىمە ءبىتتى. ال ول كىتاپحاناداعى قىپشاق تىلىندە جازىلعان كىتاپتار قايدان كەلىپتى، زامانىندا التىن وردانىڭ بيلىگىنەن تىس تۇرعان ول قانداي ارميان مەملەكەتى، ارينە، بۇل ساۋالدارعا جاۋاپ جوق. جانە، ارميان باۋىرلار، بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدى كەرەك دەپ تاپپايدى. عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزىندە ارمەنياعا، وسى ماتەنادارانا كىتاپحاناسىنا بارىپ قايتقان ەكەن. ءبىر اڭگىمەسىندە – ارمياننىڭ كىتاپحاناسى ەمەس-اۋ، – دەدى باسىن شايقاپ وتىرىپ، – التىن وردانىڭ عىلىمي ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى-اۋ. كىتاپتاردىڭ ەسكىلىگى سونداي، قول تيگىزسەڭ ۇگىتىلەيىن دەپ تۇر. كوپياسىمەن جۇمىس ىستەي بەرۋگە بولادى. ال تۇپنۇسقالار سەنىمدى قويمالاردا تىعۋلى جاتىر. – تاس، قىش كىتاپتار بار ما؟ – دەپ سۇرادىم. احاڭ ءسال ءۇنسىز قالدى دا، – كىم بىلەدى، – دەدى، – قويمالارىنا ەشكىمدى كىرگىزبەيدى. وزدەرىنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، 5-6 مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان كىتاپتار بار ەكەن. كىرىپ، ءوز كوزىڭمەن كورە الماعاننان كەيىن، نە ايتۋعا بولادى؟ ءبىز دە «كىم بىلەدى؟» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المايمىز. وسىنشا قۇپيالاپ ساقتالعانىنا قاراعاندا، كولدەنەڭ جۇرتقا كورسەتۋگە بولمايتىن جادىگەرلەردىڭ جاسىرۋلى جاتقانىنا ەشقانداي كۇمان جوق. ال ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىمدى بىلگىڭىز كەلسە، ايتايىن، قۇرمەتتى وقىرمان. ماتەنادارانا – توپانعا دەيىنگى كىتاپتار ساقتاۋلى تۇرعان قويما. ارميان عالىمدارى بۇل قويمانى كەيىن، كوپ كەيىن پايدا بولعان ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىمەن ماتاستىرا سالعان. جازۋلارى كەشە عانا پايدا بولعان ەل. مەسروپ ماشتوتس دەگەن ادام 405 جىلى ارميان ءالىپبيىن تياناقتاعان ەكەن. العاشقى ارمياننىڭ جازبا مۇراسى – بيبليانىڭ ارميان تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسى. مەسروپ ماشتوتس پەن كاتوليكوس سااك پارتەۆ ءوز وقۋشىلارىمەن اۋەلى اۋدارما جاساعان، سودان سوڭ ءتول شىعارمالار جازعان. 405 جىل ارميان جازبا ادەبيەتىنىڭ تۋعان جىلى بولىپ ەسەپتەلەدى. سودان بەرى 15 عاسىر ۋاقىت ءوتىپتى. ولاي بولسا 5-6 مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان كىتاپ ولارعا قايدان كەلدى؟ جانە ارميان عالىمدارى بۇل كىتاپتاردى تىم «جاسارتىپ» جىبەرگەن. بۇل كەم دەگەندە 12 مىڭ جىلدىق مۇرا. بۇنداي مۇرانى ساتىپ الۋ، ايىرباستاپ الۋ، نەمەسە كوشىرىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. بۇنداي مۇرا نە بار بولادى، نە جوق بولادى. باعىنا وراي ارميانداردا بار. تەك اقيقاتىنا جەتۋگە ورە جىبەرمەيدى. ال، شىندىعىندا بۇل ارارات تاۋىنىڭ ەڭ بيىك جەرلەرىنىڭ بىرىنە اماناتتاپ كومىپ كەتكەن ارعى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ كىتاپحاناسى. كومۋلى كىتاپ ساقتالۋى مۇمكىن، ساقتالماۋى دا مۇمكىن. الايدا، ءداستۇردىڭ ادامدارى كىتاپتى، جازبا مۇرا اتاۋلىنى ساقتايتىن ەڭ سەنىمدى قويما – ادامنىڭ ساناسى دەپ بىلگەن. ناۋبەت، ءزىلزالا ماڭگى تۇرمايدى، ءبىر كۇنى اياقتالادى. سودان سوڭ، وركەنيەتتى قالىپقا كەلتىرۋ كەزەڭى باستالادى. كىتاپتاردى جاتتاعان ادامدار، وتىرىپ، جادىنداعى تەكستەردى، ءبىر ءارپىن تۇسىرمەي قاعازعا قايىرا قوتارادى. وسىلايشا كىتاپ قايتادان جاراتىلادى. مىنە، كونە تاريحشىلار «ارعى تۇرىكتەردىڭ پاتشالارى عالىمدارعا كىتاپ جاتتاتتى» دەپ ەلەۋسىز عانا ايتىپ كەتكەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ تاساسىندا وسىنداي سىر، وسىنداي تاريح جاتىر. تۇتاس كىتاپتاردى جاتتاۋ، ەسكە ساقتاۋ، الەمدىك اپاتتىڭ قارساڭىندا عانا پايدا بولعان امال ما؟ جوق. ۇلاڭعايىر كىتاپحانالاردى جادىندا ساقتاعان «كىتاپ-ادامدار» قاشاندا بولعان. ونداعان ەپيكالىق جىرلاردى، جۇزدەگەن ەرتەگىلەردى، مىڭداعان ماقال-ماتەلدى كوممەنتاري-تۇسىندىرمەلەرىمەن، ارعى-بەرگى اقىن-جىراۋلاردىڭ مۇراسىەن مۇمكىندىگىنشە تولىقتاي ەسىنە ساقتاعان ادامداردى ءوز كوزىمىزبەن كورگەن ەدىك. وسى كۇنى بىرقاتار عىلىمي ەڭبەكتەردە اريلەردىڭ، نەمەسە كەيدە اتلانت دەپ اتالاتىن الدەبىر ءناسىلدىڭ سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي الىپ كوشكىنى جايىندا ايتىلادى. مەرزىمى – وتە كونە، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان الدەنەشە مىڭ جىل بۇرىنعى زامان. البەتتە، باتىستىڭ ءناسىلشىل، تولىقتاي ساياساتقا باعىنعان عىلىمى بۇل جەردە دە كوپ نارسەنى بۇرمالاپ كورسەتەدى. بىراق، قالاي قيتۇرقىلاسا دا ەڭ باستى نارسەنى – سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي باعىتتالعان ۇلى كوشكىندى، ۇلاڭعايىر جاۋگەرشىلىكتىڭ ءوزىن جاسىرا الماعان. ءيا، سولاي بولعان. بىراق باتىستىڭ عالىمدارى ايتقانداعىدان ءسال وزگەشە. كوشكىن ەۋروپانىڭ، ازيانىڭ قيىر سولتۇستىگىنەن باستالماعان. سەبەبى، توپاننان كەيىن ول جاقتا ءتىرى جان قالماعان. جاۋگەرشىلىك باياعى ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىنان باستالعان. توپاننان امان قالعان ازىناۋلاق ارعى تۇرىكتەر ارادا، شامامەن 1500 جىل وتكەندە ەس جيىپ، اينا-قاتەسىز بۇرىنعى قالپىن تاپپاسا دا، كوبەيىپ قايتادان ۇلكەن جۇرتقا اينالادى. سودان سوڭ، ادامزات بالاسىن تۇگەندەپ، قانداي تايپا، قابيلا جويىلدى، قانداي تايپا، قابيلا امان قالدى، وسىنى انىقتاۋ ماقساتىندا، ال شىندىعىندا، بۇرىنعى ۇلى وركەنيەتتى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا وڭتۇستىككە باعىتتالعان داڭقتى ارعى تۇرىك جورىعى باستالادى. مىنە، وسى كۇنگى ەۋرازيانىڭ كونە تاريحىنا قاتىستى جازىلعان ەڭبەكتەردەگى اتلانتتاردىڭ، نەمەسە اريلەردىڭ وڭتۇستىككە قاراي ۇلى كوشكىنى دەگەنىڭىز وسى. سەبەبىڭ، بۇنداي جاھاندىق، گەوساياسي جوسپاردى بۇرىن ەۋرازيانى بيلەگەن، وسى جاھاندىق يدەيانى ەسىندە ساقتاعان (كىتاپ-ادامدار) جانە العىشارتتارى كەلىسىپ، كۇشى تولعاندا قايتادان ىسكە اسىرا الاتىن تەك قانا بايىرعى ۇلى ارعى تۇرىك يمپەرياسى ەدى. ميفولوگياسى ءوزىن قورشاعان ورماننان سىرتقا شىعۋعا رۇقسات ەتپەيتىن، تىيىم سالاتىن، جابايىلانىپ كەتكەن تايپالاردا جاھاندىق سانا، جاھاندىق، گەوساياسي يدەيا بولمايدى. بۇنى الەمدىك عىلىم سانسىز رەت دالەلدەگەن.
«كىتاپ-ادامنىڭ» كەيىنگى تاعدىرى
قازاقتىڭ كونە اڭىزىندا، بۇگىندە اتتارى ۇمىتىلعان كوپتەگەن ۇلى كەيىپكەرلەر بولعان. سولاردىڭ ەكەۋىن ايتايىق. بۇلار قۇمىرا پايعامبار مەن قۇلايىس پايعامبار. مەنى ءبىر نارسە قاتتى تاڭقالدىرادى. شوقان ءۋاليحانوۆ، ءماشحۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ، ابۋباكىر ديۆاەۆ – وسى ءۇش ۇلى فولكلوريستىڭ پورتفەلدەرىندە قۇمىرا پايعامبار مەن قۇلايىس پايعامبار جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز جوق. نۇح پايعامباردان بۇرىن تۋعان دەپ كۋالاندىرىلاتىن، دەمەك توپانعا دەيىنگى مادەنيەتتىڭ وكىلى بولىپ سانالاتىن بۇل داڭقتى ەكى كەيىپكەر جايلى اڭىز-اڭگىمەلەر زامانىندا قازاقتىڭ ءۇش جۇزىندە دە ايتىلسا كەرەك. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا كونسەرۆاتوريانىڭ ءبىر مۇعالىمى مەن ەكى ستۋدەنتى جانە مەن، ءتورت ادام الماتىنىڭ تۇبىندەگى جامبىل اۋدانىندا تۇراتىن بەلگىلى ايتىسكەر اقىن ءاسىمحان قوسباساروۆتىڭ ۇيىندە بولدىق. فولكلورلىق ەكسپەديتسيانىڭ ماقساتىن انىقتاپ، ەجىكتەپ العاننان كەيىن، اقساقال بىردە قارا سوزبەن، بىردە ولەڭمەن ۇزاق تولعادى. قيساپسىز مالىمەت ماگنيت تاسپاسىنا سىيماي قالدى. قالعانىن قۇلاقپەن تىڭدادىق. بالا كەزىمدە، ءجاسوسپىرىم كەزىمدە تالاي ەستىگەن مالىمەت وسى جەردە دە راستالدى. – قۇمىرا مەن قۇلايىس پايعامبار دەگەندى ەستىگەندەرىڭ بار ما؟ – دەپ العان قاريا ۇزاق-ۇزاق اڭگىمە شەرتتى. – بۇل مالىمەت شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىعىندا جوق سياقتى ەدى عوي، – دەدى جانىمداعى مۇعالىم. – ءبىر ادام ءبىر حالىقتىڭ مۇراسىن تاۋىسا المايتىن شىعار، – دەدى ءاسىمحان اقساقال. قالجىڭباس ەكەن. – شوقان ءۋاليحانوۆ ماعان كەلمەدى عوي. كەلسە ايتىپ بەرەتىن ەدىك قوي، – دەگەن جىميىپ. كۇلىسىپ الدىق. – مەن ەندى ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدە بولعام جوق، ول جاقتا قالاي ايتىلاتىنىن بىلمەيمىن، – دەدى ءاسىمحان اقساقال سوڭىندا، – ال ءوزىم كورگەندە مىناۋ ءبىزدىڭ شاپىراشتى عانا ەمەس، ىستى، وشاقتى، قاڭلى، دۋلات، سىرگەلى، بارلىعىندا وسى قۇمىرا مەن قۇلايىستىڭ اڭگىمەسى ايتىلاتىن. كەلەسى كۇنى دەگەرەس اۋىلىندا، ءسوز ۇستاعان شەجىرەشى قارت ءنۇسىپباي ماياكوۆتىڭ ۇيىندە بولدىق. قاريا داستارحان باسىندا توسىن اڭگىمە ايتتى. – جۇسىپبەك قوجانىڭ «قۇبىرا پايعامباردىڭ ءولىمى» دەگەن داستانى بار، – دەدى شايىن سوراپتاي ءىشىپ وتىرىپ، – شاما-شارقىمشا ايتىپ بلەرەيىن. – قۇبىرا ما، قۇمىرا ما؟ – دەدىم مەن. – بىرەۋلەر قۇمىرا دەيدى، بىرەۋلەر قۇبىرا دەيدى، ايىرماسى جوق، – دەدى ءنۇسىپباي اقساقال، – جۇسىپبەك قوجا وسىلاي دەپ، قۇبىرا دەپ جازعان. ەندى قۇمىرا پايعامباردىڭ ەسىمىن پايىمداپ كورەيىك (سەبەبى، قۇلايىس پايعامبار كۇيشى بولعان، دەمەك ونىڭ ەسىمىنىڭ توڭىرەگىندەگى اڭىز-اڭگىمەدەن ساز ونەرىنىڭ تاعدىرىن تانۋعا بولادى، الايدا بۇل باسقا اڭگىمەنىڭ). بۇرىنعى پارسى (فارسي), بۇگىنگى يران تىلىندە «قۇمىرانىڭ» ماعىناسى «شاراپ» سوزىنەن شىعارىلادى. وسىدان ءبىراز بۇرىن جازىلعان، قوندىگەر – قاڭلى جايىنداعى ماقالامىزدا «حاوما» (ادامدى ماس قىلاتىن ىشىمدىك اتاۋلى) دەگەندى ايتقانبىز. وسى «حاوما» ءسوزى «حۋوما – حۋما – حۋم» فونەتيكالىق قۇبىلۋ تىزبەگىنەن ءوتىپ «كۋم» سوزىنە اينالعان. سونىمەن پارسى-يران تىلىندە شاراپ – «كۋم» دەپ اتالادى. ال شاراپ ساقتايتىن قىش ىدىس تيىسىنشە «كۋمرا» (كۋم-را) دەپ اتالادى. تاماشا ۆەرسيا. بىراق ءبىزدى قاناعاتتاندىرمايدى. سەبەبى، پارسى-يراننىڭ «كۋمراسى» مەن اۋەلى ارعى تۇرىكتىڭ، سودان كەيىن قوندىگەر-قاڭلىنىڭ «قۇمىراسى»، انشەيىن فونەتيكالىق تۇرعىدان ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلگەن ءتۇبىر سوزدەر عانا. ەكى ءتۇبىر ءبىر-بىرىنە مۇلدەم جاناسپايتىن قاينارلاردان پايدا بولعان. قۇم مەنەن تاس قازاق ۇعىمىندا ەجەلدەن جازۋدىڭ، ەسكە ساقتاۋدىڭ ت.ب. سيمۆولى بولىپ سانالادى. ەندى وسىنى تاراتىڭقىراپ ايتايىق. ارينە، بۇل سيمۆولداردى قازاق ويلاپ شىعارعان جوق. ارعى بابالارىمىز قوندىگەر-قاڭلىدان، ال ولارعا ۇلى ارعى تۇرىك جۇرتىنان كەلگەن ابزال ۇعىمدار. «قورقىتتىڭ جەتى كەبى» دەگەن اسا كونە اڭىزدا قورقىت بابامىزدىڭ ءبىر كەبى – تاس. قورقىت، دۇنيەگە جەتى ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. ءبىر كەلگەنىندە، تاس بولىپ كەلەدى. قازاقتىڭ رۋ-تايپالارى (نەمەسە ارىداعى قاڭلى، ارعى تۇرىك) بيىك تاستاردىڭ، بيىك قۇز بەنەن ۇشىرىمداردىڭ جانىندا تۇرىپ انتتاساتىن بولعان. ەكى نەمەسە بىرنەشە تايپا انتتاسىپ، سەرتتەسىپ اندا بولعاندا، وزدەرىنىڭ رۋلىق، تايپالىق تاڭبالارىن تاسقا قاشايدى. سەبەبى، تاس قورقىت ەكى رۋدىڭ انتىنا كۋاگەر. نەمەسە، بۇگىنگىشە ايتقاندا، ەكى رۋدىڭ ن كۋا بولىپ قول قويادى. قۇز-جارتاس جوق جەردە قازاقتار جەردەن قولىنا ىلىنگەن تاستى، تاس بولماسا ءبىر ۋىس قۇم، ياكي توپىراقتى الىپ، سونى ۇستاپ وتىرىپ انتتاسادى. قورقىت-تاس، قورقىت-قۇم مەنەن توپىراق. تاسسىز، قۇمسىز، توپىراقسىز جەر جوق، ياعني، قايدا جۇرسەڭ دە قورقىت – كوز الدىڭدا، قورقىتپەن بىرگە، بەرگەن انتىڭ دا – كوز الدىڭدا، بۇكىل دۇنيە – ۇياتىڭا ءتىل قاتىپ تۇرعان بەلگى، بۇكىل دۇنيە – يمان مەنەن. ەندى ءبىر، بۇگىنگى عىلىمنىڭ جەتىستىگىنەن الىنعان مالىمەت. كومپيۋتەردىڭ ينفورماتسيانى ەسىنە ساقتايتىن تەتىكتەرىنىڭ بارلىعى قۇمنان جاسالادى. نەگە؟ سەبەبى، قۇم – مالىمەت ساقتاعىش زات. مىناداي ءبىر مىسال. بۇل ءشول دالادا سانسىز رەت بولعان، جانە بۇدان كەيىن دە بولا بەرمەك قۇبىلىس. شاعىلداردىڭ اراسىندا شولدەن ءولىپ كەلە جاتقان ادام كەنەت جايقالعان ابات ءوڭىردى، سىلدىراپ اعىپ جاتقان بۇلاق نەمەسە وزەن، شالقىپ جاتقان كولدى كورەدى. ەكى وكپەسىن قولىنا ۇستاپ جۇگىرىپ بارسا… ەشتەڭە جوق. سول باياعى اپتاپ قۋىرعان ءشول دالا. كەرۋەن تارتقان ساۋداگەرلەر، دالادا قالعان شوپىرلار ساعىم سالعان سۋرەتتىڭ نەشە اتاسىن كورگەن. نەگىزىنەن، جەر بەتىنەن باياعىدا كوشىپ كەتكەن وركەنيەتتەردىڭ كورىنىستەرى، كونە قالالار. ەگەردە ادام ساعىمنان ءوز زامانىنىڭ سۋرەتتەرىن كورسە وندا ونى الدەبىر اتموسفەرالىق قۇبىلىستارمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. الايدا الدىڭىزدان، مىنە، 2013 جىلى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءسىزدىڭ الدىڭىدان باياعىدا جويىلعان وتىرار نەمەسە بالاساعۇن نەمەسە تۇرعان ورنىنىڭ قايدا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيتىن بارشىنكەنت شىقسا… وندا نە ىستەر ەدىڭىز؟ باياعىدا جويىلعان، ورنى دا جوق قالانىڭ ساعىم بولىپ ءبىزدىڭ بۇگىنگى زامانىمىزدان قالقىپ شىققانىن اتموسفەرانىڭ قانداي قۇبىلىسىمەن تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟ كيبەرنەتيكا عالىمدارى جالتاقتاپ وتىرىپ مىناداي پىكىر ايتادى: قۇم، بۇل دۇنيەدە نە وقيعا بولدى، سونىڭ بارلىعىن كۆانتتىق دەڭگەيدە «كۆانتاۆايا پاميات) «ەسىنە» ساقتايدى. ءشول دالا، بەلگىلى ءبىر جاعدايدا، اسىرەسە قاتتى ىستىق بولعاندا، وسى كۆانتتىق سۋرەتتەردى سىرتقا شىعارادى. بۇگىنگى عىلىم ءۇشىن جۇمباق قۇبىلىستى وسىلاي عانا تۇسىندىرۋگە بولاتىن سياقتى. ءبىر كومپيۋتەرشى ايتىپ ەدى، كومپيۋتەردەگى چيپتىڭ بويىنداعى وسى كونە زاماننان كەلە جاتقان مالىمەت كەنەتتەن «ىسكە قوسىلىپ»، بۇگىنگى پروگراممامەن قاقتىعىسىپ قالادى، سول كەزدە كومپيۋتەر كوپكە دەيىن ىستەن شىعىپ «قالقىپ» قالادى، كوپكە دەيىن قوسىلماي قويادى دەپ. توپانعا دەيىنگى وركەنيەت، ءداستۇردىڭ ادامدارى قۇمنىڭ وسى تۇسىنىكسىز قاسيەتىن بىلگەن. سول سەبەپتى العاشقى كىتاپتى قۇمنان جاساعان. ياعني، كونە دۇنيەدە، ارابتىڭ «كيتاب» ءسوزى ءالى جوق كەزدە جازبا مۇرا اتاۋلى «قۇم» نەمەسە «قۇمىرا» دەپ اتالعان. بۇل جەردە «قۇمىرانىڭ» قۇرامىنداعى «ىر» قايدان كەلدى دەسەڭىز، ونىڭ جاۋابى باياعىدا بەرىلگەن. «ىر» – بۇل «يىرتماق»، نەمەسە قىپشاقشا «جىرتپاق»، «جىرتۋ» دەگەن تۇيىق ەتىستىكتىڭ قىسقارعان ءتۇرى. كونە ادام قازىرگى «جازۋ» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «جىرتۋ» (ەندى عانا كەبە باستاعان قۇم (قىش) تاقتانىڭ بەتىنە ويىپ، «جىرتىپ»، «جىرىپ» ءارىپتىڭ سۋرەتىن سالۋ) ءسوزىن پايدالانعان. كەيىننەن پاپيرۋس پەن تەرىگە جازۋ قالىپتاستى. شاماسى، سودان كەيىن دە تاس كىتاپ پەن قىش كىتاپ، جاڭا كىتاپپەن قاتار جاساعان بولۋى كەرەك. سوڭىرا، زاماننان زامان وزعاندا ەندى «قۇمىرا» دەپ جازبا مۇرانى ساقتايتىن، قىشتان كۇيدىرىپ جاسالعان ۇلكەن ىدىستاردى اتاعان. مىسالى، يزرايلدەگى ءولى تەڭىزدىڭ جانىنان تابىلعان «قۇمىران جازبالارى» – ۇلكەن قىش قۇمىرالاردىڭ ىشىنە سالىنعان كىتاپتار. بۇلار بۇگىنگى تەكشە كىتاپتار (كودەكس) ەمەس – باياعى شيىرشىق كىتاپتار (سۆيتوك). ەندى، وسىنىڭ بارلىعىن قورىتا كەلگەندە، قۇمىرا پايعامبار دەگەنىمىز كىم؟ ەگەردە كەيىننەن ءبىر ءبىلىمدى دەگدار كەلىپ، قۇمىرا پايعامباردىڭ كىم بولعانىن قولمەن قويعانداي قىلىپ ايتىپ بەرسە – نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ال ازىرگە ءوزىمىزدىڭ جورامالىمىزدى عانا ورتاعا سالايىق. قۇمىرا پايعامبار، توپانعا دەيىنگى ۇلى وركەنيەتتىڭ جازبا مۇراسىنىڭ بۇكىل تاريحي تاعدىرىن بويىنا جيناقتاعان جيىنتىق بەينە. بىراق ومىردە بولماعان ادام. ماسەلە، ونىڭ ومىردە بولعان، بولماعاندىعىندا ەمەس. ماسەلە، كونە ادامنىڭ وسى قۇمىرا پايعامبار بەينەسى ارقىلى سول داڭقتى زاماننىڭ ەڭ اسقاق يدەالدارىن بىزگە، مىنا بۇگىنگى ۇرپاقتارىنا جەتكىزە بىلگەندىگىندە. ەندى ءنۇسىپباي اقساقال ايتىپ بەرگەن جۇسىپبەك قوجانىڭ «قۇمىرا پايعامباردىڭ ءولىمى» اتتى داستانىن قىسقاشا مازمۇنداپ بەرەيىن. ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر نارسە: بۇل داستان قازاقتىڭ ءۇش جۇزىندە دە ايتىلاتىن قۇمىرا پايعامبار جايلى اڭگىمەلەردىڭ ولەڭمەن ورىلگەن نۇسقاسى عانا. سيۋجەتىندە، ەل ىشىنەن ءوزىمىز ەستىگەن اڭگىمەلەردەن ەشقانداي ايىرماسى جوق سەبەپتى ايتىپ وتىرمىز بۇل ءسوزدى. ەرتە-ەرتە-ەرتەدە ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءبىلىمىن تاۋىسقان قۇمىرا دەگەن عالىم بولىپتى. سول ەلدىڭ پاتشاسى عالىمدى جانىنا الدىرىپ ءۋازىر ەتىپتى. سارايداعى باسقا ۋازىرلەر قۇمىرانىڭ پاتشاعا سىيلى بولعانىن كورە المايدى ەكەن، نەشەتۇرلى قيتۇرقى ارقىلى پاتشا مەن ەكەۋىنىڭ اراسىن اشپاق بولعان ەكەن تالاي رەت. الايدا، پاتشا اقىلدى بولىپتى، ۋازىرلەرىنىڭ ارەكەتىن جازباي تانىپ، قۇمىراعا قارسى جاسالعان لاڭنىڭ بارلىعىن تىيىپ تاستاپ وتىرادى ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە كارى پاتشا ولەدى. سونىمەن قۇمىرانىڭ باسىنا ازاپتى كۇن تۋادى. جاس پاتشا اقىماق ەكەن، ۋازىرلەردىڭ ازعىرعانىنا ەرىپ، قۇمىرانى جانىنان قۋدىرتىپ، ول از بولسا تەرەڭ زىنداعا سالىپ، اۋزىن بەكىتىپ، ۇستىنە ەگىن ايداڭدار دەپ جارلىق بەرەدى. قۇمىرا وسىلايشا جەر استىندا مىڭ جىل وتىرىپتى. قولىندا ءبىر ءدارىسى بار ەكەن، ءبىر يىسكەسە (باسقا نۇسقادا ءبىر جالاسا) ءبىر جىل تاماق ىشپەي وتىرا الادى ەكەن. وسىلايشا زاماننان زامان وتەدى. جەر بەتىندە بۇل كەزدە الدەنەشە ەل، الدەنەشە پاتشا اۋلەتى اۋىسادى. سودان سوڭ حالىققا سۇمدىق ناۋبەت كەلەدى. ەلدىڭ بارلىعى سوقىر بولا باستايدى. ەڭ سوڭىندا، ادامعا كۇن بە، ءتۇن بە، ءبارىبىر بولىپتى، اكەسى بالاسىن، بالاسى اكەسىن تانىماپتى. سودان كەيىن، بۇل از بولعانداي، ەلدىڭ بارلىعى ساڭىراۋ بولىپتى، اناسى ءوز ۇلىن، ۇلى ءوز اناسىن، اعاسى قارىنداسىن، قارىنداسى اعاسىن كورمەيتىن، ەستىمەيتىن بولىپ، بۇكىل قابيلا، ايتۋعا ادامنىڭ اۋزى بارمايتىن قياناتتار ىستەپ، كۇناعا باتىپتى. ەل ىشىندە قۇدايىنا سىيىنعان ءبىر ءپىرادار بار ەكەن، سول ادام عانا بۇل سۇمدىق سىرقاتتان امان قالىپتى. ءبىر كۇنى جاراتقان يە سول پىرادارعا ايان بەرىپتى. ەي، پالەنشە، ەلىڭنىڭ وسىندايعا ۇشىراعان سەبەبىن سەن بىلمەسەڭ مەن ايتايىن، ەرتەدە، وسىدان مىڭ جىل بۇرىن وسى پاتشالىقتا قۇمىرا دەگەن ادام جاساعان. ىزگىلىگى، تازالىعى، يماندىلىعى سونداي، اتاۋسىز پايعامبار ەدى، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءتىلىن بىلسە دە، ەشتەڭە بىلومەيمىن، ءبارىن قۇداي بىلەدى دەۋشى ەدى. سول ادامدى اقىماق پاتشالارىڭ زىندانعا تاستاپ، كومىپ تاستادى. سەنىڭ قابيلاڭ اقىلعا كەلەر دەپ مىڭ جىل كۇتتىم. اقىلعا كەلمەدىڭدەر. اقىرى وسىنداي قىلدىم. ەندى مەن ءوزىم جىبەرگەن زاۋالدان قۇتىلۋدىڭ جولىن ايتايىن. پالەن-پالەن جەردە، قىرىق قۇلاش زىنداندا قۇمىرا ءالى ءتىرى وتىر. سونى شىعارىپ الىڭدار. سوندا مەن قارعىسىمدى قايىرىپ الام دەپتى. ءپىرادار سارايعا بارىپ، تۇك كورمەي ماڭايىن سيپالاپ وتىرعان پاتشاعا (پاتشا سوقىر بولسا دا قۇلاعى ەستيدى ەكەن) بولعان جايدى ايتادى. وسىلايشا قۇمىرا پايعامبار زىنداننان شىعىپتى. قولىنداعى ءدارىسىن سوڭعى رەت يىسكەپ تاۋىسىپ، ولەر شاققا كەلىپ وتىر ەكەن. قۇمىرا كەلىپ، قالانىڭ ورتاسىنداعى مايدانعا شىعىپ جار سالعاندا جاراتقان يەنىڭ امىرىمەن حالىقتىڭ كوزى اشىلىپ، قۇلاعى جارىلىپتى. جۇرت، پاتشا باستاتىپ قۇمىرانىڭ اياعىنا جىعىلىپتى. سودان سوڭ، سول ەلدىڭ باسىنان ەشقاشان باق تايماعان ەكەن دەپ اياقتايدى جۇسىپبەك قوجا.
سوڭعى ءسوز
بايىرعى زامان شىعارمالارىن زەردەلەۋگە بۇگىنگى ادەبي تالداۋ پرينتسيپتەرى جەتىمسىز. كونە دۇنيەنىڭ سيمۆولدىق شىعارمالارىن سول سيمۆولدىق پرينتسيپتە تالداۋ كەرەك. بايىرعى اڭىز-جىرلارداعى قۇمىرا پايعامبار، توپانعا دەيىنگى بۇكىل ادامزاتتىڭ وي-ورەسىنىڭ، جازبا مۇراسىنىڭ، جالپى مادەنيەتىنىڭ سيمۆولى دەدىك. قۇمىرا پايعامبارمەن تاتۋ بولعان، ونى قۇرمەتتەگەن، جانىندا اقىلشى قىلىپ ۇستاعان كارى پاتشا – توپانعا دەيىنگى قوعامنىڭ سيمۆولى. ال كارى پاتشانىڭ ورنىن باسقان، قۇمىرانى زىندانعا تاستاتقان، ونىڭ اتىن ۇمىتتىرىپ، وشىرۋگە تىرىسقان جاس پاتشا – توپاننان كەيىن ورناعان، بايىرعى ادامشىلىقتان، بايىرعى يماني قوعامنىڭ قاعيدالارىنان باس تارتقان، بۇرىنعى ەسكى سارا جولدان بولەكشە باسقا ءبىر جول اشىپ، سونىمەن جۇرمەك بولعان اقىماق قوعام. بۇكىل ەلدىڭ، ارادا مىڭ جىل وتكەندە تۇتاستاي سوقىر، ساڭىراۋعا اينالۋى، بايىرعى دۇنيە سالعان ءداستۇرلى جولدان اينىعان جۇرتتىڭ نەگە ۇرىناتىندىعىنىڭ كورىنىسى. ال قۇمىرا پايعامباردىڭ جەر بەتىنە شىعۋى جانە حالىقتىڭ سوقىر-مىلقاۋ كۇيىنەن ارىلۋى – ازعان ادامزات بۇرىنعى ەسكى جولعا، داستۇرگە قايتىپ كەلە مە دەگەن ءۇمىتتىڭ سيمۆولى. جۇسىپبەك قوجا، توپانعا دەيىنگى التىن عاسىردىڭ يماندى تاريحىنا، توپاننان كەيىنگى تەمىر عاسىردىڭ عاپىل تاريحىنا كۋا بولعان قۇمىرا پايعامبار جايلى اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ قورىتىپ، ءبىر داستاننىڭ ىشىنە وسىلاي سيعىزعان ەكەن. توپاننان كەيىن ورناعان قوعامعا، ادامزاتتىڭ ونداعان مىڭ جىلدىق مادەني تاجىريبەسىن بويىنا جيناقتاعان، قۇمىرا پايعامبار دەپ اتالاتىن كىتاپ-ادامنىڭ كەرەگى بولماپتى. كەرەگى بولماي قالىپتى. كارل ياسپەرس ايتقان «كىندىك وركەنيەتتەر» ءبىزدى سىرتقا تەۋىپتى. ارينە، اۋەلى ارعى بابالارىمىز تۇرىكتەر، ودان كەيىن بەرگى بابالارىمىز قوندىگەر-قاڭلىلار ارەكەتسىز قالماعان، ەكى قولىن بوس تاستاپ قاراپ وتىرماعان. وڭتۇستىك تاراپتى، «كىندىك وركەنيەتتەردى» الدەنەشە رەت جاۋلاپتى، باعىندىرىپتى. بىراق توپانعا دەيىنگى دۇنيەنىڭ زاڭدارىنا ناندىرا الماپتى. قوندىگەر ەرلىككە تولى جۇرەگىمەن سوعىسسا، «كىندىك وركەنيەتتەر» ەشقاشان توزبايتىن، شارشامايتىن قارۋ – اقشامەن سوعىستى. اقىرىندا قوندىگەردىڭ سەمسەرى مايرىلدى. الەم اقشانىڭ بيلىگىنە كوشتى. «كىتاپ-ادامداردىڭ» بۇدان كەيىنگى تاعدىرى جايىندا بىرەر اۋىز ءسوز. توپانعا دەيىنگى دۇنيەدە جازبا ادەبيەت، اۋىزەكى ادەبيەت، جازبا مادەنيەت، اۋىزەكى مادەنيەت دەگەن بولماعان. بۇل تەرميندەردى، بىرەۋدى جوعارى، بىرەۋدى تومەن قويىپ جامان داندەگەن باتىس جانە ورىس عىلىمى ويلاپ شىعارعان. مادەنيەتتى بۇلاي ءبولۋ، كادىمگى ناسىلشىلدىكتىڭ عىلىمدا كورىنىس تاپقان فورماسى. كونە دۇنيە ادامدارىنىڭ، بۇكىل جازبا مۇرانى جاتتاپ، ەسىنە ساقتاۋى، بۇل، توپاننىڭ الدىندا عانا باستالعان ءۇردىس ەمەس. بۇل امال، ياعني مادەنيەتتىڭ اۋىزشا جانە تاس، قىش، قاعاز كىتاپقا تاڭبالانىپ جازباشا ساقتالۋى – ماڭگى جايت. بەلگىلى عالىم رولان بارتتىڭ «حاتسىز مادەنيەت بولمايدى» («بەسپيسمەننىح كۋلتۋر نە بىۆاەت») دەگەن ءسوزى بار. كونە دۇنيەدە مىناۋ جازبا مادەنيەت، ياعني، جاقسى مادەنيەت، مىناۋ اۋىزەكى مادەنيەت، ياعني، جامان مادەنيەت دەپ بولمەگەن. ينفورماتسيانى ساقتاۋدىڭ ەكى فورماسى قاتار جۇرگەن. ال قانداي دا بولماسىن وركەنيەتتىڭ كۇيرەۋىنىڭ قارساڭىندا ءداستۇردىڭ ەۆاكۋاتسياسى، ءداستۇردى كوشىرۋ باستالعاندا، قاعازعا جازىپ قالدىرعاننان گورى ەسكە ساقتاۋ الدەقايدا سەنىمدى امال ەكەنى بەلگىلى بولادى. يممانۋيل ۆەليكوۆسكي جانە تاعى باسقا كونە دۇنيەنى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە جەر بەتىندە اراسى پالەنباي مىڭ جىل بولىپ كەلەتىن پالەنباي پلانەتارلىق اپات بولىپتى. ادامزات پالەنباي رەت جويىلىپ، پالەنباي رەت قايتا جاراتىلىپتى. وسى، ءالسىن-ءالسىن وركەنيەتتى، تىرشىلىك اتاۋلىنى جالماپ كەتىپ وتىراتىن اپاتتاردان، ادامزات، ەشقاشان ەسكىرمەيتىن، ءمان-ماعىناسى ەشقاشان جويىلمايتىن ءبىر عانا ۇلاعات الىپ شىعىپتى. ول ۇلاعات، «دۇنيە – جالعان، وندا ماڭگى ەشتەڭە جوق. ءومىردىڭ، تىرشىلىكتىڭ تاعدىرى قاشاندا قىل ۇستىندە تۇرادى. بولمىس كەز-كەلگەن ساتتە جويىلۋى مۇمكىن» دەگەن ەكى-ءۇش-اق اۋىز سوزدەن تۇرار ەدى. سول سەبەپتى كونە دۇنيەنىڭ ادامى، قاشان دا بولسىن قامدانىپ، ءوزىنىڭ جەتكەن وركەني، مادەني جەتىستىكتەرىن قاعازعا دا تاڭبالاعان، جانە ەڭ سەنىمدى قويما – ءوزىنىڭ ساناسىنا دا ساقتاعان. سودان كەيىن عاسىردان عاسىر وزىپ، باتىس جۇرتىنىڭ ۇستەمدىگى باستالدى. وريەنتاليزم (شىعىستانۋ), فولكلوريستيكا دەگەن ءىلىم-عىلىمدار پايدا بولدى. دامۋدىڭ ساتىسى دەگەن ۇعىمدار كەلدى. تاريحي تاعدىردىڭ، تۇرمىس قالپىنىڭ اسەرىنەن ءتول مادەنيەتىن ءوز ساناسىنا ساقتاعان حالىقتار «اۋىزەكى مادەنيەتتەگى حالىقتار» (بۇنىڭ استارىندا «دامۋىن ەندى عانا باستاعان، ماحلۇقاتتىق تىرشىلىكتەن ادامدىق ومىرگە ەندى عانا وتكەن» دەگەن جاسىرىن پىكىر تۇر) دەپ اتانىپ، اتالمىش مارحاماتتى «دامۋدىڭ ساتىسىنىڭ» ەڭ تومەنگى تەپكىشەگىنە قويىلدى. (بۇل «ساتىدان» مۇلدەم الىپ تاستاسا، بۇل «ساتىعا» مۇلدەم جولاتپاي قويسا قايتەر ەدىڭىز. وسىعان دا شۇكىر دەيىك). بۇل كۇندە اۋىزەكى مادەنيەتتىڭ ەكىنشى قاتارداعى، ەكىنشى سورتتى (قازاقشاسى – ەكىنشى سۇرىپ) مادەنيەت ەكەنى قالىپتاسقان، داۋ تۋدىرمايتىن پىكىر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، فولكلوريستيكا يا باسقا عىلىم، قانداي دا بولماسىن مادەنيەتكە باعا بەرگەندە ونىڭ ساقتالۋ فورماسىنا (اۋىزشا نەمەسە جازباشا) ەمەس، ەڭ اۋەلى ساپاسىنا، ويىنىڭ ورەسىنە نازار اۋدارۋى كەرەك. ونىڭ سىرتىندا الەمدىك عىلىم توپانعا دەيىنگى وركەنيەتتى مويىنداپ، زەرتتەۋدىڭ باعىتىن، ءمان-ماعىناسىن، مۇراتىن وزگەرتۋى كەرەك. سولاي بولعاندا عانا بۇگىندە عىلىم ءۇشىن شەشۋىن تاپتىرمايتىن جۇمباق بولىپ وتىرعان كوپتەگەن جايتتاردىڭ شىن سىرى اشىلماق. قۇمىرا پايعامبار ءالى ءتىرى دەپ، اقىماق جاس پاتشا ءالى اقىلعا كەلەدى دەپ سەنەيىك.
تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، "الماتى اقشامى".
