Üzdıksız Alaş ideiasynyŋ jalǧasy. Tereŋsai oqiǧasyna - 79 jyl

Efreitor Orazovty qūtqaru Kezınde Atyrau men Aqtöbenı dübıltken so bır uaqiǧaǧa da ekı qazan (jūldyz) uaqyt tolypty-au. 1944 jylǧy 19-mamyrmen esep qylsaq... Sonyŋ aldynda bırneşe kün būryn – 3-mamyrdyŋ tünınde Atyraudyŋ Jyloi audanyndaǧy Sarqasqa deitın şūratqa vermaht ober-leitenanty Älihan Aǧaevtyŋ basşylyǧymen tüsken nemıstıŋ «Alaş» agenturalyq-diversiialyq toby quǧynşy NKVD otriady men jergılıktı jasaqşylardan Jem özenın, Alatau alabyn boilap qaşyp, Közdıŋ suy, Qanjyǧanyŋ tauy men Qabasanyŋ taqyry, Qojabaidyŋ tört kölı deitın jerler arqyly Atyraudyŋ Qyzyl-Qoǧa audanyna qarasty Aqşelek eldı mekenıne taiap keledı. Basta ätırette 15 adam bolǧan. Bıreuı desant paraşiutpen tüsken tünnıŋ erteŋıne ūşty-küidı joq bolyp şyǧady. Jemdı örlep kele jatqandarynda jäne jeteuı tün qaraŋǧylyǧynda ūra kele qaşyp, özen jaǧalauyndaǧy qalyŋ qorysqa tyǧylyp qalady da, bırneşe künnen keiın Aqtöbenıŋ Baiǧanin audanyna qarasty Alataudyŋ bauraiyndaǧy Şilısai maŋynda tosqauyl qūryp jatqan chekister ätıretıne özderı kelıp berıledı. Qalǧan paraşiutşıler – Aǧaev Älihan, laqap aty «İranov Aǧai», top komandirı; Doşanov Zūlqaiyr, laqap aty «Zakirov Zūlqaiyr», nemıs armiiasynyŋ feldfebelı, ätıret radiostansasynyŋ bastyǧy; Bisenäliev Baqi, unter-ofiser, radist; «Bataşev Balqaş» – «Bataşov Qamqor» (ekeuı de laqap aty), unter-ofiser, top därıgerı; Mūhamediev Ahmet («Alǧyrov Ahmet», «Alǧyrov Mır»), unter-ofiser, radist; «Dınışev» Mūhambet, unter-ofiser jäne Orazov Sätmaǧambet («Mūhammedov»), barlyǧy jetı adam, 18-mamyr künı ertemen qonǧan jerlerı – Qabasa taqyrynan attanyp, Käpırmola – Aqqūdyq – Mūnailyjal – Äsemköl – Buraköl arqyly Gurev – Orsk mūnai qūbyrynan ötıp baryp, Tereŋsai degen jerde at şaldyrady. Şamamen tüske taiau uaqyt. Osy jerde paraşiutşıler ekıge bölınedı: beseuı Jyrmanyŋ saiyn qualap otyryp, Aqşelek jazyǧyna jetedı, – ol kezdegı ataqpen Molotov atyndaǧy kolhoz permısı, – sonda qonyp, ertesıne bır qūnajyndy soiǧyzyp, etınıŋ jartysyn pısırtıp, jartysyn şikılei salyp alyp ketedı. Jyrma – Qostömpek – Qoilybai töbe – Mūzbel – Şūqyrböget – Aqböget marşrutymen jürıp, №3 mūnai aidau stansasy tūrǧan Tösqūdyq auylynyŋ batys betındegı Janterektıŋ saiy deitın tereŋ jyraqanyŋ aŋǧaryna jetıp bekınedı. Desanttyŋ Tereŋsaida nege kenet ekıge bölıngenı jaiynda jarytymdy derek joq. Jantereksaiǧa jetıp bekıngen bes desantşy sol 19 mamyrda, ekıntı kezınde sany mol NKVD ätıretımen aradaǧy teŋ emes ūrys üstınde tolyqtai joiylady. Al qauıpsızdık organdary bergen sol resmi mälımetterde Jantereksaidaǧy şaiqas kezınde A.Mūhamediev pen S.Orazovtyŋ tün qaraŋǧylyǧyn jamylyp qūtylyp ketkenderı aitylady. Būl – jaŋsaq derek, sebebı Jantereksaidaǧy uaqiǧa tüs qaita saǧat 4-tıŋ şamasynda bastalyp, bır saǧattan keiın, iaǧni ymyrt üiırılmei tūryp tynǧan. Köp bolsa keşkı alaköbeŋ. Endı bır derekközge aitqyzsaŋyz, Aǧaev ekı paraşiutşını Gurevte tūratyn Kökpaev degendı (būryn tüsırılgen nemıs agentı) ızdep tauyp, sonyŋ rasiiasyn paidalanyp, german barlau oryndarymen bailanys ornatuǧa jūmsaǧan-mys. Chekisterdıŋ jäne bır «aŋyzy» – ekeuı Aǧaev tobynan qaşyp ketıptı degen söz de şyndyqqa sai kelmeidı, nege deseŋız, bes desantşy Aqşelektegı mal permıge kep qonaǧa jatqandarynda, keşe kündız Ahmet pen Sätmaǧambettı Tereŋsaida bosatyp qoia bergenderın aitqan. Mūny bızge älgı äŋgımenı auyl adamdarynan estıgen Aqşelek tūrǧyny Serık Qūlşyqov 2013 jyldyŋ jazynda «Aǧaevtyŋ» ızımen ekspedisiia jasaǧanymyzda äŋgımelep bergen edı. «Aǧaev ekeuın nege erkıne jıbergen?» degenımızde Serık taǧy da ülkenderden estıgenın alǧa tartty: «Aǧaev ekeuın qūtqaryp qalmaqşy bolypty, öitkenı olar desanttaǧy eŋ jasy eken». Ahmet pen Sätmaǧambettıŋ enesınen aiyrǧan qozydai, negızgı toptan bölek ketuınıŋ osy, soŋǧy sebebı qisynǧa syiady: şynynda da, ol künde Ahmet Mūhamedievtıŋ jasy 25-te, al Sätmaǧambet Orazovtyŋ jasy 22-de eken (Beriianyŋ Stalin men Molotovqa jazbasynda Orazovtyŋ tuǧan jyly 1912 jyl dep, bır sifry qate körsetılgen, auyldastarynyŋ aituynşa, ol kezde Sätmaǧambet älı üilene qoimaǧan jas jıgıt eken). Gollivudtyŋ «Qatardaǧy jauynger Raiandy qūtqaru» deitın filmın jūrttyŋ bärı bıledı. Stiven Spilberg bolǧan uaqiǧanyŋ jelısımen tüsırgen: 1944 jylǧy Normand operasiiasy kezınde amerikan armiiasyndaǧy aǧaiyndy bes jauynger – Sallivandar bır mezgılde mürdem ketkennen keiın äskeri basşylyq aǧaiyndy, bauyr jauyngerlerdı bır jerge toptamai, ärtürlı bölımşelerge bölıp jıberu, olardyŋ soŋǧy tırı qalǧanyn elge qaitaru jönınde şeşım qabyldaidy, älgı şeşım Niland esımdı aǧaiyndy jıgıtterdıŋ üşeuı qaza tapqannan keiın törtınşısın aman qalu boiynşa jüzege asyrylǧan delınedı. Spilberg osy uaqiǧany maǧynalyq jüktememen küşeitken eken. Şynynda da filmde ekpın men aksent barynşa däl tüsırılgen: general-qolbasy Djordj Marşall bastaǧan joǧary şendı amerikan ofiserlerı qatardaǧy jai soldatqa airyqşa meiırbandylyqpen qarap jäne üş balasynan bırdei aiyrylǧan ananyŋ soŋǧy tūiaǧyn joǧaltqany jaily habar alǧan kezde jüregı şydamauy mümkın ekenın eskere kelıp, qatardaǧy jauynger Djeims Frensis Raiandy Normandiia maidanynyŋ qanqasabynan alyp şyǧu jönınde şeşım qabyldaidy. Būiryqty oryndau täjıribelı kapitan Djon Miller bastaǧan reindjerlerge tapsyrylady. Soǧystyŋ qym-quytynda jürgen qolbasylardyŋ qaidaǧy bır qatardaǧy jauyngerdıŋ taǧdyryna mazasyzdanǧan jinalysyn közge elestetu, ärine qiyn, äitse de älgı körınıstıŋ körermenge äserı sūrapyl. Filmnen alar ekınşı sabaq – ızgı adamdardyŋ ızgı maqsat jolynda bırıguı. Osy oraida aldynda özıne berılgen būiryqty ǧana oryndap, Raiandy aman alyp şyǧu arqyly üiıne aman-esen qaituyna ıştei moraldyq qaqylyq ielengısı kelgen kapitan Miller eŋ soŋynda özınıŋ komandir retınde ainalasynda bolyp jatqannyŋ barlyǧyna da jauapty ekendıgı jönınde oiǧa keledı. «Ölım äletı taqaǧan saiyn adamdar da tazara tüsedı» – filmdı tüsıruşılerdıŋ bır oiy osyndai. Al leitmotivı – tırı qalǧandardyŋ qaza tapqan jandardyŋ ruhyna laiyq ömır süre bıluı. Kördıŋız be, Spilberg bır ǧana maidan jaǧdaiynan tūtas ǧaqliia tuyndatqan! Ǧajaby sol, qūtqarylǧan Raian turaly kinolentanyŋ uaqiǧasy şynaiy ömırde bolǧan-bolmaǧanyn qazırde eşkım tüstep aita almai otyr – sırä, Spilberg joǧarydaǧy äskeri basşylyqtyŋ būiryǧyn körkemdık jaǧynan jettıktırıp, siujettı oidan qūrastyrǧan boluy kerek degen pıkır bar. Bır qyzyǧy, tarihtaǧy Normand äskeri operasiiasy men Aǧaev oqiǧasy merzım jaǧynan özara şappa-şap: soŋǧysy 1944-tıŋ mamyrynda, aldyŋǧysy mausym aiynda oryn alǧan; Raian da desant – jau tylyna tüsken äue-desant äskerınıŋ paraşiutşısı; ekeuınıŋ aiyrmasy – Raian uaqiǧasynyŋ ömırde oryn alǧany anyq emes, al Aǧaevtyŋ jäne onyŋ joldastarynyŋ öz ışterındegı ekı jasty ölım qaterınen qūtqarmaq bolyp bosatyp qoia bergenderı ömırde anyq bolǧan närse. A bıraq bızde osy oqiǧanyŋ süiegınen şyǧaryp, Saving Private Ryan tärızdı älemge aty ketken epikalyq äskeri drama tüsırılmedı. Tüsırılse, «Raiannan» da şynaiy, küştı ekşn şyǧar edı-au... Tereŋsaida, aqyrǧy qoştasar, aryzdasar hälde ülkender kışılerge ne aitty eken dep oilaisyŋ. Özıŋ däp solar siiaqty jaǧdaiǧa duşar bolmaǧan soŋ – ajal jastyǧyna bas qoiyp körmegennen keiın boljap aitqan sözdıŋ bärı beker. Sonda-daǧy mūndaida basqa aldymen keler oi – adämizattyŋ bır-bırıne kömek berıp, qol ūşyn sozuy dünie jaratylyp, su aqqaly berı qalmai kele jatqandyǧy. Ǧylymǧa aitqyzsaŋyz, adamdar bırın bırı özdıgınen, reflektorly türde, iaǧni erkınen tys, sürsanamen qūtqarady eken. Būl baǧzyda, jer betın mūz basyp, üsık alǧanda adamdar tobynyŋ özara järdemdesuınen qalǧan tausynşaq doǧal tüisık körınedı. Köktemde qaŋqyldap ūşqan qazdardyŋ äreket-qimylyn baqylaǧan ornitolog ǧalymdar mynadai bır qyzyq jaǧdaidy, qazdardyŋ ämıse toptanyp, bırın-bırı demep, qoldap ūşatynyn baiqaǧan. Eger üiırdegı äldeqandai qaz auru ne jaraqat saldarynan ūşa almai qalsa, ekı qaz bölınıp kelıp, qajet kezde kömek beru üşın soŋynan erıp otyrady eken. Auru qazdyŋ jaǧdaiy dūrystalǧanşa, ne jerge qūlap ölgenşe janynda bolyp, odan ärı saparlaryn jalǧastyrady, nemese özge bır üiırge qosylyp, öz tobyn quyp jetedı. «Adam balasy keide özınıŋ ǧana emes, özgenıŋ de perzentı üşın janyn pida etuge daiar tūratyn haiuannyŋ ılude bıreuı, al bıraq adam däl älgı qazdardai ǧaqyl iesı, aqyl iesı bolǧan bolsa bır-bırıne qiyn kezde ǧana bassüieu bolyp qoimai, dırmändı, küştı kezderınde de özara qoldau körsetken bolar edı-au», – degen oi aitady osy oraida sarapşylar. Şynynda da, älem tarihyn qarap otyrsaŋyz, adam balasy tragediialy aqyrǧy sätte özınen būryn özgenı qūtqarǧan oqiǧa az emes, mysaly, «Titanik» suǧa bata bastaǧan kezde millioner Djon Djeikab Astor IV qūtqaru qaiyǧyndaǧy ornyn ekı balaǧa berıp, özı kemede qalǧan. Özı mūny «moraldyq tūrǧydan dūrys ıstedım» dep eseptegen. Iаǧni, erteŋ Künnıŋ közıne tura qarap ömır süruı üşın qabyldanǧan şeşım, kısınıŋ jan jomarttyǧy ömırınen äldeqaida baǧaly deitın tüsınık. Älemdık ädebiette de älgındei oqiǧalar az surettelmegen. Hemengueidıŋ «Şal men teŋızın», Aitmatovtyŋ «Teŋız jaǧalai jügırgen tarǧyl töbetındegı» Mylgun balaǧa qaiyqtaǧy jalǧyz torsyq sudy köbırek qaldyryp otyratyn Organ qartty aitsaq ta bolady. Būl jerde Mylgun bala – bolaşaq, Organdardyŋ jalǧasy. Bıraq, osylardyŋ barlyǧy da basqa ıs tüsken qirakezık, qiyn jaǧdaida belgı beretın psihologiialyq-gumanistık häl, al adamdar bırdei auyr jaǧdaiǧa tüspei tūryp, joǧarydaǧy qazdarşa küştı kezınde älsızge kömektespeuı neşık? Mıne, osy jerde qazaq qoǧamynyŋ belgılı bır kezeŋınde, XX ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda aiqyn körıngen airyqşa bır qūbylysty – iaǧni zamannyŋ tynyş kezınde ülkennıŋ kışıge üzdıksız (permanenttı) kömek berulerın aita keteiık. Sūltanbek Qojanovtyŋ Ǧani Mūratbaevty, Äuelbek Qoŋyratbaevty, Şamǧali Sarybaevty oquǧa tüsırıp, tärbielengenı. Soŋyra Ǧanidyŋ özı de Ötebai Tūrmanjanov, Nūrtas Oŋdasynov, Beisenbai Kenjebaev syndy bır top jasty oqytyp-toqytyp, adam qylǧany... Säken Seifullinnıŋ Orynborda Säbeŋ men Ǧabeŋdı üiıne jatqyzyp, oqytqany... Iliias Jansügırovtyŋ Semeide Şäken Aimanovty körıp, Almatyǧa alyp kelgenı... Säbeŋ, Ǧabeŋderdıŋ 37-nıŋ qytymyry qaqap tūrǧanda Beiımbettıŋ qyzy Ǧaliiany medinstitutqa tüsırgenı... ülkender oiy ūşqyr, tılı üşkır jas adamdardyŋ bötekesınde bırdeŋe baryn jıtı aŋǧaryp, bolaşaǧyna daŋǧyl jol aşqan mūndai mysaldar ūlttyq tarihymyzda jetıp artylady. Tynyş kezde, aman-sau, baquat şaqtaǧy osy qalyptaryn soŋyra ölım tūzaǧyn kütıp otyrǧandarynda da joǧaltpaǧan. Ahaŋnyŋ (Ahmet Baitūrsynovtyŋ) 1932 jyly Almaty abaqtysynda Mūhtar Äuezov pen Älımhan Ermekovke, Temırbek Jürgenovtıŋ NKVD türmesınde Şahzada Şonanovaǧa, Ahmet Mämetovtıŋ türmede Aitjan Butinge aitqan sözderınıŋ qūiar arnasy bıreu bolypty: «Bızge būl jerden endı şyǧu joq. Sender, jastar, aman qaludyŋ jaiyn oilaŋdar. Ol üşın kınänı bızge audaryp, öz bastaryŋdy araşalaŋdar». Adam balasy özgenıŋ perzentı üşın de janyn pida ete alatyn Qūdaidyŋ ǧajaiyby degen joǧarydaǧy pıkırımızdıŋ şyndyǧy osy jerde aşylady jäne osy oraida, – eger qatelessem keşırım sūraimyn, – özge halyqtardyŋ tarihynda ılgerıdegıdei oqiǧalar boldy degendı äldenege oqymappyn da, estımeppın de. Mūnyŋ bırınşı sebebı, örkeniettı älemnıŋ özara materialdyq ta, ruhani da igılık teŋdei bölınetın, bırıne bırı kömektespese ömır süre almaityn rulyq qoǧamnan erterek qol üzıp ketuınen be deimız. Äitpese sol Batystyŋ ökılı Kundera «Jastardy äueiılendırgenıŋ – erteŋgı kör qazuşylaryŋmen äueiılengenıŋ» dep aitpas edı. Ekınşıden, azattyq alu, erkındıkke jetu ideiasyn taŋdaǧan alaşşyldar sonymen bırge onyŋ salmaǧy qorǧasyndai jauapkerşılıgı de bolatynyn jaqsy bılgen. «Balapannan bau taǧyp, talpyntyp qolda ösırgen, jastarǧa senemın» dei otyryp, jastardyŋ erteŋgı taǧdyryna özderın jauapty sanaǧan. Bügınde «Aǧaev» deseŋ, «janyn jaldaǧan jaldap» degen söz syranyŋ şölmegıne japsyrylǧan qaǧaz siiaqty tırkese ketetın boldy. Qit etse «satqyn» tabrasyn ılıp tastaityn bızdıŋ qoǧamdaǧy osy bır qaspaq ädet, qasaŋ ştamp tarihqa «Älihan Aǧaev» deitın atpen engen Ämırhan Tıleumaǧambetovtyŋ şyn bet-beinesın köpşılıkten kölegeilep, körsetpei keledı. Al qolda bar derek, azyn-şoǧyn estelıkterge qarasaŋyz, tarihi Tıleumaǧambetov aitylyp-jazylyp jürgennen mülde basqa adam. Älbette, äskeri kısı bolǧan soŋ sıltılı, tıptı mınezsız boluy mümkın, kei sätte oraisyz qataldyq ta körsetıp qalǧan şyǧar. Dese de, pendeşılık ısterın ūltyna degen riiasyz sezımderı joqqa şyǧaratyn tūlǧalar bolady ǧoi, men Ämırhandy sondai tūlǧalyq därejesıne jetısken azamat dep bılemın. Būl rette onymen Germaniiada jüzdesıp, dastarqandas bolyp, äŋgımesın tyŋdai qalǧan Ǧaipen Beiısovtyŋ estelıgı köp närsenı aŋǧartar edı. Ömırde mınşıl emes, synşyl kısını köremız Ǧaipekeŋnıŋ ol estelıgınen. Bıreudı mınep, keketıp, ne odan bet būryp, syrt ainalmaityn, ömırge, ainalasyna oi toqtatyp, syn közımen qarap otyratyn jannyŋ qalyby. Qysqa ǧana otyrysta dalalyq qalpyn būzbaidy, ötkır oi, sıltılı sözdı kesek-kesek, tüidek-tüidegımen tastaidy. Sūsymen aibyndyryp otyryp, ataly söz aitatyn, köşelı oi sabaqtaityn, tıptı dese bıreuge bas idırıp, bıreuge jer büidırıp, tūtasymen qusyryp, tögılte aitar baiaǧynyŋ bilerınıŋ maşyǧy. Bır sözden ölıp, bır sözben tırılgen, qazaqtyŋ aquyz söz mektebınıŋ marjanyn tereŋnen terıp, taiyzdan süzgen biǧazy. Sonymen bırge Ämırhan – öz tūsyndaǧy Alaş qairatkerlerın jaqsy bılgen. Bırqatarymen mektepte, sosyn kursta, institutta oqyp jürgenınde didarlasqan, ne solardyŋ aldyn körgen halyq mūǧalımderınen bılım tiianaqtaǧan. Bır sözben aitqanda, «Aqqan aryqtan su aǧady» demekşı, keşegı ketpentūiaq arystarymyzdyŋ sarqyty. Nemıs jerınde jasaqtaǧan ätıretın «Alaş» atyqtyrǧany, al özıne operativtık at retınde «Älihan» esımın taŋdaǧany da sodan. «Jan qalsa boldy» dep itaiaqtan sary su ışıp, bilıktıŋ jemdorbasyn bastaryna ılıp alǧan tūqymdardyŋ tūqymynan emes, alaşşyldardan köp qasietterdı tän alǧan. Mysaly, aitylǧan söz, berılgen antqa adaldyqty saqtauy. Ätret süzıle kele ekşelıp qalǧan jetı desantşy qandary bölek bolǧanymen, bır qoldyŋ salasyndai, bır üidıŋ balasyndai ärı mūrattas, ärı tuys edı. Bırge tuǧandardyŋ özı tauyq ekı şaqyrǧanşa bırın-bırı üş satyp jatady qazırde, al būl jeteuı desant bolyp tüsken Sarqasqanyŋ molasynda Qūran qūşaqtap, özderı taǧdyrdyŋ aidauymen qūrǧan otbasyn satpai, bır töbede qūşaqtasyp jatyp öluge serttesken jäne sol sertterınde tūrǧan da. Sol uaǧdamen Tereŋsaiǧa jetkende, erteŋ ajal saǧaty anyq soǧatynyn bılgen bes aǧa şaqpaq tastai ekı ınılerın köpe-körıneu ölımge qimai, «Aman qalatyn jaqtaryŋdy oilaŋdar» degen. Sodan on ekı jyl būrynǧy Ahaŋnyŋ, jetı jyl ılgerıdegı Temırbektıŋ, Ahmettıŋ qylǧanyn qylǧan. Olardyŋ öitkenın bıldı deimısıŋ beseuı?! Joq, ärine. Būl – tärbiemen, sanamen, jauapkerşılıktı sezınumen keletın närse. Halyqtyq pedagogika. Kätekı zergerler eŋ kışkene asyl tasty eŋ täjıribesız üirenuşısıne ekıge bölgızedı eken, sebebı körmedık şäkırttıŋ qoly tas keskende eş dırıldemeidı, älgı tastyŋ qūnyn bılmegendıkten. Jas adam da sol siiaqty – ömırdıŋ qadırın bılmeidı. Mūndaida oǧan aitu, taptap tüsındıru, jön sıltep, baǧyt beru jön. Elınıŋ, halqynyŋ bolaşaǧyna ümıt artqandyqtan kesımdı naq şeşım qabyldar sät te osy. «Alaş» dep jüz aityp, qyşqyrǧannan solar bolyp bır ıs tyndyru. Aqyrǧy ısterın, soŋǧy jaqsylyǧyn ülbıregen ümıtke orap tūryp jasau. Qazaqtyŋ täuelsızdık ideiasynda üzılıs boldy dep kım aitty sızge?! Joq, Alaş ideiasy – permanenttı ideia, onda üzık te, üzılıs te bolmaǧan. Sonyŋ bır tılsız kuäsı – bügınde ūmytylǧan, el jadynan öşırılgen Tereŋsai basyndaǧy uaqiǧa. İä, iä, däl osylai – oqiǧa (sluchai) emes, bas ärıppen jazylar Uaqiǧa (Sobytie). Bıraq bügıngı bız sol Tereŋsaidyŋ, sol Jantereksaidyŋ qadırıne jetıp jürmız be? Aspannan belgısız bop tüsken beseu bır oq atpastan, bır gramm qan şyǧarmastan, esıktı qaityp aşylmastai etıp qatty serıppesten kete bardy. Antqa da, ideiaǧa da, dostyqqa da adaldyqtaryn saqtap, özın tasqa soǧyp öletın qyran siiaqty ölımderın de ülgı etıp, qiiada qazalandy. Soŋyndaǧy näsıl-nesıbıne, myna bızderge bılgenımızşe ömır keşuımızdı enşı etıp qaldyryp, jaryq dünieden jüzderın üiırdı. Mıne, sodan berı sol bılgenımızşe ömır sürıp kelemız. Būrynǧymyzdan da beter bölşektenıp, jaŋqalanyp. Qara tūiaǧymyzdan jan ketkenşe bır jerge qadalyp, senerı joq jastarǧa jol bermei. Süisınerı qalmaǧan keiıngıler öz kezegınde aldyŋǧylardy betke soǧyp. 1944-tıŋ mamyrynda Jantereksaida öz qazaǧyn jusatyp salǧandardyŋ ūrpaǧy tarih jüzınen joǧalmai qazaqtyŋ körer qūqaiy joǧalmaityn şyǧar... *  *  * Ahmet Mūhamediev pen Sätmaǧambet Orazovtyŋ Tereŋsaida ekıge aiyrylǧannan keiıngı said-stepı jaily söz ärneki. Respublika qauıpsızdık organdary basşylyǧynyŋ Mäskeuge joldaǧan habarlamasynda būl ekı paraşiutşını 24 mamyrda Maqat audany aumaǧynda, Qainar özenı maŋynda jedel qimyl toby ūstaǧany aitylǧan. Belgılı «Ülken Türkıstannyŋ küireuı» kıtaby boiynşa ekeuı Maqat audandyq NKVD bölımıne özderı kelıp berılgen. Endı bır derekte mūnai aidau stansasyndaǧy VOHR (äskerilendırılgen küzet) ekeuın körşı auylda tyǧylyp jatqan jerınen qolǧa tüsıredı. 2000-şy jyldary atyraulyq bır jurnaliske interviu bergen oqiǧa kuägerı Tūrǧan Mätenovanyŋ (Tösqūdyq auylynyŋ tūrǧyny, S.Orazovtyŋ qūrdasy) aituynşa da ekı qaşqyn auyl syrtynda jatqan jerınde tūtqyndalǧan. Joǧarydaǧy Serık Qūlşyqovtyŋ bızge aitqan äŋgımesı boiynşa da ekeuı Tereŋsaida bölınıp ketkennen keiın Buraköl, Beisenqara degen jerlermen jürıp otyryp, Maiböget arqyly Qainar özenınıŋ tüstıgındegı Aqşi qolatyna kelıp jatady. Ol künde onda mal baǧatyn qos tūrǧan. Joǧaryda «körşı auyl» dep jürgenderı sol mal bölımşe. Ekeuınıŋ būl jerge kelgen sebebı, Tösqūdyq – Sätmaǧambet Orazov tuyp-ösken auyl, äkesı Oraz Esenǧaliev degen. Osynda ol soǧysqa deiın hat tasuşy bolyp ıstegen. Sonda jatyp ekeuı baqtaşy arqyly Tösqūdyqqa habar salady. «Auyldy saǧyndyq, baraiyq desek üi maŋynda milisiia (saqşy) jür, bızden qauıp te joq, ziian da kelmeidı, mümkın bolsa bızdı osy jerden tūtqyndap alyp ketsın» deidı. Bıraq Tösqūdyqta otyrǧan chekistık jedel toptyŋ basşylyǧy būǧan senbei, aqyry auyl adamdarynyŋ ügıtteuımen Sätmaǧambettıŋ şeşesı Aiǧanany jıberedı. Eş qarsylyqsyz berılgen paraşiutşılerdı VOHR jasaqşylary stansa basyna äkelıp, saraiǧa qamap tastaidy. Ūzamai konvoimen Maqat audanynyŋ ortalyǧy Dossorǧa jetkızıp, sol jerde oprichinnikter ekeuıne «şmon» jasap, boilarynan tabylǧan qūral-jabdyq, aqşany tızımdep, odan ärı Gurevke äketedı. Ahmet Mūhamediev qolynyŋ közı bar radist eken, Aǧaev oǧan sengenı sonşa, ädette top komandirı ǧana bıluı tiıs ülken kestenıŋ airyqşa kodyn da qolyna berıp qoiypty, sol sebeptı Orynbordaǧy Oŋtüstık-Şyǧys äskeri okrugınıŋ äskeri qarsy barlau qyzmetı – SMERŞ Mūhamedievtı nemıstermen aradaǧy radiooiynǧa paidalanǧan. Sodan keiıngı taǧdyry belgısız. Ahmed Mūhamedievtıŋ (Mūhamedov, Mūqatov dep te jazylady) naqty kım ekenın anyqtaudyŋ sätı tüspedı. Beriia habarlamasynda Batys Qazaqstan oblysynyŋ Ilbışın (būrynǧy Taipaq, qazırgı Aqjaiyq) audanynan ekenı aitylǧan. Bızdıŋşe, osy öŋırden şyqqan alǧaşqy därıgerdıŋ bırı, Batys Alaş-Orda qairatkerı Baqtyǧali Beisenovtıŋ ülken ūly Mahmud Beisenov boluy äbden mümkın. Mahmudov, Mūhamediev degen operativtık nyspysyna jäne soǧysqa deiın Saratovta joǧary tehnikalyq bılım aluyna qaraǧanda. Būl, ärine, boljam ǧana. Al Sätmaǧambet Orazov (chekistık qūjattarda äskeri şenı aitylmaǧan, bıraq abverdıŋ arnaiy daiarlyq mektebınen qatardaǧy jauynger şyqpaitynyn eskersek, efreitor ne ober-efreitor boluy äbden mümkın) baiaǧy qamys arasyna tyǧylyp qalyp, Şilısaida jedel topqa berıletın liukkenvaldelık «plenge tüskış» jeteumen bırge Almatyǧa äketılgen. Küzde būl toptan tört paraşiutşı atyldy, al qalǧan törteuı jönınde mälımet joq. Sırä, ärqaisysyna 25 jyldy basyp, Kolymaǧa «propiska» jasap bergen. Äiteuır, Sätmaǧambet sol ketkennen Tösqūdyqqa oralmaǧan. Tereŋsaidyŋ jylǧasynda tūryp Aǧaev özderınıŋ qūnsyz ketıp, süiekterıne qyna bıtetının bılgenımen, ekı jastyŋ ǧūmyryn köp bolsa bırneşe jylǧa ǧana ūzartqanyn, elınıŋ özı mūrat tūtqan keleşegı qanatynan synǧanyn, Mūhtar aqyndy özgertıŋkırep aitsaq, on törtten jetını alsaŋ eşteŋe de qalmaitynyn sırä sezdı me eken?! Bügın qazaq tarihyndaǧy köpşılık bıle bermeitın qaraly betterdıŋ bırı – Jantereksai qyrǧynyna 79 jyl ǧoi. Qūran baǧyştap, jetı şelpek tüsırgenım bolsyn dep osy jazudy jazdym...

Maqsat TÄJ-MŪRAT

"Adyrna" ūlttyq portaly