Bırınşı, ılkıde Türkı balasynda arnaiy qaǧan qūzıretı üşın jūmys ısteitın körıpkel baqsylar instituty bolǧan. Aty baqsy bolǧanymen hannyŋ qyryq kısılık aqylşysy edı. Körıpkel baqsylar han keŋesı kezınde aldaǧy qandaida bır saiasi oqiǧa men situasiiany künı būrtyn boljap, döp basyp taldap häm saraptap bere alatyn sony qabılettıŋ iesı-tın. Olardy saiasi körıpkelder dep atasa da bolady. Han ekınşı bır eldı jeŋu üşın bılek küşınen bölek körıpkel baqsylardyŋ strategiialyq boljauyna da jügınetın. Qarsylas eldıŋ körıpkel baqsylary da oŋai emes ärine.
Ekınşı, uaqyt öte kele saiasi körıpkel baqsylar türkılık bolmystaǧy strategiialyq mektep qalyptastyrdy. Türkı baqsylary qytai, ündı, parsy, ūrym elderın jaulap aluda maŋyzdy röl atqardy. Ol kezdegı jahandyq jaulasular jer, su, salyq nemese şeksız bilık üşın ǧana emes edı, älemdık qara küşke ege bolu üşın de jaulasatyn. Bügıngı tılmen aitqanda aqparattyq media soǧysyna ūqsap qalady. Bır eldıŋ körıpkel baqsylary ekınşı eldıŋ "aqparatyn" ūrlaidy nemese qorqynyşty mif pen aqparat oilap tauyp ürei janyn alady.
Üşınşı, Türkılerdı äskeri quat jäne jauyngerlık qabılet jaǧynan jeŋu mümkın emes edı. Türkılerdı jeŋu üşın körıpkel baqsylar mektebın tamyrymen qūrtu kerek tūǧyn. Ol üşın klassik dınderdı qūral retınde paidalanu iaǧni dındı- saiasilandyru qajettılıgı tuyndady. Bır qyzyǧy türkı baqsylary älemdık klassik dınderdı türkılık baǧzy senımge beiımdep sättı mutasiialap berdı. Söitıp baqsy- moldaǧa ainaldy, degenımen aty molda bolǧanymen baqsynyŋ rölın atqardy, saiasi körıpkeldık jalǧasa berdı. Sonyŋ negızınde keiın Türkı mūsylmanşylyǧy qalyptasty.
Törtınşı, Türkı mūsylmanşylyǧy aqida, fikh jäne tassauf ılımderınen bölek dın men saiasi bilıktı mutasiialauda öz aldyna bölek institut qalyptastyrdy. Nätijesınde arap, parsy jäne basqa da jat eldıŋ mädeni, saiasi yqpalyna qarsy Türkılık tanym men tüisık paida boldy. Ony sol däuırdıŋ Türkılık media holdingı deuge de bolady. Sol ǧasyrda türkı mediasy arap, parsy elıne aqparattyq "soǧys" jariialady.
Besınşı, keiıngı jaulasular tek qana "türkı mediasyn" qūrtuǧa arnaldy. Ol üşın bilık qūzıretındegı körıpkel baqsylardy tübırımen joiu kerek. İslam dının adami qūndylyqtan bırtındep saiasi qūralǧa mutasiialai bastaǧan keiıngı imperiialardyŋ jalǧyz qyzmetı- türkı baqsylaryn jer jihannan qūrtuǧa jūmys ıstedı. Ol üşın jaŋa dıni doktrina qajet-tı. Onymen zakon küşı myǧym imperiialar ainalysty.
Altynşy, atalǧan oqiǧa Qazaq handyǧy kezeŋıne deiın jalǧasty. Türkı tektı rulardyŋ öz aldyna qazaq atanuynyŋ bır sebebı de osy edı. Iаǧni türkılık bilık dästürı men dıni senımnıŋ teŋgerımı. Türkıstan, Syǧanaq, Taşken, Samarqan, Būqara jäne Qoqandaǧy aiqastarda salyq, su jäne jer men bilık üşın küresuden bölek türkılık bolmysty saqtap qalu üşın de ekenın ūmytpaǧan jön.
Jetınşı, bız aityp otyrǧan tarihi äŋgıme resei imperiiasy üşın tüsınıktı edı. Sol sebeptı qazaq dalasyn jyldam otarlap Ündıge tez jetu üşın dıni taktikalar qoldanyldy. Onyŋ sipaty ekı türlı boldy: 1) Türkılık saiasi körıpkelder mektebın joiu iaǧni handyq ordany älsıretu; 2) Türkılık mūsylmanşylyqty joiu.
Segızınşı, Türkı ruhaniiatyn bölşekteu üşın patşalyq resei Orynbordan müftiiat qūryp balama senım ūsyndy. Maqsat qazaq mūsylmanşylyǧyn dästürlı Būqara, Samarqan mektebınen bölıp äketu edı. Esesıne reseilık mūsylmanşylyq konsepsiiasy qazaq dalasynda qarqyndy jürgızıldı. Bıraq, būnyŋ soŋy bır ǧasyrǧa juyq türkı mūsylmanşylyǧy men resei mūsylmanşylyǧy arasyndaǧy aiqasqa aparyp soqty. Qazaqtardyŋ Orynbor müftilıgıne qarsy küresın islamnan bas tartu dep tüisıngen resei bilıgı jappai hristian missionerlık qyzymetın (şoqyndyru) qolǧa aldy.
Toǧyzynşy, sonymen 19 ǧasyrda qazaq halqy ruhani küizelıstıŋ eŋ şyŋyrauyna tüstı. Ūlt intelligensiiasy aldynda türkılık mūsylmanşylyqty saqtau, orynbor müftilıgı bilıgın älsıretu jäne şoqyndyru saiasatyn toqtatu deitın üş ülken mındet qatar tūrdy.
Onynşy, Orynbor müftilıgımen, şoqyndyru saiasatymen soŋyna deiın küresken qazaq intellegensiiasy küres tolyq aiaqtamai jatyp kommunistık rejimnıŋ qūrbanyna ainaldy. Sonymen türkılık mūsylmanşylyq, türkılık ruhaniiat ädebiet pen tılde jalǧasyn tapty. A.Baitūrsynūly bastaǧan Alaş intelligensiiasy tıl men ädebiettı barynşa türkılestırdı, jat söz tıptı jat qarıptı tılden şyǧaryp türkılık saf dybysty, myŋ jyldan berı būzylmaǧan türkılık tıldı tüzıp şyqty. Nätijesınde türkılık sanada, türkılık masştabta oilana alatyn bır buyn ūrpaq qalyptasty. Bıraq patşalyq resei kezınde üzılıp qalǧan saiasi bilıktı türkılendıru üderısı HH ǧasyrda da tolyq ıske aspady. Türkılık saiasi sana kommunizm sandyraqtarymen tūnşyqtyryla bastady.
On bırınşı, sovet odaǧy ornaǧan kezde türkılık mūsylmanşylyqpen kürestı jaŋa deŋgeige köterdı. Ortalyq Aziianyŋ dıni qūndylyqtaryn älsıretıp import dıni senımdı ornatty. Ekınşı Jahan soǧysy kezınde Germaniiada qūrylǧan Türkıstan müftilıgıne balama retınde Taşkennen dıni qūzıret qūrdy. Söitıp islam qūndylyqtaryn sovettendıre bastady jäne dästürlı türkı mūsylmanşylyǧyna jat keibır dıni senımdı qoldan jasap, tyqpalady. Türkılık saiasi sanaǧa tübırınen şabuyl jasalyndy.
On ekınşı, KSRO ükımetı taraǧan soŋ türkılık mūsylmanşylyq pen türkılık saiasi sananyŋ jaŋǧyruyna myŋ jylda bır keletın tarihi orai tudy. Bıraq, türkılık sana men ruhaniiat mektebı älsıregenı sonşa ony ǧylymi jäne keşendı jüzege asyratyn kadrlar qosyny bolmady. Osy vakkumnyŋ kesırınen neo dıni senımder men importtalǧan dıni qūndylyqtar qarşa borady. İmport dın türkılık qūndylyqtardy tarihi sanadan öşıruge äreket jasady.
On üşınşı, älemnıŋ keibır alpauyt küşterı türkılık saiasi sananyŋ qaita jaŋǧyruynan, türkılık senımnıŋ nyǧaiuynan alaŋdady. Sol sebeptı türkılık bolmysqa mülde kereǧar dıni senımnıŋ qazaq dalasyna etek aluyna müddelı boldy. Nätijesınde otyz jylda türkılık sanadan aiyrylǧan jaŋa ūlt, jaŋa közqaras paida boldy.
On törtınşı, bır qyzyǧy resmi reseidıŋ būl jaǧdaidy jıtı baqylauy edı. Reseige konkurent keibır alpauyt küşter qazaq jerınde neo islamnyŋ örkendeuın qoldasa, resei kerısınşe Sıbırlık şamanizm qūndylyqtaryn keşendı zertteudı qolǧa aldy. Reseide bır ǧana strategiialyq maqsat bar edı.
On besınşı, reseidıŋ maqsaty- neo islamnan äbden şarşaǧan qazaq qoǧamyna jaŋa dıni qūndylyq ūsynu. Öitkenı resei qazaq ziialylarynyŋ neo-islammen bolǧan küresın islammen küres dep baǧalaidy.
On altynşy, sonymen qazaq qoǧamy taǧy da ruhani qūldyraudyŋ şyŋyrauyna ketkelı tūr. Qazaq ruhaniiatynyŋ büiırın qysqan üş ülken taqyryp: 1) neo islamnyŋ bolymsyz nätijesı; 2) reseilık şamanizm; 3) Türkılık sananyŋ qūldyrauy.
Endı qaitpek kerek?...
Jeke ūsynysym:
Bırınşı, Türkısılık saiasi sanany keşendı qolǧa alu; Tarihta negızınde Kültegın, Bılge qaǧandar men Şyŋǧys qaǧannyŋ tarih sahnasyna şyǧuy tıkelei türkılık saiasi sanany qalpyna keltıru üşın küresten tuǧanyn jadymyzda saqtauymyz kerek; Qarapaiym halyq tūtynatyn Türkılık senım negızındegı islam doktrinasyn qabyldau; Şamanizm men islam qūndylyqtaryn mutasiialau.
Ekınşı, Türkıstan, Būqara nemese Samarqandy ortalyq etken türkı mūsylmanşylyǧy dästürın keşendı jaŋǧyrtu; Türkı müftiiatyn qūryp islam älemıne ruhani kösem alyp şyǧu.
Üşınşı, Türkı dalasynan bölek jat elde dıni bılım aludy toqtatu; Türkı mūsylmanşylyǧy oqu qūraldaryn tüzu; Samarqan, Būqara men Türkıstandaǧy tarihi dıni oqu oryndaryn qaita jaŋǧyrtu.
Törtınşı, Türkılık saiasi sanany jaŋǧyrtu, älemnıŋ geosaiasi kartasynyŋ türkılık nūsqasyn jasau; Türkılık saiasi körıpkelder mektebın qaita jaŋǧyrtyp türkılık strategiialyq Think Tank ortalyǧyn qūru.
Besınşı, türkı jazuyn keşendı oqytu, resmi oryndarda kiril qarpımen qatar qoldanu; Sonda bolaşaq prezident te, qarapaiym dıni qyzmetker de türık bıtık jazuyn, latyn älıpbiın, şaǧatai ädebi tılın jäne bügıngı zamanaui tetıkterdı qatar meŋgergen naǧyz bılıktı tūlǧaǧa ainalar edı. Qazır şe? Türkı jazuyn igerse arapgaǧa qarsy, arap jazuyn igerse türkı jazuyna qarsy jasandy "sana" qalyptasty. Tarihi jazulardy qatar igergen tūlǧa älemge türkılık jaŋa közqaraspen qarai bıletın edı.
Altynşy, türkılık burjuaziialyq sanany jasau; türkılık bailyq ūǧymy, kapital tüsınıgı turaly keşendı zertteu; Mysaly, türkıler sauda-sattyqpen, aiyrbaspen jäne naryqpen qalai ainalysty? Türkılık sanadaǧy bailyq anyqtamasy? Türkılerdıŋ naryqtaǧy tarihi tanymyn bügıngı ekonomikalyq qūndylyqtarmen säikestendıru jäne keibır ekonomikalyq müddenı türkılık sanaǧa mutasiialau. Sız qytaiǧa barsaŋyz qytailyq naryqty, japonǧa barsaŋyz japondyq naryqtyq qūndylyqty, arap elderıne nemese europaǧa barsaŋyz araptyq jäne europalyq kapital qūndylyqtaryn baiqaisyz, bız de älemdık burjuaziia men naryqta türkılık öz qūndylyqtarymyzdy ūsynuymyz kerek.
Jetınşı, Alaş intelligensiiasynyŋ tıl men ädebiettegı reformasyn qaita jaŋǧyrta otyryp jaŋa doktrina qabyldau; Iаǧni atap aitqanda türkı tılı komitetın qūru; Iаkutiiadan Balqanǧa deiıngı türkı halyqtarynyŋ tıldık äleuetın tolyq paidalau jäne ortaq türkı terminsözın jasau. Onyŋ üş ülken prinsipı: 1) tıldegı balama söz töl türkı tılınen qarastyrylady; 2) Jat sözdıŋ qazaqşa, özbekşe, tatarşada balamasy tabylmaǧan jaǧdaida iakut, altai, qūmyq, gagauyz nemese t.b tılderde saqtalynǧan eskı türkı sözderı bolsa solardy basşylyqqa alu; 3) eşbır balamasy joq jat sözdı beiımdeudıŋ türkılık grammatikalyq prinsipın tüzu.
Eldes Orda
Ūqsas jaŋalyqtar
