1866 jyldyń 5 naýryzy – ult kósemi Álıhan Bókeıhan jaryq dúnıe esigin ashqan kún. Qazaq ultynyń el bolyp, halyq bolyp boı túzeýi úshin bar ǵumyryn sarp etken, halyq kókiregine jaryq sáýle shashý úshin jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımegen Álıhan Bókeıhannyń birtutas «Alash» ıdeıasyn usynýy halyqty bir judyryqqa jumylýǵa, ult bolyp uıysýǵa bastaǵan edi. Amal ne, totalıtarızm ult kósemderiniń bul ıdeıasyn júzege asyrýǵa jol bergen joq, 70 jyl boıy atyn ataýǵa tyıym saldy. Bıyl 150 jyldyǵy atalyp ótiletin Álıhan Bókeıhannyń qazaq úshin jasaǵan ulanǵaıyr eńbegi qalaı baǵalanýda? IýNESKO tarapynan qoldaý taýyp otyrǵan mereıtoı qalaı ótkizilmek? Osy jáne ózge de ulttyń uly máseleleri jaıynda alashtanýshy ǵalym, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Sultan Han Aqqulymen áńgimelesýdiń sáti túsken edi.
– Bıyl Álıhan Bókeıhannyń týǵanyna 150 jyl. Saıası turǵydan Álıhan Bókeıhanovtyń saıası qaıratkerligine qandaı baǵa berildi dep oılaısyz?
– Jalpy, HH ǵasyrdyń basyndaǵy ult-azattyq qozǵalysqa ǵylymı jáne tarıhı turǵydan baǵa berilip jatyr. Degenmen, jan-jaqty tolyq baǵa berildi dep aıta almaımyz. Óıtkeni «Alash» qozǵalysynyń, «Alash» avtonomııasynyń, «Alash» ıdeıasynyń, «Alash» partııasynyń tarıhı mańyzy áli tereń zerttelgen joq. Táýelsizdigimizdiń shırek ǵasyrlyq tarıhynda «Alashorda» qozǵalysyna saıası baǵa berý jaıly talpynys ta bolmaı otyr. Álıhan Bókeıhannyń aty bizde «Alash» ıdeıasymen qatar aýyzǵa alynady. Álıhan Bókeıhan desek, «Alash» qozǵalysy, «Alash» qozǵalysy desek, Álıhan Bókeıhandy oıymyzǵa alamyz. Óıtkeni ult-azattyq qozǵalysy men Álıhan Bókeıhan aty bite qaınasyp ketken. Biz búgingi Qazaqstannyń negizi «Alashorda» avtonomııasynan bastaý alatynyn eskere bermeımiz.
– «Jas Qazaq úni» gazetinde zań ǵylymdarynyń kandıdaty, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Sabyr Qasymovtyń «O naıonalnom geroe Alıhane Bokeıhanove» atty maqalasy jaryq kórdi. Sol maqalada Álıhan Bókeıhanǵa Qaraǵandy qalasynan kóshe berilmegendigi jaıynda jazylady. Condaı-aq, atalmysh maqalada Álıhan eńbekteriniń, ol týraly zertteý kitaptarynyń eshqandaı memlekettik tapsyryspen basylmaǵandyǵy aıtylady. Sonda ózi týǵan qaladan kóshe ataýyn berýge sarańdyq tanytýymyzdyń syry nede dep oılaısyz?
– Sabyr myrzanyń sóziniń jany bar. Degenmen, máseleniń ádildigin aıtqan jón. Álıhan Bókeıhan shyǵarmalarynyń 9 tomdyǵy shyqty. Alaıda sonyń ózin yryń-jyryń qylyp úsh jylda ázer shyǵardyq. Máselen, 2009 jyly alǵashqy úsh tomdyǵy, 2010 jyly tórtinshi-besinshi tomy, 2013 jyly qalǵan tórt tomy jaryq kórdi. Al qalyń oqyrman kópshilik odan beıhabar. Sebebi Qazaqstanda áleýmettik-saıası mańyzy bar ádebıetter bar bolǵany 2 myń dana taralymmen shyǵady. Qazaqstan halqynyń jalpy sany 17,5 mıllıon bolsa, solarǵa arnalǵan 12 myń kitaphana bar eken. Al jańaǵy ǵylymı kópshilik, tanymdyq kitaptar bar joǵy eki myń danamen jaryq kóredi.
– Jalpy, alashtanýda, álıhantanýda bizdiń ulttyq ǵylym qandaı jetistikke jetti dep oılaısyz? Jetken jetistigimiz ne, kemshiligimiz nede? Júıeli zertteý bar ma?
– Júıeli zertteýler bar. Ony joqqa shyǵara almaımyz. Osy salamen qanshama tarıhshy, fılolog, jazýshy, t.b. da mamandyq ıeleri aınalysyp júr. «Alash» ıdeıasynyń negizgi mańyzy nede? «Alashorda» úkimetiniń kózdegen maqsattarynyń qaısysy qazir júzege asty? 1917 jyldyń 12 jeltoqsanynda «Alash» avtonomııasynyń joǵarǵy atqarýshy bıligi – «Alashorda» úkimetiniń qabyldaǵan eń alǵashqy Qaýlysy ne týraly edi? Jappaı bilim berý, ǵylymdy damytý bolatyn. Tipti, 1941-1945 jyldardaǵy II Dúnıejúzilik qandy soǵys jyldarynyń ózinde Keńester odaǵy ǵylym, bilimge bólinetin qarjyny qysqartqan emes. Al Qazaqstan táýelsizdik alǵan shırek ǵasyrda Qazaqstannyń orta jáne joǵary bilimi de, ǵylymy da birshama tómendep ketkeni aıtylýǵa tıis shyndyq. Jaqynda ǵana Qazaqstannyń Bilim jáne ǵylym mınıstri aýysty. Osy shırek ǵasyr aralyǵynda Qazaqstannyń Bilim jáne ǵylym mınıstri on tórt ret aýysyp otyr. Demek bir de bir mınıstr eki jyldan artyq otyrmaǵan. Ár mınıstr kelgen saıyn, óz reformasymen keledi. Aldyńǵy mınıstrdiń qolǵa alǵan isi aıaqsyz qalady. Budan soń, Táýelsiz Qazaqstannyń ǵylymy men bilimi qalaı jetiledi? 2016 jylǵy respýblıkalyq bıýdjetten ǵylymǵa bólingen qarjynyń 2014 jylǵydan asyp ketkeni shamaly. Joǵary oqý ornynyń janyndaǵy ǵylymı zertteý ınstıtýttary azdy-kópti jalaqysyn alyp otyr. Al Bilim jáne ǵylym mınıstrine qarasty Shyǵystaný ınstıtýty, Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty jalaqylaryn ýaqytyly ala almaıdy. Demek, qazaq ǵylymyna jetkilikti kóńil bólmeı, ol óz dárejesinde damymaıdy.
– Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵyn IýNESKO kóleminde atap ótý týraly áńgimeler aıtyla bastap edi. Bul is qalaı júzege asýy múmkin?
– 2015 jyldyń qarasha aıynda Parıjde halyqaralyq IýNESKO uıymynyń 38 sessııasynda Qazaqstan tarapynan kelip túsken Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵyn halyqaralyq deńgeıde atap ótý jaıly usynys qaralyp, qabyldandy. Osy jaıly «Aq jol» demokratııalyq partııasynyń parlamenttik frakııasy Premer-mınıstr Kárim Másimovtiń atyna depýtattyq saýal joldap: «Álıhan Bókeıhannyń saıası tulǵasyna IýNESKO deńgeıinde kóńil aýdaryp otyr eken. Al bizdiń Úkimet buǵan qalaı qaraıdy? Úkimettik komıssııa qurylyp, bul mereıtoı memleket deńgeıinde toılana ma?», – dep surady. Oǵan Premer-mınıstrden arnaıy jaýap keldi de. Onda: 2016 jyldyń bıýdjetinde bul mereıtoıǵa qarjy qarastyrylmaǵan. Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵyn atap ótý jaıly memlekettik komıssııa qurýdy biz qısynsyz dep sanaımyz. Sol sekildi memlekettik mekemeler, 2016 jyly ózderiniń aǵymdaǵy josparlary boıynsha atap ótedi» delingen.
Aqpan aıynyń basynda Mádenıet jáne sport mınıstri Arystanbek Muhamedıuly Parlamenttiń kezekti bir otyrysynan keıin, jýrnalısterge «Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵyn ataýǵa memleketten qarjy bólinetin boldy» dep aıtyp qapty. Ony jýrnalıster jer-jahanǵa jarııalap, súıinshi de surap jiberdi. Biraq, Premer-mınıstr bul sharaǵa qarjy bólinbegenin aıtyp otyrsa, Mádenıet mınıstri joq qarjyny qaıdan taýyp berýi múmkin? Onyń ústine, Almatydaǵy bir baspa úıi Álıhan Bókeıhannyń kitabyn memlekettik tapsyrys boıynsha shyǵarýdy surap Mádenıet jáne sport mınıstrligine hat jazady. Oǵan osy mınıstrliktiń vıe-mınıstri qarjy joq degen jaýap qaıtarady. Sol sebepti de, bıyl Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵy IýNESKO deńgeıinde atalyp ótedi degenge kúmánim bar.
– Sizder Álıhan Bókeıhanovtyń mereıtoıyn atap ótý úshin elden qarjy jınaýǵa kiristińizder. Bul akııa qalaı júrip jatyr? Jalpy, mereıtoıdy atap ótýge jetkilikti qarjy jınalýy múmkin be?
– Jańa jyldyń aldynda L. N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń janyndaǵy «Alash» ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń bastamasymen eldegi barlyq alashtanýshy ǵalymdar, onyń ishinde Parlament depýtattary bar, qoǵam qaıratkerleri bar, bárimiz bas qosyp, Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyq mereıtoıyn qalaı atap ótetinimizdi aqyldasyp, 67 pýnktten turatyn usynys daıyndadyq. Sonyń birnesheýin atar bolsam, Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵyna arnalǵan arnaıy moneta shyǵarý, Qazaq poshtasynda arnaıy marka shyǵarý. «Qazposhta» markini shyǵarýǵa kirisken kórinedi. Óıtkeni maǵan markanyń eskızin joldady. Al monetany Ulttyq bank shyǵara ma, shyǵarmaı ma, ol jaǵy belgisiz. Álıhan Bókeıhannyń atynda Qaraǵandy qalasynda kóshe joq. Onyń esesine, Lenın kóshesi men Oktıabr aýdany bar. Osy bir ataýlardy Álıhan Bókeıhannyń atymen atasa. Álıhannyń kindigi kesilgen Aqtoǵaı aýdanynda Taldy bı, Qasym qystaǵy degen jerler bar. Álıhannyń áke-sheshesi, ata-babalary turǵan jer. Sol jerge Álıhanǵa arnalǵan keshendi memorıaldy keshen turǵyzý, Almaty qalasyndaǵy Agrarlyq ýnıversıtetke, Almaty qalasyndaǵy tuńǵysh metroǵa Álıhan atyn berý, Almatydaǵy úlken alańdardyń birine «Alash» alleıasyn ashyp, sonyń qaq ortasyna Álıhannyń záýlim eskertkishin ornatý týraly usynystar aıtyldy. Dál osyndaı hattar Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan oblystarynyń jáne Astana qalasynyń ákimderine joldandy. Astana qalasyndaǵy sol jaǵalaýda rezervte turǵan bes dańǵyl bar. Sol dańǵyldyń birine Álıhan Bókeıhannyń esimi berilse, sol jaǵalaýdaǵy eń kórneki jerdiń birine taǵy da «Alash» alleıasyn ashyp, onda da Álıhan eskertkishin ornatsa degen usynystar aıtyldy.
– Siz bir maqalańyzda Semeı qalasynyń ataýyn «Alash» dep ataý týraly usynys aıtasyz. Bul usynysty qaıda joldadyńyz? Ol qanshalyqty qoldaý tapty?
– Semeı qalasy qazaq órkenıeti úshin óte erekshe qala. Ol «Alashorda» úkimetiniń, ıaǵnı 1917 jyldyń jeltoqsanynan 1920 jyldyń qyrkúıegine deıin Qazaqstannyń tuńǵysh astanasy bolǵan Semeı qalasyna Alash esimin berse, ol – Álıhannyń 150 jyldyǵyna da, kelesi jyly toılanǵaly otyrǵan «Alash» qozǵalysynyń 100 jyldyǵyna da keremet eskertkish bolar edi. Semeı qalasynyń atyn «Alash» dep ózgertý úshin kóp qarajattyń qajeti de joq. 1917 jyldyń jeltoqsan aıynda ótkizgen ekinshi jalpyqazaq seziniń qaýlysy bar. Osy qaýlyny arada 100 jyl ótkende júzege asyrsa, jetip jatyr. Bul jalpy qazaqtyń tilegi bolatyn. Basqa qaýlynyń qajeti de joq.
– Alda «Alash» qozǵalysynyń 100 jyldyǵy kele jatyr. Bul da eleýsiz qala ma?
– Ol jaǵy belgisizdeý. Álıhan Bókeıhandy búkil elder álemdik tulǵa retinde moıyndap otyr. Alda naýryzdyń 5-i – Álıhan Bókeıhannyń týǵan kúni eskerýsiz qalaıyn dep otyr. Al týystas, baýyrlas Túrkııa respýblıkasynda naýryzdyń 4-inde Gazı ýnıversıteti men IýNESKO-nyń Túrkııadaǵy klasterlik bıýrosy birlesip halyqaralyq konferenııa ótkizgeli jatyr. Bunyń syry nede? Barmaq shaınatatyn jaǵdaıda otyrmyz.
– «Alash» ıdeıasy ǵylymı aınalymǵa engenimen, saıası turǵydan eshteńe iske aspady deısiz. Bir eńbegińizde «Álıhan Bókeıhan Qazaqstandy Japonııanyń deńgeıinde memleket jasaǵysy keldi. Sol úshin Japonııanyń tyńshysy retinde qýdalanady» dep jazasyz. Arystardyń Japonııanyń damý úrdisin Qazaqstanǵa ákelý týraly ıdeıasyn tarqatyp aıtyp ótseńiz…
– Árıne, Álıhan Bókeıhanǵa «japon tyńshysy» dep aıyp taǵýǵa tyrysqan. Sondaı aıyp taǵylǵanda Álıhannyń keremet jaýap qaıtarǵany týraly alashtanýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı ádemi jazady. Sol sebepti de oǵan «japontanýshy» degen aıyp taǵylady. Al onyń úzeńgilesterine, Ahmet Baıtursynuly jáne basqalarǵa «japon tyńshysy» degen aıyp taǵylǵany ras. Olardy ólim jazasyna kesýge sebepker bolǵan aıyptyń biri de osy edi. Álıhan bastaǵan alash qaıratkerleri Japon tájirıbesine qatty qyzyqqan. Sóıtip, Qazaq dalasyn Japonııa men Batys Eýropa elderiniń deńgeıine 20-25 jylda jetkizýdi naqty josparlady. Eger Japonııany 1868-1889 jyldar aralyǵynda, ıaǵnı jıyrma bir jylda artta qalǵan feodaldyq memleketten álemniń eń qýatty elderiniń birine aınaldyrǵan «Meızı jańǵyrýy» desek, «Alash» ıdeıasy osy baǵdarlamanyń qazaqsha balamasy bolatyn. Alash arystary qazaq dalasyn 20-25 jyldyń ishinde álemdegi eń qýatty elderdiń birine aınaldyrǵysy keldi. Ol sondaı-aq, Batys Eýropanyń da damý úrdisin úlgi etip alǵysy keldi. Germanııa, Danııa, Anglııa, AQSh, Shveıarııa, Aýstralııanyń tájirıbesin muqııat zerttedi. Álıhan 1910 jyly «Qazaqtar» atty tarıhı-tanymdyq ocherk jazdy. Onda ol qazaq mádenıetin Eýropa deńgeıindegi mádenıetke jetkizýdi naqty josparlaıdy. 1924 jyly «Teńdik» gazetine shyqqan «Úlgi alyńyzdar, Danııa kooperatıvi jáne el sharýashylyǵy» degen eńbeginde Danııanyń 1878 jyldan 1900 jylǵa deıingi aralyqta agroónerkásibi eń damyǵan elge aınalǵany týraly aıtylady. Álıhan osylardy kóldeneń tarta otyryp, Qazaq elin de eń damyǵan agrarlyq jáne ónerkásibi bar elge aınaldyrýdy kózdegen. Bul «Alash» baǵdarlamasynyń birden bir strategııalyq maqsaty bolatyn.
– Jalpy, ashtyq bolmaǵanda, halyq qýǵyn-súrginge ushyramaǵanda, soǵys bolmaǵanda qazaqtardyń sany búginde kem degende 30 mıllıonǵa jeter edi degen de áńgimeler aıtylyp jatady ǵoı.
– 1897 jyly Reseı ımperııasynda tuńǵysh halyq sanaǵy bolyp ótedi. Álıhan Bókeıhannyń «Qazaqtar» atty eńbeginde ana tilim – qazaq, ultym – qazaq dep aıtqan adamdardyń sany 4 mıllıon 84 myń adam bolǵan. «Biraq, – deıdi Álekeń, – osy halyq sanaǵynda qazaqtar uldarynyń sanyn jáne malynyń sanyn kemitip kórsetken». Sebebi jurt balalaryn armııaǵa alyp ketedi dep qoryqsa, kóp malǵa kóp salyq salynady dep qoryqqan. 1917 jyly «Alash» avtonomııasyn jarııalarda Álıhan Bókeıhan, Mirjaqyp Dýlatuly jáne Ahmet Baıtursynuly úsheýiniń «Alash azamattaryna» degen úndeýi jaryq kórdi. Sonda: «Baıaǵy ádetpen balalaryńyzdyń sanyn, maldaryńyzdyń sanyn jasyryp qalatyn zaman ótti. Eger bizdiń halqymyzdyń sany az bolatyn bolsa, búkil Reseı quryltaıyna qatysatyn depýtattarymyzdyń sany da kem bolady. Eger malymyzdyń sanyn kem kórsetsek, onda bizge bólinetin jer normasy da azaıady» degen. 1897 jylǵy esep boıynsha, Hıýa, Buqaradaǵy ózbekter men tájikterdiń jalpy sany bir mıllıonǵa jetpegen. Álıhannyń 1924 jyly «Eńbekshi qazaq» gazetinde «Qazaq qansha?» degen maqalasy jaryq kóredi. Sonda ol 1897, 1907, 1914 jylǵy esepterdi aıta kelip, I dúnıejúzilik soǵys bastalarda qazaqtyń sany alty mıllıon tórt júz jetpis myń bolǵan edi deıdi. Arada on jyl ótkende qazaqtyń sany pálenshe bolýy tıis edi, biraq 1916 jylǵy kóterilis, azamat soǵysy, 1921-1922 jylǵy ashtyq qazaqtyń tabıǵı ósimin joıdy da, qazaqtyń sany osy alty mıllıon jarymnyń aınalasynda qaldy deıdi.
– Zertteýlerińizde Álıhan Bókeıhannyń mason qozǵalysynda bolǵandyǵy jaıynda aıtasyz. Ol múshesi bolǵan kadet partııasy masondardyń partııasy bolǵan delinedi. Ol osy partııanyń qatarynda 12 jyl bolady. Keıinnen tastap shyǵyp, «Alash» qozǵalysyn qurady. Buǵan ne túrtki boldy?
– 1837-1847 jyly patsha otarshyldyǵyna qarsy Kenesary hannyń kóterilisi, hannyń qaıǵyly qazaǵa ushyraýyna baılanysty sátsiz aıaqtalady. Osy kóterilis sátsizdiginiń saldaryn tereń zerttegen birden bir qazaq bolsa, ol – Álıhan Bókeıhan bolatyn. Sóıtip, ol álemdegi eń alyp, eń otarshyl Reseı ımperııasyna qarsy qarýly kóterilis jeńiske jete almaıtynyn jáne ony búkil qazaq qoldaı qoımaıtyndyǵyn túsinedi. Sol sebepti ol Patsha úkimetine beıbit, saıası kúsh arqyly qarsy turýǵa umtylady. Ol kúsh bilim ekenin jaqsy túsingen. Onyń osy kúres jolynda túıgeni, Reseıdegi samoderjavıelik bıliktiń ózin túbegeıli reformalamaı, qazaqtardyń eshqashan ulttyq táýelsizdigin ala almaıtyndyǵyna kóz jetkizgen. Sol sebepti Álıhan Reseıdiń ózin reformalaýǵa kúsh salady. Ol 1905 jyldan 1917 jylǵy Aqpan tóńkerisine deıin sol kezdegi Reseıdegi eń iri, eń yqpaldy partııa, Konstıtýııalyq demokratııalyq partııa – halyq bostandyǵy partııasy dep te atalǵan, kadet partııasyna múshe bolyp kiredi. 1912 jyldan 1917 jyldyń shildesine deıin osy partııanyń ortalyq komıtetiniń múshesi bolǵan. Ol 1906 jyly Semeı qazaqtary atynan I memlekettik Dýmaǵa saılanǵannan keıin, ol Reseı ımperııasyndaǵy mason uıymyna múshe bolyp qabyldanady. Óz maqsaty men masondardyń alǵa qoıǵan maqsatynyń ushtasatynyn sezgennen keıin, olardyń usynysyn qabyl alady. HH ǵasyr basyndaǵy Reseı masondyǵynyń atasy, professor Maksım Maksımovıch Kovalevskıı degen kisi. Onyń 1906 jyly Franııadan emıgraııadan oralǵanda aıtqan bir sózi bar, samoderjavıeni tek masondyq qana jeńe alady. Demek, Álıhan men mason uıymynyń maqsaty bireý – ekeýi de Reseıdegi samoderjavıelik monarhııalyq bılikti qulatý. Ol Kadet partııasyna ómiriniń sońyna deıin múshe bolamyn dep ýáde bergen joq. Aqpan tóńkerisi Reseıdegi samoderjavıelik bılikti qulatty. Reseı konstıtýııalyq memleket bolýǵa aıaq basty. 1917 jyldyń qarasha aıynda Búkilreseılik quryltaı jınalysyna saılaý boldy. Osy saılaýda Reseıdi demokratııalyq, federatıvti, parlamenttik respýblıka dep jarııalaýǵa tıis bolatyn. Ol óziniń aldyna qoıǵan bir josparyna qol jetkizdi. Endi ekinshi ári basty maqsaty – «Qazaq» avtonomııasyn qurý jolyndaǵy kúresti bastaýǵa bel sheship kirisedi. Sóıtip, «Alash» qozǵalysyn, ulttyq partııasyn qurady. 1917 jyldyń 12-17 qarashasynda Búkilreseılik quryltaı jınalysyna saılaý bolǵanda, qazaq dalasynda úsh partııa daýysqa túsken. Olar: Bolshevıkter men menshevıkterdiń soıal-demokratııalyq partııasy, Kólbaı Tógisov bastaǵan «Úsh júz» partııasy jáne Álıhan Bókeıhan bastaǵan «Alash» partııasy. Sol saılaýdyń nátıjesinde, qazaqtan 43 depýtat saılanady. Sonyń bári «Alash» partııasynyń ókilderi bolady. Bul saılaý qazaqtyń bir ult bolyp qalyptasqanyn dáleldegen saılaý boldy. Óıtkeni qazaqtyń bári «Alash» partııasyn qoldady. Eshqandaı júzge bóliný baıqalǵan joq. Bul tarıh altyn áriptermen jazylýy tıis tarıh. Qazaqty ult retinde uıystyra bilgen kim? Álıhan Bókeıhan!
– «Alash» ıdeıasyn zertteýshilerdiń arasynda olardyń ózara birligi, ıdeıa birligi bolmaǵandyǵyn aıtatyndar kezdesedi. Mustafa Shoqaı, Turar Rysqulov «Túrkistan» ıdeıasyn jaqtady dep aıtady…
– Tarıhshylardyń shatasyp ta, jurtty shatastyryp ta júrgen bir máselesi bar. Ol «Alash» partııasynyń ishindegi pikir erkindigin, ıdeıa erkindigin túsinbeýi. Mysaly, 1917 jyly II jalpy qazaq sezinde Halel jáne Jansha Dosmuhameduly bastaǵan zııalylar toby «Alash» avtonomııasyn birden jarııalaıyq deıdi. Ekinshi, Álıhan bastaǵan basym kópshiligi quryltaı jınalysyn kúteıik dep daýlasady. Sóıtip, «Alash» avtonomııasy jarııalandy. Bul Alash qaıratkerleri arasyndaǵy daý-damaı emes, taktıka máselesindegi daý boldy. Kerisinshe, bul «Alash» partııasynyń ishinde oı erkindigi, pikir erkindigi bolǵandyǵyn kórsetedi. Iaǵnı, «Alash» qazirgi zamanǵa saı demokratııalyq partııa bolǵan. Ekinshiden, «Alash» avtonomııasy qurylǵannan keıin, ekinshi jalpy qazaq sezi «Alashorda» úkimetine 1 aıdyń ishinde Syrdarııa, Kaspıı mańyndaǵy qazaqtar bizge qosyla ma, joq pa, sony anyqtap, «Alash» avtonomııasyn jarııalańyzdar degen erik berdi.
– Kenesary men Álıhan Bókeıhandy táýelsizdik úshin ult- azattyq qozǵalysyn bastaǵan batyrlar retinde qatar qoıasyz. Ári olardyń múrdesi men basyn tappaı, Qazaqtyń rýhyn qaıtara almaısyz degen pikirdesiz. Ony izdeýden qandaı da bir nátıje bar ma?
– Qazaq «Óli razy bolmaı, tiri baıymaıdy» deıdi. Biz ata-babalarymyzdyń rýhyna, árýaǵyna tabynyp ósken qazaqpyz. Árýaqtarymyz rıza bolmasa, bizdiń isimiz de ilgeri baspaıdy. Bul bizdiń ulttyń ózine tán qasıet. Basqa halyqtardan erekshelep turatyn da osy qasıetimiz. 2014 jyly Ombyǵa baryp kelgennen keıin Kenesarynyń bas súıegine baılanysty tyń málimetterdi jarııaladym. Sol maqalany bir kúnde 15 myń adam oqyǵan. Bul degenińiz bizdiń jastarymyzdyń arasynda tulǵalarymyzǵa, árýaqty qaıratkerlerimizge degen qyzyǵýshylyqtyń óte kúshti ekenin bildiredi. Eger sol Kenesary hannyń basy men denesin taýyp, Astana qalasyndaǵy ulttyq panteonǵa zor qoshemetpen jerlesek, bizdiń qasıetti tulǵalarymyzǵa degen zor qoshemet, zor qurmet qalyptaspaı ma? Jastarymyzdyń ulttyq rýhy bir serpilip qalar edi. Ótken tarıhymyzdy qasterleı almasaq, bolashaǵymyz da bolmaıdy. Álıhannyń bas súıegin izdeýdiń qajeti joq. Ony 1937 jyldyń 27 qyrkúıeginde atý jazasyna keskennen keıin, sol kúni onyń súıegin Máskeýde zıratta órtep, sol jerdegi №1 shuńqyrǵa basqa bes myńnan astam adamnyń kúlimen birge jerlepti. Ol jerde Nyǵmet Nurmaqulynyń da súıegi jatyr. Al Kenesaryǵa keler bolsaq, Reseıdiń óte qundy jádigerlerdi saqtaıtyn «Gohram» degen mekemesi bar. Kenesarynyń bas súıegi ǵana emes, onyń kóterilisine qatysty birneshe qanjary, Quran-Kárim, Kenesary áskeriniń týlary, bas-aıaǵy úsh júzge jýyq jádiger Reseıdiń memleket qamqorlyǵyndaǵy «Gohram» mýzeıinde. Másele Reseıdiń bermeı otyrǵanynda emes, másele Qazaqstannyń suraı almaı otyrǵanynda. Ony qaıtarýǵa qulyqtylyq tanytyp otyrǵan joqpyz. Sergeı Maslov degen orys jazýshysynyń jazýyna qaraǵanda, Kenesarynyń bas súıeginiń mańdaı tusyna patshalyq Reseıdiń móri basylǵan. Men bul derekti Ombyǵa barǵanymda tapqan edim. Ol eshqashan óshpeıdi. Iaǵnı ony eshqandaı basqa bas súıekpen shatastyra almaıdy. Reseı Qazaqstannyń strategııalyq áriptesi. Sol jaǵdaıdy paıdalanyp, muraǵattaǵy tarıhymyzǵa qatysty jádigerlerdi nege talap etpeske?
– Álıhan Bókeıhannyń tegine baılanysty bir saýal. Kóbimiz «Álıhan Bókeıhanov» dep jazamyz. Álıhan óz shyǵarmalarynda «Bókeıhan»dep jazdy ma, joq «Bókeıhanov» dep jazdy ma? Sizdińshe, qalaı jazǵanymyz durys?
– Durysy Álıhan Nurmuhanuly Bókeıhan. Ol kisiniń 1900 jyly «Dala ýálaıatynda» shyqqan maqalasyndaǵy qoltańbasy tóte arab árpimen jazylǵan, Bókeıhan dep qol qoıǵan. Ol 1890 jyly Ombydaǵy tehnıkalyq ýchılıeni bitirgende, sol oqý ornynyń dırektory Tabakovqa jazǵan bir ótinishi bar. «Meniń naǵyz tegim – Nurmuhameduly emes, Bókeıhan» delinedi onda. Patshalyq Reseıdiń ustanǵan bir saıasaty kez kelgen tegine «ovty» qosyp otyrǵan. Bul orystandyrý saıasatynyń óte qıturqy tetigi. Bizdiń áli «ov»-tan aıryla almaı otyrǵanymyz quldyq sana sezimniń kórinisi. Biraq biz ony quldyq sana sezimniń áseri dep oılamaımyz. Ulttyq sana sezim osyndaı maıda-shúıdeden bastalady. Biz aty-jónimizdi jóndeı almasaq, basqa úlken isterdi tyndyra almaımyz.
Áńgimelesken Esengúl KÁPQYZY, "Túrkistan".
