1866 جىلدىڭ 5 ناۋرىزى – ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقان كۇن. قازاق ۇلتىنىڭ ەل بولىپ، حالىق بولىپ بوي تۇزەۋى ءۇشىن بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن، حالىق كوكىرەگىنە جارىق ساۋلە شاشۋ ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەگەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءبىرتۇتاس «الاش» يدەياسىن ۇسىنۋى حالىقتى ءبىر جۇدىرىققا جۇمىلۋعا، ۇلت بولىپ ۇيىسۋعا باستاعان ەدى. امال نە، توتاليتاريزم ۇلت كوسەمدەرىنىڭ بۇل يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋعا جول بەرگەن جوق، 70 جىل بويى اتىن اتاۋعا تىيىم سالدى. بيىل 150 جىلدىعى اتالىپ وتىلەتىن ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاق ءۇشىن جاساعان ۇلانعايىر ەڭبەگى قالاي باعالانۋدا؟ يۋنەسكو تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ وتىرعان مەرەيتوي قالاي وتكىزىلمەك؟ وسى جانە وزگە دە ۇلتتىڭ ۇلى ماسەلەلەرى جايىندا الاشتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سۇلتان حان اققۇلىمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
– بيىل ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل. ساياسي تۇرعىدان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ساياسي قايراتكەرلىگىنە قانداي باعا بەرىلدى دەپ ويلايسىز؟
– جالپى، حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا عىلىمي جانە تاريحي تۇرعىدان باعا بەرىلىپ جاتىر. دەگەنمەن، جان-جاقتى تولىق باعا بەرىلدى دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى «الاش» قوزعالىسىنىڭ، «الاش» اۆتونومياسىنىڭ، «الاش» يدەياسىنىڭ، «الاش» پارتياسىنىڭ تاريحي ماڭىزى ءالى تەرەڭ زەرتتەلگەن جوق. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ شيرەك عاسىرلىق تاريحىندا «الاشوردا» قوزعالىسىنا ساياسي باعا بەرۋ جايلى تالپىنىس تا بولماي وتىر. ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتى بىزدە «الاش» يدەياسىمەن قاتار اۋىزعا الىنادى. ءاليحان بوكەيحان دەسەك، «الاش» قوزعالىسى، «الاش» قوزعالىسى دەسەك، ءاليحان بوكەيحاندى ويىمىزعا الامىز. ويتكەنى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى مەن ءاليحان بوكەيحان اتى بىتە قايناسىپ كەتكەن. ءبىز بۇگىنگى قازاقستاننىڭ نەگىزى «الاشوردا» اۆتونومياسىنان باستاۋ الاتىنىن ەسكەرە بەرمەيمىز.
– «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىندە زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى سابىر قاسىموۆتىڭ «و ناتسيونالنوم گەروە اليحانە بوكەيحانوۆە» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. سول ماقالادا ءاليحان بوكەيحانعا قاراعاندى قالاسىنان كوشە بەرىلمەگەندىگى جايىندا جازىلادى. Cونداي-اق، اتالمىش ماقالادا ءاليحان ەڭبەكتەرىنىڭ، ول تۋرالى زەرتتەۋ كىتاپتارىنىڭ ەشقانداي مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن باسىلماعاندىعى ايتىلادى. سوندا ءوزى تۋعان قالادان كوشە اتاۋىن بەرۋگە ساراڭدىق تانىتۋىمىزدىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– سابىر مىرزانىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. دەگەنمەن، ماسەلەنىڭ ادىلدىگىن ايتقان ءجون. ءاليحان بوكەيحان شىعارمالارىنىڭ 9 تومدىعى شىقتى. الايدا سونىڭ ءوزىن ىرىڭ-جىرىڭ قىلىپ ءۇش جىلدا ازەر شىعاردىق. ماسەلەن، 2009 جىلى العاشقى ءۇش تومدىعى، 2010 جىلى ءتورتىنشى-بەسىنشى تومى، 2013 جىلى قالعان ءتورت تومى جارىق كوردى. ال قالىڭ وقىرمان كوپشىلىك ودان بەيحابار. سەبەبى قازاقستاندا الەۋمەتتىك-ساياسي ماڭىزى بار ادەبيەتتەر بار بولعانى 2 مىڭ دانا تارالىممەن شىعادى. قازاقستان حالقىنىڭ جالپى سانى 17,5 ميلليون بولسا، سولارعا ارنالعان 12 مىڭ كىتاپحانا بار ەكەن. ال جاڭاعى عىلىمي كوپشىلىك، تانىمدىق كىتاپتار بار جوعى ەكى مىڭ دانامەن جارىق كورەدى.
– جالپى، الاشتانۋدا، ءاليحانتانۋدا ءبىزدىڭ ۇلتتىق عىلىم قانداي جەتىستىككە جەتتى دەپ ويلايسىز؟ جەتكەن جەتىستىگىمىز نە، كەمشىلىگىمىز نەدە؟ جۇيەلى زەرتتەۋ بار ما؟
– جۇيەلى زەرتتەۋلەر بار. ونى جوققا شىعارا المايمىز. وسى سالامەن قانشاما تاريحشى، فيلولوگ، جازۋشى، ت.ب. دا ماماندىق يەلەرى اينالىسىپ ءجۇر. «الاش» يدەياسىنىڭ نەگىزگى ماڭىزى نەدە؟ «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىنىڭ قايسىسى قازىر جۇزەگە استى؟ 1917 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا «الاش» اۆتونومياسىنىڭ جوعارعى اتقارۋشى بيلىگى – «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قابىلداعان ەڭ العاشقى قاۋلىسى نە تۋرالى ەدى؟ جاپپاي ءبىلىم بەرۋ، عىلىمدى دامىتۋ بولاتىن. ءتىپتى، 1941-1945 جىلدارداعى ءىى دۇنيەجۇزىلىك قاندى سوعىس جىلدارىنىڭ وزىندە كەڭەستەر وداعى عىلىم، بىلىمگە بولىنەتىن قارجىنى قىسقارتقان ەمەس. ال قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان شيرەك عاسىردا قازاقستاننىڭ ورتا جانە جوعارى ءبىلىمى دە، عىلىمى دا ءبىرشاما تومەندەپ كەتكەنى ايتىلۋعا ءتيىس شىندىق. جاقىندا عانا قازاقستاننىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اۋىستى. وسى شيرەك عاسىر ارالىعىندا قازاقستاننىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ون ءتورت رەت اۋىسىپ وتىر. دەمەك ءبىر دە ءبىر مينيستر ەكى جىلدان ارتىق وتىرماعان. ءار مينيستر كەلگەن سايىن، ءوز رەفورماسىمەن كەلەدى. الدىڭعى ءمينيستردىڭ قولعا العان ءىسى اياقسىز قالادى. بۇدان سوڭ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ عىلىمى مەن ءبىلىمى قالاي جەتىلەدى؟ 2016 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن عىلىمعا بولىنگەن قارجىنىڭ 2014 جىلعىدان اسىپ كەتكەنى شامالى. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ جانىنداعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ازدى-كوپتى جالاقىسىن الىپ وتىر. ال ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترىنە قاراستى شىعىستانۋ ينستيتۋتى، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى جالاقىلارىن ۋاقىتىلى الا المايدى. دەمەك، قازاق عىلىمىنا جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەي، ول ءوز دارەجەسىندە دامىمايدى.
– ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن يۋنەسكو كولەمىندە اتاپ ءوتۋ تۋرالى اڭگىمەلەر ايتىلا باستاپ ەدى. بۇل ءىس قالاي جۇزەگە اسۋى مۇمكىن؟
– 2015 جىلدىڭ قاراشا ايىندا پاريجدە حالىقارالىق يۋنەسكو ۇيىمىنىڭ 38 سەسسياسىندا قازاقستان تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ جايلى ۇسىنىس قارالىپ، قابىلداندى. وسى جايلى «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ پارلامەنتتىك فراكتسياسى پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆتىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ: «ءاليحان بوكەيحاننىڭ ساياسي تۇلعاسىنا يۋنەسكو دەڭگەيىندە كوڭىل اۋدارىپ وتىر ەكەن. ال ءبىزدىڭ ۇكىمەت بۇعان قالاي قارايدى؟ ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، بۇل مەرەيتوي مەملەكەت دەڭگەيىندە تويلانا ما؟»، – دەپ سۇرادى. وعان پرەمەر-مينيستردەن ارنايى جاۋاپ كەلدى دە. وندا: 2016 جىلدىڭ بيۋدجەتىندە بۇل مەرەيتويعا قارجى قاراستىرىلماعان. ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جايلى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋدى ءبىز قيسىنسىز دەپ سانايمىز. سول سەكىلدى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، 2016 جىلى وزدەرىنىڭ اعىمداعى جوسپارلارى بويىنشا اتاپ وتەدى» دەلىنگەن.
اقپان ايىنىڭ باسىندا مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى پارلامەنتتىڭ كەزەكتى ءبىر وتىرىسىنان كەيىن، جۋرناليستەرگە «ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن اتاۋعا مەملەكەتتەن قارجى بولىنەتىن بولدى» دەپ ايتىپ قاپتى. ونى جۋرناليستەر جەر-جاھانعا جاريالاپ، ءسۇيىنشى دە سۇراپ جىبەردى. بىراق، پرەمەر-مينيستر بۇل شاراعا قارجى بولىنبەگەنىن ايتىپ وتىرسا، مادەنيەت ءمينيسترى جوق قارجىنى قايدان تاۋىپ بەرۋى مۇمكىن؟ ونىڭ ۇستىنە، الماتىداعى ءبىر باسپا ءۇيى ءاليحان بوكەيحاننىڭ كىتابىن مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا شىعارۋدى سۇراپ مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە حات جازادى. وعان وسى مينيسترلىكتىڭ ۆيتسە-ءمينيسترى قارجى جوق دەگەن جاۋاپ قايتارادى. سول سەبەپتى دە، بيىل ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى يۋنەسكو دەڭگەيىندە اتالىپ وتەدى دەگەنگە كۇمانىم بار.
– سىزدەر ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ ءۇشىن ەلدەن قارجى جيناۋعا كىرىستىڭىزدەر. بۇل اكتسيا قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟ جالپى، مەرەيتويدى اتاپ وتۋگە جەتكىلىكتى قارجى جينالۋى مۇمكىن بە؟
– جاڭا جىلدىڭ الدىندا ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى «الاش» عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باستاماسىمەن ەلدەگى بارلىق الاشتانۋشى عالىمدار، ونىڭ ىشىندە پارلامەنت دەپۋتاتتارى بار، قوعام قايراتكەرلەرى بار، ءبارىمىز باس قوسىپ، ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن قالاي اتاپ وتەتىنىمىزدى اقىلداسىپ، 67 پۋنكتتەن تۇراتىن ۇسىنىس دايىندادىق. سونىڭ بىرنەشەۋىن اتار بولسام، ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالعان ارنايى مونەتا شىعارۋ، قازاق پوشتاسىندا ارنايى ماركا شىعارۋ. «قازپوشتا» ماركىنى شىعارۋعا كىرىسكەن كورىنەدى. ويتكەنى ماعان ماركانىڭ ەسكيزىن جولدادى. ال مونەتانى ۇلتتىق بانك شىعارا ما، شىعارماي ما، ول جاعى بەلگىسىز. ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىندا قاراعاندى قالاسىندا كوشە جوق. ونىڭ ەسەسىنە، لەنين كوشەسى مەن وكتيابر اۋدانى بار. وسى ءبىر اتاۋلاردى ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىمەن اتاسا. ءاليحاننىڭ كىندىگى كەسىلگەن اقتوعاي اۋدانىندا تالدى بي، قاسىم قىستاعى دەگەن جەرلەر بار. ءاليحاننىڭ اكە-شەشەسى، اتا-بابالارى تۇرعان جەر. سول جەرگە اليحانعا ارنالعان كەشەندى مەموريالدى كەشەن تۇرعىزۋ، الماتى قالاسىنداعى اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتكە، الماتى قالاسىنداعى تۇڭعىش مەتروعا ءاليحان اتىن بەرۋ، الماتىداعى ۇلكەن الاڭداردىڭ بىرىنە «الاش» اللەياسىن اشىپ، سونىڭ قاق ورتاسىنا ءاليحاننىڭ ءزاۋلىم ەسكەرتكىشىن ورناتۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلدى. ءدال وسىنداي حاتتار قاراعاندى، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ جانە استانا قالاسىنىڭ اكىمدەرىنە جولداندى. استانا قالاسىنداعى سول جاعالاۋدا رەزەرۆتە تۇرعان بەس داڭعىل بار. سول داڭعىلدىڭ بىرىنە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمى بەرىلسە، سول جاعالاۋداعى ەڭ كورنەكى جەردىڭ بىرىنە تاعى دا «الاش» اللەياسىن اشىپ، وندا دا ءاليحان ەسكەرتكىشىن ورناتسا دەگەن ۇسىنىستار ايتىلدى.
– ءسىز ءبىر ماقالاڭىزدا سەمەي قالاسىنىڭ اتاۋىن «الاش» دەپ اتاۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتاسىز. بۇل ۇسىنىستى قايدا جولدادىڭىز؟ ول قانشالىقتى قولداۋ تاپتى؟
– سەمەي قالاسى قازاق وركەنيەتى ءۇشىن وتە ەرەكشە قالا. ول «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ، ياعني 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1920 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش استاناسى بولعان سەمەي قالاسىنا الاش ەسىمىن بەرسە، ول – ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعىنا دا، كەلەسى جىلى تويلانعالى وتىرعان «الاش» قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعىنا دا كەرەمەت ەسكەرتكىش بولار ەدى. سەمەي قالاسىنىڭ اتىن «الاش» دەپ وزگەرتۋ ءۇشىن كوپ قاراجاتتىڭ قاجەتى دە جوق. 1917 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا وتكىزگەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ قاۋلىسى بار. وسى قاۋلىنى ارادا 100 جىل وتكەندە جۇزەگە اسىرسا، جەتىپ جاتىر. بۇل جالپى قازاقتىڭ تىلەگى بولاتىن. باسقا قاۋلىنىڭ قاجەتى دە جوق.
– الدا «الاش» قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعى كەلە جاتىر. بۇل دا ەلەۋسىز قالا ما؟
– ول جاعى بەلگىسىزدەۋ. ءاليحان بوكەيحاندى بۇكىل ەلدەر الەمدىك تۇلعا رەتىندە مويىنداپ وتىر. الدا ناۋرىزدىڭ 5-ءى – ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان كۇنى ەسكەرۋسىز قالايىن دەپ وتىر. ال تۋىستاس، باۋىرلاس تۇركيا رەسپۋبليكاسىندا ناۋرىزدىڭ 4-ىندە گازي ۋنيۆەرسيتەتى مەن يۋنەسكو-نىڭ تۇركياداعى كلاستەرلىك بيۋروسى بىرلەسىپ حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزگەلى جاتىر. بۇنىڭ سىرى نەدە؟ بارماق شايناتاتىن جاعدايدا وتىرمىز.
– «الاش» يدەياسى عىلىمي اينالىمعا ەنگەنىمەن، ساياسي تۇرعىدان ەشتەڭە ىسكە اسپادى دەيسىز. ءبىر ەڭبەگىڭىزدە «ءاليحان بوكەيحان قازاقستاندى جاپونيانىڭ دەڭگەيىندە مەملەكەت جاساعىسى كەلدى. سول ءۇشىن جاپونيانىڭ تىڭشىسى رەتىندە قۋدالانادى» دەپ جازاسىز. ارىستاردىڭ جاپونيانىڭ دامۋ ءۇردىسىن قازاقستانعا اكەلۋ تۋرالى يدەياسىن تارقاتىپ ايتىپ وتسەڭىز…
– ارينە، ءاليحان بوكەيحانعا «جاپون تىڭشىسى» دەپ ايىپ تاعۋعا تىرىسقان. سونداي ايىپ تاعىلعاندا ءاليحاننىڭ كەرەمەت جاۋاپ قايتارعانى تۋرالى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي ادەمى جازادى. سول سەبەپتى دە وعان «جاپونتانۋشى» دەگەن ايىپ تاعىلادى. ال ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنە، احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە باسقالارعا «جاپون تىڭشىسى» دەگەن ايىپ تاعىلعانى راس. ولاردى ءولىم جازاسىنا كەسۋگە سەبەپكەر بولعان ايىپتىڭ ءبىرى دە وسى ەدى. ءاليحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرى جاپون تاجىريبەسىنە قاتتى قىزىققان. ءسويتىپ، قازاق دالاسىن جاپونيا مەن باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ دەڭگەيىنە 20-25 جىلدا جەتكىزۋدى ناقتى جوسپارلادى. ەگەر جاپونيانى 1868-1889 جىلدار ارالىعىندا، ياعني جيىرما ءبىر جىلدا ارتتا قالعان فەودالدىق مەملەكەتتەن الەمنىڭ ەڭ قۋاتتى ەلدەرىنىڭ بىرىنە اينالدىرعان «مەيزي جاڭعىرۋى» دەسەك، «الاش» يدەياسى وسى باعدارلامانىڭ قازاقشا بالاماسى بولاتىن. الاش ارىستارى قازاق دالاسىن 20-25 جىلدىڭ ىشىندە الەمدەگى ەڭ قۋاتتى ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدىرعىسى كەلدى. ول سونداي-اق، باتىس ەۋروپانىڭ دا دامۋ ءۇردىسىن ۇلگى ەتىپ العىسى كەلدى. گەرمانيا، دانيا، انگليا، اقش، شۆەيتساريا، اۋستراليانىڭ تاجىريبەسىن مۇقيات زەرتتەدى. ءاليحان 1910 جىلى «قازاقتار» اتتى تاريحي-تانىمدىق وچەرك جازدى. وندا ول قازاق مادەنيەتىن ەۋروپا دەڭگەيىندەگى مادەنيەتكە جەتكىزۋدى ناقتى جوسپارلايدى. 1924 جىلى «تەڭدىك» گازەتىنە شىققان «ۇلگى الىڭىزدار، دانيا كووپەراتيۆى جانە ەل شارۋاشىلىعى» دەگەن ەڭبەگىندە دانيانىڭ 1878 جىلدان 1900 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا اگروونەركاسىبى ەڭ دامىعان ەلگە اينالعانى تۋرالى ايتىلادى. ءاليحان وسىلاردى كولدەنەڭ تارتا وتىرىپ، قازاق ەلىن دە ەڭ دامىعان اگرارلىق جانە ونەركاسىبى بار ەلگە اينالدىرۋدى كوزدەگەن. بۇل «الاش» باعدارلاماسىنىڭ بىردەن ءبىر ستراتەگيالىق ماقساتى بولاتىن.
– جالپى، اشتىق بولماعاندا، حالىق قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراماعاندا، سوعىس بولماعاندا قازاقتاردىڭ سانى بۇگىندە كەم دەگەندە 30 ميلليونعا جەتەر ەدى دەگەن دە اڭگىمەلەر ايتىلىپ جاتادى عوي.
– 1897 جىلى رەسەي يمپەرياسىندا تۇڭعىش حالىق ساناعى بولىپ وتەدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ «قازاقتار» اتتى ەڭبەگىندە انا ءتىلىم – قازاق، ۇلتىم – قازاق دەپ ايتقان ادامداردىڭ سانى 4 ميلليون 84 مىڭ ادام بولعان. «بىراق، – دەيدى الەكەڭ، – وسى حالىق ساناعىندا قازاقتار ۇلدارىنىڭ سانىن جانە مالىنىڭ سانىن كەمىتىپ كورسەتكەن». سەبەبى جۇرت بالالارىن ارمياعا الىپ كەتەدى دەپ قورىقسا، كوپ مالعا كوپ سالىق سالىنادى دەپ قورىققان. 1917 جىلى «الاش» اۆتونومياسىن جاريالاردا ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى جانە احمەت بايتۇرسىنۇلى ۇشەۋىنىڭ «الاش ازاماتتارىنا» دەگەن ۇندەۋى جارىق كوردى. سوندا: «باياعى ادەتپەن بالالارىڭىزدىڭ سانىن، مالدارىڭىزدىڭ سانىن جاسىرىپ قالاتىن زامان ءوتتى. ەگەر ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ سانى از بولاتىن بولسا، بۇكىل رەسەي قۇرىلتايىنا قاتىساتىن دەپۋتاتتارىمىزدىڭ سانى دا كەم بولادى. ەگەر مالىمىزدىڭ سانىن كەم كورسەتسەك، وندا بىزگە بولىنەتىن جەر نورماسى دا ازايادى» دەگەن. 1897 جىلعى ەسەپ بويىنشا، حيۋا، بۇقاراداعى وزبەكتەر مەن تاجىكتەردىڭ جالپى سانى ءبىر ميلليونعا جەتپەگەن. ءاليحاننىڭ 1924 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە «قازاق قانشا؟» دەگەن ماقالاسى جارىق كورەدى. سوندا ول 1897, 1907, 1914 جىلعى ەسەپتەردى ايتا كەلىپ، ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالاردا قازاقتىڭ سانى التى ميلليون ءتورت ءجۇز جەتپىس مىڭ بولعان ەدى دەيدى. ارادا ون جىل وتكەندە قازاقتىڭ سانى پالەنشە بولۋى ءتيىس ەدى، بىراق 1916 جىلعى كوتەرىلىس، ازامات سوعىسى، 1921-1922 جىلعى اشتىق قازاقتىڭ تابيعي ءوسىمىن جويدى دا، قازاقتىڭ سانى وسى التى ميلليون جارىمنىڭ اينالاسىندا قالدى دەيدى.
– زەرتتەۋلەرىڭىزدە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ماسون قوزعالىسىندا بولعاندىعى جايىندا ايتاسىز. ول مۇشەسى بولعان كادەت پارتياسى ماسونداردىڭ پارتياسى بولعان دەلىنەدى. ول وسى پارتيانىڭ قاتارىندا 12 جىل بولادى. كەيىننەن تاستاپ شىعىپ، «الاش» قوزعالىسىن قۇرادى. بۇعان نە تۇرتكى بولدى؟
– 1837-1847 جىلى پاتشا وتارشىلدىعىنا قارسى كەنەسارى حاننىڭ كوتەرىلىسى، حاننىڭ قايعىلى قازاعا ۇشىراۋىنا بايلانىستى ءساتسىز اياقتالادى. وسى كوتەرىلىس ساتسىزدىگىنىڭ سالدارىن تەرەڭ زەرتتەگەن بىردەن ءبىر قازاق بولسا، ول – ءاليحان بوكەيحان بولاتىن. ءسويتىپ، ول الەمدەگى ەڭ الىپ، ەڭ وتارشىل رەسەي يمپەرياسىنا قارسى قارۋلى كوتەرىلىس جەڭىسكە جەتە المايتىنىن جانە ونى بۇكىل قازاق قولداي قويمايتىندىعىن تۇسىنەدى. سول سەبەپتى ول پاتشا ۇكىمەتىنە بەيبىت، ساياسي كۇش ارقىلى قارسى تۇرۋعا ۇمتىلادى. ول كۇش ءبىلىم ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن. ونىڭ وسى كۇرەس جولىندا تۇيگەنى، رەسەيدەگى سامودەرجاۆيەلىك بيلىكتىڭ ءوزىن تۇبەگەيلى رەفورمالاماي، قازاقتاردىڭ ەشقاشان ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىن الا المايتىندىعىنا كوز جەتكىزگەن. سول سەبەپتى ءاليحان رەسەيدىڭ ءوزىن رەفورمالاۋعا كۇش سالادى. ول 1905 جىلدان 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن سول كەزدەگى رەسەيدەگى ەڭ ءىرى، ەڭ ىقپالدى پارتيا، كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيالىق پارتيا – حالىق بوستاندىعى پارتياسى دەپ تە اتالعان، كادەت پارتياسىنا مۇشە بولىپ كىرەدى. 1912 جىلدان 1917 جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن وسى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان. ول 1906 جىلى سەمەي قازاقتارى اتىنان ءى مەملەكەتتىك دۋماعا سايلانعاننان كەيىن، ول رەسەي يمپەرياسىنداعى ماسون ۇيىمىنا مۇشە بولىپ قابىلدانادى. ءوز ماقساتى مەن ماسونداردىڭ العا قويعان ماقساتىنىڭ ۇشتاساتىنىن سەزگەننەن كەيىن، ولاردىڭ ۇسىنىسىن قابىل الادى. حح عاسىر باسىنداعى رەسەي ماسوندىعىنىڭ اتاسى، پروفەسسور ماكسيم ماكسيموۆيچ كوۆالەۆسكي دەگەن كىسى. ونىڭ 1906 جىلى فرانتسيادان ەميگراتسيادان ورالعاندا ايتقان ءبىر ءسوزى بار، سامودەرجاۆيەنى تەك ماسوندىق قانا جەڭە الادى. دەمەك، ءاليحان مەن ماسون ۇيىمىنىڭ ماقساتى بىرەۋ – ەكەۋى دە رەسەيدەگى سامودەرجاۆيەلىك مونارحيالىق بيلىكتى قۇلاتۋ. ول كادەت پارتياسىنا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن مۇشە بولامىن دەپ ۋادە بەرگەن جوق. اقپان توڭكەرىسى رەسەيدەگى سامودەرجاۆيەلىك بيلىكتى قۇلاتتى. رەسەي كونستيتۋتسيالىق مەملەكەت بولۋعا اياق باستى. 1917 جىلدىڭ قاراشا ايىندا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ بولدى. وسى سايلاۋدا رەسەيدى دەموكراتيالىق، فەدەراتيۆتى، پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا دەپ جاريالاۋعا ءتيىس بولاتىن. ول ءوزىنىڭ الدىنا قويعان ءبىر جوسپارىنا قول جەتكىزدى. ەندى ەكىنشى ءارى باستى ماقساتى – «قازاق» اۆتونومياسىن قۇرۋ جولىنداعى كۇرەستى باستاۋعا بەل شەشىپ كىرىسەدى. ءسويتىپ، «الاش» قوزعالىسىن، ۇلتتىق پارتياسىن قۇرادى. 1917 جىلدىڭ 12-17 قاراشاسىندا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ بولعاندا، قازاق دالاسىندا ءۇش پارتيا داۋىسقا تۇسكەن. ولار: بولشەۆيكتەر مەن مەنشەۆيكتەردىڭ سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى، كولباي توگىسوۆ باستاعان «ءۇش ءجۇز» پارتياسى جانە ءاليحان بوكەيحان باستاعان «الاش» پارتياسى. سول سايلاۋدىڭ ناتيجەسىندە، قازاقتان 43 دەپۋتات سايلانادى. سونىڭ ءبارى «الاش» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى بولادى. بۇل سايلاۋ قازاقتىڭ ءبىر ۇلت بولىپ قالىپتاسقانىن دالەلدەگەن سايلاۋ بولدى. ويتكەنى قازاقتىڭ ءبارى «الاش» پارتياسىن قولدادى. ەشقانداي جۇزگە ءبولىنۋ بايقالعان جوق. بۇل تاريح التىن ارىپتەرمەن جازىلۋى ءتيىس تاريح. قازاقتى ۇلت رەتىندە ۇيىستىرا بىلگەن كىم؟ ءاليحان بوكەيحان!
– «الاش» يدەياسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا ولاردىڭ ءوزارا بىرلىگى، يدەيا بىرلىگى بولماعاندىعىن ايتاتىندار كەزدەسەدى. مۇستافا شوقاي، تۇرار رىسقۇلوۆ «تۇركىستان» يدەياسىن جاقتادى دەپ ايتادى…
– تاريحشىلاردىڭ شاتاسىپ تا، جۇرتتى شاتاستىرىپ تا جۇرگەن ءبىر ماسەلەسى بار. ول «الاش» پارتياسىنىڭ ىشىندەگى پىكىر ەركىندىگىن، يدەيا ەركىندىگىن تۇسىنبەۋى. مىسالى، 1917 جىلى ءىى جالپى قازاق سەزىندە حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدۇلى باستاعان زيالىلار توبى «الاش» اۆتونومياسىن بىردەن جاريالايىق دەيدى. ەكىنشى، ءاليحان باستاعان باسىم كوپشىلىگى قۇرىلتاي جينالىسىن كۇتەيىك دەپ داۋلاسادى. ءسويتىپ، «الاش» اۆتونومياسى جاريالاندى. بۇل الاش قايراتكەرلەرى اراسىنداعى داۋ-داماي ەمەس، تاكتيكا ماسەلەسىندەگى داۋ بولدى. كەرىسىنشە، بۇل «الاش» پارتياسىنىڭ ىشىندە وي ەركىندىگى، پىكىر ەركىندىگى بولعاندىعىن كورسەتەدى. ياعني، «الاش» قازىرگى زامانعا ساي دەموكراتيالىق پارتيا بولعان. ەكىنشىدەن، «الاش» اۆتونومياسى قۇرىلعاننان كەيىن، ەكىنشى جالپى قازاق سەزى «الاشوردا» ۇكىمەتىنە 1 ايدىڭ ىشىندە سىرداريا، كاسپي ماڭىنداعى قازاقتار بىزگە قوسىلا ما، جوق پا، سونى انىقتاپ، «الاش» اۆتونومياسىن جاريالاڭىزدار دەگەن ەرىك بەردى.
– كەنەسارى مەن ءاليحان بوكەيحاندى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىن باستاعان باتىرلار رەتىندە قاتار قوياسىز. ءارى ولاردىڭ مۇردەسى مەن باسىن تاپپاي، قازاقتىڭ رۋحىن قايتارا المايسىز دەگەن پىكىردەسىز. ونى ىزدەۋدەن قانداي دا ءبىر ناتيجە بار ما؟
– قازاق «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەيدى. ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحىنا، ارۋاعىنا تابىنىپ وسكەن قازاقپىز. ارۋاقتارىمىز ريزا بولماسا، ءبىزدىڭ ءىسىمىز دە ىلگەرى باسپايدى. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ وزىنە ءتان قاسيەت. باسقا حالىقتاردان ەرەكشەلەپ تۇراتىن دا وسى قاسيەتىمىز. 2014 جىلى ومبىعا بارىپ كەلگەننەن كەيىن كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىنە بايلانىستى تىڭ مالىمەتتەردى جاريالادىم. سول ماقالانى ءبىر كۇندە 15 مىڭ ادام وقىعان. بۇل دەگەنىڭىز ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ اراسىندا تۇلعالارىمىزعا، ارۋاقتى قايراتكەرلەرىمىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ وتە كۇشتى ەكەنىن بىلدىرەدى. ەگەر سول كەنەسارى حاننىڭ باسى مەن دەنەسىن تاۋىپ، استانا قالاسىنداعى ۇلتتىق پانتەونعا زور قوشەمەتپەن جەرلەسەك، ءبىزدىڭ قاسيەتتى تۇلعالارىمىزعا دەگەن زور قوشەمەت، زور قۇرمەت قالىپتاسپاي ما؟ جاستارىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحى ءبىر سەرپىلىپ قالار ەدى. وتكەن تاريحىمىزدى قاستەرلەي الماساق، بولاشاعىمىز دا بولمايدى. ءاليحاننىڭ باس سۇيەگىن ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ونى 1937 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە اتۋ جازاسىنا كەسكەننەن كەيىن، سول كۇنى ونىڭ سۇيەگىن ماسكەۋدە زيراتتا ورتەپ، سول جەردەگى №1 شۇڭقىرعا باسقا بەس مىڭنان استام ادامنىڭ كۇلىمەن بىرگە جەرلەپتى. ول جەردە نىعمەت نۇرماقۇلىنىڭ دا سۇيەگى جاتىر. ال كەنەسارىعا كەلەر بولساق، رەسەيدىڭ وتە قۇندى جادىگەرلەردى ساقتايتىن «گوحرام» دەگەن مەكەمەسى بار. كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگى عانا ەمەس، ونىڭ كوتەرىلىسىنە قاتىستى بىرنەشە قانجارى، قۇران-كارىم، كەنەسارى اسكەرىنىڭ تۋلارى، باس-اياعى ءۇش جۇزگە جۋىق جادىگەر رەسەيدىڭ مەملەكەت قامقورلىعىنداعى «گوحرام» مۋزەيىندە. ماسەلە رەسەيدىڭ بەرمەي وتىرعانىندا ەمەس، ماسەلە قازاقستاننىڭ سۇراي الماي وتىرعانىندا. ونى قايتارۋعا قۇلىقتىلىق تانىتىپ وتىرعان جوقپىز. سەرگەي ماسلوۆ دەگەن ورىس جازۋشىسىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىنىڭ ماڭداي تۇسىنا پاتشالىق رەسەيدىڭ ءمورى باسىلعان. مەن بۇل دەرەكتى ومبىعا بارعانىمدا تاپقان ەدىم. ول ەشقاشان وشپەيدى. ياعني ونى ەشقانداي باسقا باس سۇيەكپەن شاتاستىرا المايدى. رەسەي قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق ارىپتەسى. سول جاعدايدى پايدالانىپ، مۇراعاتتاعى تاريحىمىزعا قاتىستى جادىگەرلەردى نەگە تالاپ ەتپەسكە؟
– ءاليحان بوكەيحاننىڭ تەگىنە بايلانىستى ءبىر ساۋال. كوبىمىز «ءاليحان بوكەيحانوۆ» دەپ جازامىز. ءاليحان ءوز شىعارمالارىندا «بوكەيحان»دەپ جازدى ما، جوق «بوكەيحانوۆ» دەپ جازدى ما؟ سىزدىڭشە، قالاي جازعانىمىز دۇرىس؟
– دۇرىسى ءاليحان نۇرمۇحانۇلى بوكەيحان. ول كىسىنىڭ 1900 جىلى «دالا ءۋالاياتىندا» شىققان ماقالاسىنداعى قولتاڭباسى توتە اراب ارپىمەن جازىلعان، بوكەيحان دەپ قول قويعان. ول 1890 جىلى ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەندە، سول وقۋ ورنىنىڭ ديرەكتورى تاباكوۆقا جازعان ءبىر ءوتىنىشى بار. «مەنىڭ ناعىز تەگىم – نۇرمۇحامەدۇلى ەمەس، بوكەيحان» دەلىنەدى وندا. پاتشالىق رەسەيدىڭ ۇستانعان ءبىر ساياساتى كەز كەلگەن تەگىنە «وۆتى» قوسىپ وتىرعان. بۇل ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ وتە قيتۇرقى تەتىگى. ءبىزدىڭ ءالى «وۆ»-تان ايرىلا الماي وتىرعانىمىز قۇلدىق سانا سەزىمنىڭ كورىنىسى. بىراق ءبىز ونى قۇلدىق سانا سەزىمنىڭ اسەرى دەپ ويلامايمىز. ۇلتتىق سانا سەزىم وسىنداي مايدا-شۇيدەدەن باستالادى. ءبىز اتى-ءجونىمىزدى جوندەي الماساق، باسقا ۇلكەن ىستەردى تىندىرا المايمىز.
اڭگىمەلەسكەن ەسەنگۇل كاپقىزى، "تۇركىستان".
