Bútkil Eýropany bılegen kók túrikterdiń qudireti nede? «Sultan Súleımen» serıalynyń shyndyǵy qaısy? Atatúrik ańsaǵan azattyqtyń bastaýy ne? Belgili jýrnalıst, qoǵam qaıratkeri Ahmet Alıaz myrzamen áńgimemizge sonaý Osman ımperııasynyń tarıhy men búgingi Túrkııanyń qalyptasý kezeńi arqaý bolǵan edi.
– Keshegi Osman ımperııasynan búgingi Túrkııa memleketine deıingi kezeń qalaı qalyptasty? Ne ózgerdi? Túrik memleketi osy ýaqyt aralyǵynda ne joǵaltty?
– Túrikter alǵash ret Anadoly jerine Seldjýk memleketi men Vızantııa memleketiniń arasyndaǵy «Malazgırt» soǵysynan keıin kóshe bastaǵan. Sol soǵysta Sultan Alparystan qazirgi Qyzylordanyń túbindegi Jent qalasynda óziniń áskerin daıyndap, Túrkııanyń Músh degen qalasyna kelgen. Keń aımaqty alyp jatqan maıdan dalasynda túrikter 30 myń áskerimen 200 myń áskeri bar vızantııalyqtarmen soǵysady. Vızantııalyqtardyń sol kezdegi basshysy Roman Dıogen degen ımperator bolǵan. Osy soǵysta túrikter jeńiske jetip, ımperator qolǵa túsedi. Bul jeńisten keıin Túrkııa terrıtorııasynyń teń jartysyn berý týraly kelisimge qol qoıylady. Kelisim boıynsha, Vızantııa eli jyl saıyn túrikterge salyq tóleıtin bolady. Alparystan áskeri oǵyzdar men qypshaqtardan turǵan.
– Qansha mólsherde tólep otyrǵan?
– Jylyna 360 myń Vızantııa altyny. Sultan Alparystan qolǵa túsken ımperatordan: «Eger men seniń qolyńa túskende, ne ister ediń?» dep suraıdy. Ol: «Men seni aıamaı, basyńdy shaýyp alar edim» deıdi. «Saǵan ne isteıin?» degende, «Sen de meniń istegenimdi isteıtin shyǵarsyń», – deıdi. «Joq, men seniń istegenińdi istemeımin» dep, Sultan generaldy kelisimge keltirip, óz eline qaıtarady. Biraq Vızantııada tóńkeris bolyp bılikke Imperator Dýkas keledi. Ol bul sheshimdi qabyldamaıdy. Dıogendi elden qýady. «Biz sizderdiń kelisimderińizdi qabyldaı almaımyz. Biz óz kegimizdi qaıtarýǵa daıynbyz» degen hat jiberedi. 1176 jylynda, ekinshi ret soǵys bastalady. Bul soǵysta da túrikter jeńiske jetedi. Sodan keıin túrikter Anadoly jeriniń qujatyn naqty qolyna tıgizgen. Anadoly jerine túriktiń on alty taıpasy qonys tepken. Eń úlken taıpalarynyń oryn tepken jeri Konııa qalasy boldy. Anadolyǵa kelgenge deıin Bıik-Seldjýk memleketi dep atalsa, Anadolyny jaýlap alǵannan keıin Anadoly-Seldjýk memleketi bolyp qaıta qurylady. Sol seldjýkterdiń eń kishkentaıy Osman taıpasy bolǵan eken. Taıpa Osman bı basshysynyń esimimen atalǵan. Bular sany jaǵynan óte az halyq bolǵan. Ári eń jaýynger halyq ta osy osman taıpasy bolypty. Osman taıpasy Vızantııa taıpalarymen shaıqasa otyryp, birtindep shaıqasqan aımaqtaryn jaýlap alyp otyrǵan. Jeńisten jeńiske jetip, ár jeńisten ǵanıbet túsirip baıyp, baıyǵannan keıin, óziniń aınalasyndaǵy kórshi túrki taıpalaryn ózderine qosyp otyrǵan. Túrkııanyń búgingi Býrsa qalasyna qarasty Bılejık degen kishkentaı qala bar. 1299 jyly sol qalada ımperııanyń negizi qalanyp, Osman ımperııasy memleket retinde alǵash ret qurylady. Onyń negizin qalaýshy – Osman bı. Osman bı óleriniń aldynda balasyna ósıettep: «Men ólmeı turǵanda, jasyl jelekke malynǵan Býrsa qalasyn syıǵa tartasyń» dep aıtqan eken. Býrsa qalasynyń tabıǵaty bizdiń Almatymen sáıkes keledi. Kókpeńbek taýlardyń ortasynda tur. Ǵajaıyp qalanyń ásem kelbeti Osman bıdi de erekshe baýrasa kerek. Vızantııalyq taǵy bir shaıqasta Osman bıdiń balasy Býrsany jaýlap alyp, ákesiniń ósıetin oryndaıdy. Býrsa qalasy Osman ımperııasynyń alǵashqy astanasy bolyp bekitiledi. Imperııa bolyp negizin qalaǵan osmandyqtar Vızantııaǵa qarsy shabýyldy údete bastaıdy. Jaqyn mańdaǵy túrikterdi jaýlamaı, vızantııalyqtarmen kúresýiniń de ózindik sebebi bar. Túrikter eshqashan birin-biri talamaǵan. Vızantııalyqtar túrikterden Anadoly jerin qaıtaryp alýdy kózdep, qaıta-qaıta Krest joryǵyn uıymdastyryp otyrǵan. Túrikterdiń Vızantııaǵa shabýyl bastaýynyń syry osynda. Birinshiden, olar Krest joryǵyn toqtatý bolsa, ekinshiden, olarǵa qarsy soqqy berý. Úshinshiden, Anadoly jerin naǵyz túrikterdiń Otanyna aınaldyrý basty maqsat bolǵany anyq. Sóıtip, HV ǵasyrǵa deıin túrikter búgingi Balqan túbegindegi elderdiń bárin túgelimen ózine baǵyndyryp alady. Arada tek qana Vızantııa eli ǵana qalady. Vızantııa memleketi Stambulda ornalasqan. Stambul qorshalǵan jeti qamaldan turatyn. Vızantııanyń da ózindik bir ereksheligi bar edi. Ol búkil hrıstıan arhıdom sevastııandarynyń ortalyǵy bolyp esepteledi. Óziniń shekarasy kishi bolsa da, búgingi katolıkterdiń ortalyǵy Vatıkan sııaqty mıssııa atqarady. Olar jıi-jıi krest joryqtaryn uıymdastyryp, musylmandarǵa óshpendilikti oıatýdy basty maqsattaryna aınaldyrady. Olardy toqtatpaı Anadoly jerine tynyshtyqtyń joq ekenin túriktiń sultandary jaqsy biledi. Oǵan úlken soqqyny beretin Sultan Baıazıt bolady. Stambuldy alýǵa Sultan Baıazıt kóp kúsh jumsaıdy. Birneshe ret shabýyl jasaý úshin daıyndyqtar júrgizedi. Ókinishke qaraı, Sultan Baıazıt sol kezderi Tımýrmen (Aqsaq Temirmen) bolmashy nársege bola renjisip, sodan keıin soǵysýy túrkilerdiń Anadoly jerinde toqyraýyna alyp keledi. Bul on besinshi ǵasyrdyń alǵashqy jyldary bolatyn. Tımýr men Baıazıttiń arasynda osylaısha soǵys bastalady.
– Tımýr da túrki patshasy. Eki birdeı qandas patshalyqtyń soǵysýynyń sebebi nede?
– Ekeýi de túrki. Biri – Anadoly da, biri – Orta Azııa jerinde. Tımýrdan eki taıpanyń basshysy /Jalaıyr sultany Ahmet pen Qaraqoıyndar sultany qara Júsip/ qashyp, Osman ımperııasynyń qoltyǵyna tyǵylady. Tımýr Baıazıtke: Eki taıpanyń basshysyn qaıtaryp berýin jáne óziniń ústemdigin moıyndaýyn suraıtyn hat jiberedi. Baıazıt bolsa, «bizdiń zańymyzda, elimizge kelip syıynǵandardy qaıtaryp berý degen joq jáne seniń ústemdigińdi moıyndamaımyn» dep jaýap qaıtarady. Osylaısha, eki patshanyń arasynda bir-biriniń namysyna tıetin sózder jazylǵan hattar jıileı bastaıdy. Bul hattar eki patshalyqtyń arasynda soǵys órtiniń tutanýyna ákelip soqtyrady. 1402 – jyly Tımýr óziniń áskerimen keledi de, búgingi Ankara qalasynyń mańaıynda eki armııa arasynda qııan-keski urys bastalady. Negizinen, Baıazıttiń da armııasy osal bolmaǵan. Biraq Tımýr soǵysqa óziniń pilderin paıdalanǵan eken. Birinshi kezekte, júzdegen pildi soǵysyp jatqan armııanyń ústine qaraı jibere salady. Pilder armııany taptap, oryndarynan qozǵaǵan kezde, áskerin jibergen. Baıazıt pilderge qarsy myńdaǵan jylqyny alǵa salady. Tımýrdyń aılasyn osylaısha toqtatady. Ókinishke qaraı, uzaqqa sozylǵan soǵystyń nátıjesinde Baıazıt jeńiliske ushyraıdy. Jeńilistiń sebebi, Qara tatarlardyń jáne taǵy eki taıpanyń Tımýrdyń jaǵyna ótip ketýi. Baıazıttiń áskeriniń oń jaǵy álsirep qalady. Oń jaǵy qulaǵan soń, áskerdiń álsirep qalatyny belgili. Bul sátti Tımýr ońdy paıdalanyp ketedi. Baıazıt qolǵa túsedi, onymen birge balalary da qoldy bolady. Bir balasyn patsha etip, Anadoly jerinde qaldyrady. Tımýr Anadoly jerindegi búkil taıpalardy ózine baǵyndyryp alady. Osylaısha, on jyldaı Osman ımperııasy álsireıdi. Túrik eli bılik talasynan qutyla almaı qalady. Tımýr qaıtys bolady. Tımýr qaıtys bolǵannan keıin Baıazıttiń balalary qaıtyp keledi. Baıazıttiń qolyndaǵy júzikte ý bolǵan eken. Tımýrǵa qolǵa túskennen keıin, Baıazıt sultan sol ýdy iship óldi degen derekkózderde aıtylady. Bul jalpy túrkilerge bergen Tımýrdyń eń úlken zııany desek bolady. Túrik tarıhshylary, «bul shaıqas Stambuldy jaýlaýdy elý jylǵa keshiktirdi» dep jazady. Ári bul ýaqyt vızantııalyqtardyń, eýropalyqtardyń es jınaýyna múmkindik beredi. Ekinshiden, Tımýr Osman patshasynyń balalary arasynda taqqa talas degen áńgimeni ýshyqtyrdy. Buryn túrikterdiń salty boıynsha, Osman ımperııasynda eń úlken bala murager bolyp qalatyn edi. Oǵan quryltaı tańdaý jasaıtyn edi. Negizi ákesi qaıtys bolarynyń aldynda óz muragerin taǵaıyndap ketetin. Tımýrdyń zamanynda bul úrdis buzylyp, taqqa talas kúsheıdi. Taq úshin aǵanyń inini, ininiń aǵany óltirýi bastalady. Bizdiń tarıhymyzda bul kezeń «araqashyqtyq kezeń» dep atalady. Bul aralyq elý jyldy qamtıdy. Baýyrdy baýyrdyń, inini aǵanyń, aǵanyń inini óltirýi Birinshi Ahmettiń kezeńine deıin toqtaǵan emes. Budan keıingi tarıhı kezeń – Stambuldyń azat etý kezeńi. Stambul ol kezde vızantııalyqtardyń bıliginde bolǵan. Vızantııalyqtardyń óz halqyna degen qatygezdigi, zulymdyǵy kúsheıgen kezeń edi. Vızantııalyqtardyń poptary aıtty degen mynadaı derekter bar. Túrikterge qarsy soǵysta Vızantııa patshasy katolıkterdiń kósemderinen kómek suraıdy. Sonda katolıkter óz mazhabyn tastap katolık mazhabyna ótpeseńder, senderge kómektespeımiz deıdi. Osy jaýapqa yzalanǵan vızantııalyq poptar «Katolıkterdiń bas kıiminen musylmandardyń sáldesi artyq» dep qatolık mazhabyna kirýden bas tartady. Iaǵnı, Stambuldaǵy halyq Osman ımperııasyna berilýin ishteı qalaǵan.
– Osman ımperııasynyń dini ıslam boldy ma?
– Osmandyqtar musylman halqy boldy. 1453 jyly juma kúni namazdan keıin, sońǵy shabýyl jasalady. Vızantııanyń úlken jeti qamaly alynyp, sóıtip Vızantııa memleketi qıraıdy. Osylaısha, tarıhtan joıylyp ketedi.
– Jaýlap alǵan ulttar túrikterge sińisip ketti me sonda?
– Stambuldy jaýlap alǵan Fatıh Sultan Mehmet sol kúni mynadaı úkim shyǵarady: «Búginnen bastap, meniń elimde qandaı tilde, qandaı dinde bolmasyn, bárińiz de azatsyzdar. Eshqaısylaryńyzdy da quldyqqa almaımyz. Jáne óz tilderińizdi, óz dinderińizdi saqtaýǵa tolyq múmkinshilik bar» dep aıtady. Fatıh Sultan Mehmet kezinde salynǵan meshitterge qarasańyz, árbir meshittiń janynda bir-bir shirkeý bar. Nemese árbir shirkeýdiń janynda bir-bir meshit bar. Nemese meshitke shirkeý jaqyn ornalasqan. Osylaısha, dinderdiń birligi berik bolǵan.
– Tili, dini, dili bólek bolý Osman ımperııasynyń ishki saıasatyna keri áser etpedi me?
– Sol kezdegi jaǵdaı boıynsha, olar memlekettik qurylymǵa aralasa almaıdy. Olar halyq bolyp, ulttyń quramynda qala beredi. Tıesili salyqtaryn tóleıdi. Memlekettiń zańyna baǵynady. Memlekettiń zańyna baǵynbaıtyn bolsa, onda tıisti sharalar qoldanylady. Bir musylman men bir hrıstıannyń arasynda qandaı da bir másele týyndaıtyn bolsa, Stambul sottarynda ózderiniń dinindegi adamdardy kýálikke tartatyn boldy. Al negizgi quqyq musylman bıliginde bolǵan. Stambuldy alý týraly ańyzǵa aınalǵan birneshe oqıǵalar bar. Stambul strategııalyq aımaqta ornalasqan. Buǵazdyń eki jaǵyna da, joǵarǵy jáne tómengi jaǵynda shynjyrmen baılap qoıǵan. Ol shynjyrlardan eshqandaı keme óte almaıdy. Keme ótpese, Qara teńiz jaǵynan, Aq teńiz jaǵynan kómek kelip, olardy alý múmkin bolmaı qalady. Sol úshin Fatıh Sultan Mehmet kemelerdi taýdyń basyna qoıdyrady da, bir túnniń ishinde kemeni osy shynjyrdyń ortasyna túsirip jiberedi. Buǵan vızantııalyqtar tań qalǵan desedi. Stambuldy alǵannan keıin Fatıh Sultan Mehmet arnaıy qor quryp, sol qordan túsken aqshaǵa Aııa-Sofııa meshitin jerimen qosa tolyq qorǵa satyp alady jáne ony meshitke aınaldyrady. Aııa-Sofııa meshiti jaıynda mynadaı ósıet qaldyrady. «Bul meshitti meshitten basqa nársege paıdalanýǵa ruhsat bermeımin. Kimde-kim meshitti basqa nársege aınaldyratyn bolsa, Allanyń laǵneti bolsyn», – deıdi. Biraq bul meshit qazir mýzeıge aınalyp ketken.
– Fatıh Sultan Mehmet turaly tarqatyp aıtsańyz?
– Fatıh Sultan Mehmet kezeńi Osman ımperııasynyń naǵyz órleý kezeńi bolyp sanalady. Óıtkeni, Fatıh jastaıynan patshalyqqa beıim, erjúrek azamat bolǵan. Óte bilimdi, ádil patsha bolǵan eken. Sultan Mehmet jeti tildi meńgergen patsha. Sultan Mehmet alǵash ret taqqa on eki jasynda otyrǵan. Ákesi Murat: «Men endi qartaıdym. Qartaıǵan sátimde óz balamdy murager etip, taqqa óz qolymmen otyrǵyzaıyn» degen nıetpen Quryltaıdy jınap, óz sheshimin jetkizedi. Patshanyń sheshimine ýázirler qarsy bolady. Ýázirler Eýropa krestke daıyndalyp jatyr. On eki jasar balamen joryqqa shyǵa almaımyz. «On eki jasar balanyń taqqa otyrǵanyn estise, birden krest joryǵyn bastaıdy. Sondyqtan, siz muny doǵaryńyz» dep aıtady. «Joq. Meniń sheshimim osy» dep, patsha óz sheshiminen aınymaıdy. Osylaısha, krest joryǵy bastalady. Ýázirler krest joryǵy bastalǵanyn aıtyp, patshaǵa qaıta keledi. «Armııanyń basyna ózińiz kelmeseńiz, jaǵdaıymyz qıyn bolady», – deıdi. Sol kezde Sultan Murat kónbeı qoıady. «On eki jasar bolsa da, ol meniń balam. Sonymen birge barasyńdar», – deıdi. Ákesin kóndire almaǵan soń, ýázirler balasyna barady. Fatıh ákesine kelip: «Áke, sizderdiń áskerińiz osylaı dep jatyr» degende, ákesi kónbeı qoıady. Sonda balasy: «Áke, eger men patsha bolatyn bolsam, sizge buıyramyn. Áskermen birge barasyz. Eger men patsha emes, siz patsha bolsańyz, onda onsyzda barýyńyz kerek» deıdi. Balasynyń sózinen jeńilgen Sultan Murat balasyn ertip, joryqqa ózi barady. Búgingi Kosovo degen jerde úlken shaıqas bastalady. Sol shaıqasta Osman ımperııasy jeńiske jetedi. Sóıtip, elge jeńispen oralady. Fatıhtyń ór minezi el arasynda ańyz-áńgimege aınala bastaıdy. 1451 jylynda qaıta taqqa otyrady. On toǵyz jasyna kelgen kezinde Stambuldy alýdy oılaı bastaıdy. Jıyrma bir jasynda Stambuldy jaýlap alady. 1453 – álem tarıhynda orta ǵasyrdyń aıaqtalyp, jańa ǵasyrdyń bastaý kezeńi bolyp esepteledi.
Sultan Mehmet vızantııalyqtarmen bolatyn sońǵy shaıqastyń aldynda túrki taıpalarynyń bárin óziniń qol astyna baǵyndyrady. Birin soǵyspen, birin beıbitshilikpen. Túrki birligin eń alǵash bastaǵan Fatıh Sultan Mehmet bolady. Sultan ómirden jas ketedi. Ony qyryq toǵyz jasynda ýlap óltiredi. «Evreı dárigerler ýlap óltirdi» degen derekter bar. Dárigeri evreı bolǵan eken. Sebebi, Fatıh óleriniń aldynda Italııaǵa sapar shegýdi josparlaǵan eken. Sol sapardy boldyrmaý úshin aldyn-ala ýlap óltiredi. Ýlap óltirmegende, Italııa jeri Osman ımperııasynyń bıligine óter me edi, kim bilsin?! Sultan Mehmetten keıin patsha taǵyna balasy ekinshi Baıazıt jaıǵasady. Odan keıin – Iavýz Sultan Selım. Túriktiń patshalarynyń ishindegi eń jaýyzy, eń jaýyngeri atanǵan batyr patshalardyń biri bolǵan.
– Ne sebepti jaýyz atanǵan?
– Sultan Selımge bul atty bergen sol kezdegi Iran shaıhy /patshasy/ eken. Sebebi, Iavýz Sultan Selım búgingi Trobzon qalasynyń jastaıynan ákimi bolady. Sol kezeńde Iran shaıhymen birneshe ret shaıqasady. Shaıqasta kórsetken batyrlyǵy úshin, ony «jaýyz» dep ataıdy. Bir derekterde jaýyz ataǵan túriktiń áskeri dese, endi bir derekterde ırandyqtarmen soǵysta Iran áskerin aıamaı qyrǵany úshin ırandyqtar qoıǵan dep jazylady. Onyń taqqa otyrýy da qyzyq bolady. Selım patshanyń kishi uly bolǵandyqtan, taq onyń úlken aǵasy Ahmetke tıesili bolǵan. Biraq Ahmetti Jańashary áskerleri moıyndamaı, patshalyqqa Selım laıyq dep bas kóteredi. Baıazıt sultan bastapqyda Jańasharylardyń usynysyn eskermeı, Ahmetti sultan dep jarııalaıdy. Muny estigen Iavýz on myń áskerimen ákesine qaraı shabýylǵa shyǵady. «Siz sııaqty batyr, erjúrek jan patsha bolmasa, memleketimiz qurıdy» dep ýázirler ony ákesine qarsy shyǵarady. Ákesiniń júz elý myń áskerin jeńý Selımge ońaı bolǵan joq. Biraq biraz jeńiske jetedi. Sol kezde kórsetken erligi úshin ákesi balasyna jaza bermeıdi. Iavýz qaıtadan Trabzon qalasyna baryp, óz ornyna jaıǵasady. Ári ákesinen óz qylyǵy úshin keshirim suraıdy. Keshirim suratyp, ýázirlerin jiberedi. Ákesi balasynyń bul qylyǵyn keshiredi. Sóıtip, ákesi Iavýzdyń batyldyǵyn baıqap, onyń taqqa otyrýyn qoldaıdy. Osy arada baýyry Ahmet Konııa qalasyna qashady. Ásker jınap Iavýzben shaıqasady. Bursa qalasyndaǵy soǵysta Ahmetti jeńip ony óltirtkizedi. Osylaısha taqqa Selım otyrady. Iavýz bar-joǵy segiz jyl ǵana taqta otyrdy.
1517 jyly mysyrlyqtarmen bolǵan soǵystan keıin, Paıǵambarymyzdan qalǵan amanattardy Stambulǵa alyp keledi. Túrikterdiń halıfat bolyp moıyndalýy osy kisimen bastalady. Bul patshanyń eń úlken istegen erligi – ıslam birligi boldy. Segiz jyldan keıin óziniń omyrtqasyna shyqqan shıqannyń kesirinen 49 jasynda qaıtys bolady. Selım patshany da ýlaǵan degen derekter bar. Iavýzdan keıin onyń jalǵyz balasy Súleımen taqqa otyrady. Sultan Súleımen qyryq alty jyl taqta otyrady. Eń uzaq taqta otyrǵan kisi de Súleımen patsha bolady. Sultan Súleımenniń kezinde Osman ımperııasynyń terrıtorııasy on bes mıllıon sharshy metrge jetedi. Búgingi Kavhaz elderi, Irannyń teń jartysy, Afrıkanyń ortasyna deıin, Marokko jerleri túgelimen Osman ımperııasyna baǵynady. Imperııanyń negizgi maqsattarynyń biri de, Eýropadaǵy alynbaı jatqan esik Zıgetvar /Nýngarııa jeri/ qalasyn alý edi. Ókinishke qaraı, Zıgetvar qamaly buzylatyn kún Súleımen patsha jasy egde bolǵandyqtan, 1566 jylynda 71 jasynda maıdan dalasynda qaıtys bolady. Qaıtys bolǵannan keıin bas ýázir Soqýlly Mehmet Pasha jáne patshanyń kishi balasy Selım «patshanyń ólgenin aıtsaq, áskerimiz tarqap ketedi, jeńiliske ushyraımyz» dep, olaı bolmas úshin, sultandy óziniń shatyryna kómip qoıady. Osy ýaqyttarda aıanyshty birneshe jaǵdaılar oryn alady. Ataqty nemis tarıhshysy Hemmerdiń aıtýy boıynsha, «Selım óziniń eki birdeı aǵasyn aıamaı tunshyqtyryp óltirtkizedi». Soǵysty jeńispen aıaqtaıdy. Ákesiniń ólgenin 41 kúndeı jasyrady. Aqyry taqqa murager retinde jalǵyz ózi qalǵannan keıin qaıǵyly jaǵdaıdy jarııalaıdy.
– Súleımenniń óz balasy Mustafany óltirtkizgenine ne deısiz?
– Qazir Sultan Súleımen týraly serıal júrýde. Sol serıalda kórip turǵandaı, Súleımen óz balasy Mustafany, túrik áıelinen týǵan balasyn saraıda júrgen ártúrli mıssııa ókilderiniń arandatýymen óltirtkizedi. Keıin bul qylyǵy úshin ókinedi. Óz qateligin kesh túsinedi. Ýázir Rústem pasha Mustafanyń ákesinen keıin taqqa otyrýyn qabyldamaı ákesi men balasyn birin-birine aıdap salady. «Balańyz kóterilis jasap bılikti qolǵa almaqshy» deıdi. Mustafaǵa yzalanǵan patshanyń yzasyn ketirý úshin Mustafaǵa ákesinen keshirim suraý kerektigin aıtady. Mustafa ákesine qarsy jaman oıynyń joq ekenin túsindirip, keshirim suraý úshin óz áskerimen Nahchıvanǵa saparǵa attanǵan ákesine ilesedi. Oıy syrtta júrgen ákesiniń keshirimin alý. Alystan ákesiniń armııasyn kóredi. Sol jerge balasy da óz áskerimen qonystanady. Arandatýshy ýázirler ákeni balaǵa aıdap salady. Mustafanyń negizgi maqsaty – ákesiniń keshirimin alý edi. Biraq onyń bul oıyn Súleımen sultan basqasha túsinedi. Osylaısha, ákesiniń shatyryna kirgen balasyn ákesi tunshyqtyryp óltirtkizedi. Ákesiniń aldynda Mustafa aqtala almaı qalady.
– Búgingi kórsetilip jatqan serıaldyń shyndyǵy qandaı?
– Bul serıaldaǵy shyndyq ákesiniń balasyn óltirýi. Serıalda áke men balanyń arasyndaǵy arandatý kórsetilmeı qalǵan. Ákesi men balasynyń birin-biri óltirýiniń negizgi sebebi, Súleımenniń ákesi Selimniń atasy Baıazıtqa qarsy shabýynda bolyp tur. Súleımenniń ákesi Selım óz ákesine qarsy shyqqan. Taq úshin. Óziniń ákesi atasyna qarsy shyqqannan keıin, «balam da ózime qarsy shyǵady» dep oılaıdy. Bul serıalda kórsetilmeıdi. Hıýrrem sultannyń arandatýy bolyp kórsetilgen.
– Súleımen patsha qaıda jerlengen?
– Súleımenniń balasy Selım /Tarıhta sary Selim bolyp atalady./ Zıgetvar soǵysynan keıin, Vengrııa jerinen aırylǵanǵa deıin, ákesiniń ólimin aıtady. Ákesiniń jalǵyz murageri bolǵan soń, quryltaı ony taqqa otyrǵyzady. Ákesiniń ishki aǵzalaryn ólgen jerine, úlken bir tóbeniń basyna jerleıdi. Vengrııalyqtar Súleımenniń kezinde ózderine jasaǵan kómegi úshin qutqarýshy patsha retinde kóredi. Sol úin sultan Súleımenge úlken eskertkish ornatyp, qurmet kórsetedi.
Denesin Stambulǵa alyp keledi. Búgingi ózi saldyrǵan Stambuldaǵy Súleımen meshitiniń aýlasyna jerleıdi.
– Serıaldaǵy negizgi rólderdiń biri – Hıýrrem sultan ekeni belgili. Bul ról týraly da sanalýan pikirler aıtylady. Sizdiń kózqarasyńyz qalaı?
– Bizdiń tarıhta aıtylyp jatqan, tarıh kitaptarymen úndesip jatqan eki másele bar. Birinshiden, Hıýrrem Osman patshalarynyń áıelderiniń ishindegi eń kóp qaıyrym jasaǵan jáne eń kóp monsha, meshit, mektep salǵan hanshaıym retinde belgili. Shyndyǵynda da solaı. Aııa-Sofııaǵa barsańyz, sonyń týra túbindegi salynǵan monsha bar. Hıýrrem sultandy naǵyz patshaǵa berilgen azamatsha retinde bilemiz, birinshiden. Ekinshiden, Hıýrrem Súleımennen erte qaıtys bolady. Serıalda birge júredi. Úshinshi másele, Hıýrrem sultan saraıǵa on úsh jasynda kelgen. Qyrymdyq túrikterdiń Ýkraınamen aradaǵy shaıqasynda qolǵa túsedi. Bir poptyń qyzy bolady. Saraıda tárbıe alady. Musylmandyqty qabyldaıdy. Garemde túriktiń salt-dástúrin úırenedi. Bir kúni patshanyń kózine ilinedi. Patsha ǵashyq bolady, Hıýrrem de patshaǵa ǵashyq bolyp qalady. Hıýrrem sultannyń saraıdaǵy oryn alyp jatqan alaıaqtyq oıyndaryn túgeldeı Súleımen patshanyń bilmeýi nemese bilse de shara qoldanbaýy, múmkin emes. Ózinen týǵan balany aıamaı óltirtken patsha anandaı áıelge qansha ǵashyq bolsa da, eldiń, memlekettiń ıgiligi úshin shydaýy múmkin emes edi. Esesine qanshama patshalyqtyń ishinde bolyp jatqan oıyndardyń bárin bilip otyrdy. Hıýrrem sultandy, jalpy, keıingi kezderi tarıhty orıentalıst kózqarastaǵy batystyq tarıhshylar jazady. Olardyń túsinigimen bizdegi túsinik múldem bólek. Máselen, Garem degen sóz, ol kezde saraıdaǵy qyzdardyń oqıtyn mektebi. Iaǵnı, tárbıelenetin mektebi. Bul patshanyń kánızaktary emes. Ol kezde saraıda Osman ımperııasy mynadaı júıe qalyptastyrǵan. Ózge ult ókilderiniń zeıindi balalaryn, áke-sheshesi joq jetim balalardy tańdap, Garemde oqytady. Erkekterin basqa mektepte, qyzdaryn garemde oqytqan. Eki mektepti bitirgen balalar bir-birimen úılenip otyrady. Er balalarǵa basshylyq qyzmet beredi. Basshylyq qyzmet bergen adam toǵyz-on jasynan bastap, saraıdyń ishinde ósedi. Keıin saraıdyń tárbıesinde ósken balalarǵa syrttan qyz alýlaryna ruhsat etilmeıdi. Syrttan qyz kóp almaıdy. Syrttan alsa, ishki saıasatqa aralasa bastaıdy dep oılaıdy. Sóıtip, bir-birimen úılendirip, basshy qyzmetke jiberiledi. Eger patsha ıslam dininiń halıfasy bolsa, onyń qasynda dinı ǵalymdar bolsa, patshanyń tórt áıelden artyq áıel alýǵa bolmaıtynyn bilse, ol qalaısha ondaı qadamǵa bara alady. Islamnyń sharıǵaty boıynsha bir adamǵa tórt áıelden artyqqa ruhsat berilmeıdi. Odan qalǵanynyń bári zına bolyp esepteledi. Ol úlken kúná. Garemdegi qyzdardyń bári patshanyń múlki emes. Syrttaǵy adamdar, syrttan kelgen elshiler ózderiniń elindegideı oılaıdy. Seniń saltyńdy, dástúrińdi bilmeıdi. Ol kezde sharıǵattyń eń kúshti kezeńi bolatyn. Osman ımperııasy sharıǵat zańyna baǵyndy. Esesine tarıhı derekter Súleımen patshanyń tórt áıeli baryn aıtady. Olar: Fúlane/, Hıýrrem/1558/, Mahıdeýran /1581/ jáne Gúlfem /1562/.
– Din memlekettiń saıasatynan joǵary turdy ma?
– Din saıasattan joǵary boldy. Ol kezde sharıǵatqa súıendi. Islamnyń halıfasy – patsha. Patsha anandaı qylyq tanytsa, halqy ne istemeıdi? Ekinshiden, serıaldaǵy bolyp jatqan oqıǵalarǵa keler bolsaq. Serıaldyń avtory qazir qaıtys bolyp ketken. Óleriniń aldynda ǵalamtor betterinde, gazet-jýrnaldarǵa birneshe suhbat berdi. Ol óz suhbatynda: «Bul kórkem serıal. Muny tarıhı shyndyq dep qabyldaýǵa bolmaıdy», – dedi.
– Túrkııa memleketinde bul serıaldy qabyldamaıtyndar kóp eken. Bul qanshalyqty shyndyqqa janasady?
– Negizinen, halyqtyń kópshiligi qarsy. 17-18 paıyz halyq kóredi. Demek, serıaldyń on mıllıonnan astam kórermeni bar degen sóz. Premer-mınıstr Redjep Taııp Erdoǵannan bastap, túriktiń tarıhshylary bul serıalǵa birinshi kúnnen bastap, qarsy shyqty. Sebebi, tarıh burmalanǵan. Osman ımperııasynyń eń ataqty, eń dańqty patshasy Súleımendi bir áıeldiń sońyna ertip qoıǵan dep qabyldamaıdy. Hıýrrem sultannyń basqa ulttan bolǵany ras. Ýkraın qyzy. Aty – Roksolana. Al keıin musylmandyqty qabyldap, Hıýrrem degen atty qabyldady. Ol musylman bolmasa, túriktiń salt-dástúrin qabyldamasa, ony patsha da qabyldamas edi. Serıaldaǵy kıim kıisine deıin zamanǵa laıyqtap, jasalǵan. Serıaldyń avtory alty aıdan keıin, isik aýrýyna ushyrap, qaıtys boldy. Eldiń bári Súleımen sultannyń, Hıýrrem sultannyń árýaǵy atty degen pikirler aıtyp júr. Ony bir Qudaı biledi. Ol kisiniń dinı kózqarasy zaıyrly bolǵan. Ol kisi óz qabyldaýymen túsirgen dep oılaımyn.
– Súleımennen keıin Osman ımperııasynda qandaı jaǵdaılar oryn aldy?
– Súleımennen keıin taqqa onyń balasy Selım otyrdy. Odan keıin Osman ımperııasynda toqyraý kezeńi bastaldy. Patshalyqty áıelder basqara bastaıdy. Onyń sebebi, Osman ımperııasynyń taqqa otyratyn balalary tym kishkentaı boldy. On úsh jasta, on eki jasta boldy. Olardyń birazynyń densaýlyǵy nashar bolǵandary da ras. Sol sebepti de bılikti analary júrgizdi. Bul 150 jyldaı ýaqytty qamtydy. Osy kezeńderge qatysty tarıhpen dáleldengen mynadaı mysaldar bar. Iranmen túrikterdiń arasynda soǵys bastalady. Sol soǵysta túrikter jeńiske jetedi. Jeńiske jetkende ǵanıbet retinde júz túıe jibek suraıdy. Áıelderdiń ústemdik etip jatqanyn osydan baıqaýǵa bolady. «Er sultandary bolsa, jer suraıtyn edi» deıdi tarıhshylar. Osyndaı el basqarýdaǵy kórsetilgen álsizdiktiń arqasynda birtindep, ımperııa quldyraıdy. Terrıtorııasyn joǵalta bastaıdy. Ekonomıkalyq quldyraý da sebep bolady. Túrik tarıhynda jas Osman degen patsha bar. Jas Osman alǵash ret saraıdan tys qyz alady. Patshanyń syrttan qyz alǵany munyń soryna aınalady. Buryn patsha qaıda barady, qandaı saıasat ustanyp jatyr, munyń bári saraıdan syrtqa shyqpaıtyn edi. Endi saraı ishindegi áńgimelerdiń bári syrtqa shyǵa bastaıdy. Saraıdyń ishki qupııalaryna deıin, jarııa bola bastady. Munyń aqyry patshanyń darǵa asylýymen aıaqtaldy.
Áńgimelesken Gúlzına BEKTASOVA, «Túrkistan».
